CC BY
71ЛИЯС ЖАНСYГIРОВТIЦ АУДАРМА 0НЕРШДЕГ1 ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
Абдуалим Алимкулов
Ташкент облысы Шыршьщ мемлекеттiк педагогика институты Казак тш жэне эдебиетi багытыныц 2-курс студент! https://doi.org/10.5281/zenodo.6695096 Анататция. 30 - жылдары аударма мэселестдег1 жет1ст1ктерге жеткен, осы жолда онд1ре ецбек с\ц\рген. К,азац совет жазушылары Одагыныц председател1. Аудармаш ы, драматург 1лияс ЖансYгiров
КШт свздер: aудармашы, драматург, КазАПП, эпика, лирика
FEATURES OF ILYAS ZHANSUGUROV IN THE ART OF TRANSLATION Abstract. In the 1930s, he achieved success in the field of translation, and in this way earned a lot of money. Chairman of the Kazakh Union of Soviet Writers. Translator, playwright Ilyas Zhansugurov
Keywords: translator, playwright, KazAPP, epic, lyric
ОСОБЕННОСТИ ИЛЬЯСА ЖАНСУГУРОВА В ПЕРЕВОДЧЕСКОМ ИСКУССТВЕ Аннотация. В 1930-е годы он добился успехов в области переводов и заработал таким образом большие деньги. Председатель Союза советских писателей Казахстана. Переводчик, драматург Ильяс Жансугуров
Ключевые слова: переводчик, драматург, КазАПП, эпос, лирик
К1Р1СПЕ
1лияс ЖансYгiров 1894 жылы 14 мамыр бурынгы Капал уез^ аксу болысы, 4 -ауылда ( казiргi Талдыкорган облыс, аксу ауданында ) туган.
Эдебиеттщ кекейкесп мэселелерi женшде кеп ойланып, кеп толганган жазушылардыц бiрi 1лияс ЖансYгiров. Ол езшщ бiр макаласында: «Менщ бiр CYЙетiн жумысым сын мэселеа, эдеби сын бiзде эзiр аз, бiздiц сынга кiрiсiп жYргендер элi Yстiрт, тайкалак, орашолак ютеп келе жатыр. Эдебиет майданымыздагы Yлкен олкымыз осы. Iлгерiде осыган кызмет кылуымды мiндетiм деп угынганыма да кеп болды, аткара алмай жатканыма катты армандамын...» - ,деп жазады.
Акын кеп узамай бул арманын жYзеге асыра бастайды. 1932 жылы 23 сэуiрде Орталык партия Комитет РАПП, БОАПП уйымдарын ажыратып, оныц орнына кецес (совет) жазушылар Одагын куруга каулы алады. Осы неггзде Казакстан Элкелiк партия Комитетi де каулы алып, КазАПП - ты ажыратады да, сол 1932 жылы 18 мамырда КазАПП - тыщ акыргы жиналысы етедi. Бул жиналыста Казакстан жазушыларыныц басын косып жауынгерлш отряд жасау, - совет эдебиетш дамытудагы релi туралы жэне уйымдастыру мэселелерi каралады. Сонымен 1932 жылы Казакстан кецес жазушыларыныц уйымдастыру комитет курылып, оныц 10 мYшесi сайланады. ¥йымдастыру комитетiнiц председателi I. ЖансYгiров, жауапты хатшысы Г. МYсiрепов болып белгiленедi.
1932 жылдыц желтоксан айында еткен Жазушылар одагыныц елкелiк пленумында I. ЖансYгiров «Кецес эдебиетiн керкейтш, партия декретш орындаймыз» деген такырыпка Yлкен баяндама жасайды.
РАПП, КазАПП iсiнiц жетiстiгi мен кемiстiгiн айта келш, ондагы мiндеттерге токталады, осы уакытка дейiн орын алып келген жазушылар аарсындагы идеялык тартыстыц
жай - ^шне токталып, принципаз жшшшдшт катты сынайды. I. ЖансYriровтщ бул пленумда ерекше кетерген мэселес - бYгiнгi социалистiк курылыстыц каркынды тYPде жYрiп жатканын, ецбек адамдарыньщ ерлiгiн жырлау керектiгi едi. Бул тезистщ езi ескiлiктi гана жыр етуге шакырган ултшыл акындардыц тезистерше карсы принципиалды кYреске негiзделген едь
Соцгы жылга дейiн казак эдебиетше революциялык романтика керек пе, керек емемс пе деген птрлер баспа беттершде де, эдеби айтыстарда да сез болып келгендi. I. ЖансYгiров бул проблемалык мэселе жайында ез птрш ашык айтып, революциялык романтиканыц эдебиетiмiзге жат еместiгiн дэлелдейдi. Сонымен бiрге баяндамашы сын мэселесiне де ерекше токталады. Сын - жазушыга шыгармашылык корек беретiн болуы керек, эдеби дамудыц Yлкен бiр шарты осы камкор сын едi, ол элаз жерде даму да каркынды болмак емес, сол сын элi мардымсыз деген корытынды жасайды.
Мше, осыдан былай I. ЖансYгiров казак эдебиетшщ жалпы жайы, жеке мэселелерi туралы Yнемi баяндамалар жасап, макалаларды Yзбей жазып турады.
1лияс елец жазумен бiрге драматургия, кинодраматургиямен айналыскан. Ол тек пьеса жазып кана койган жок, сонымен бiрге драматургия, театр мамандары туралы Yнемi камкорлык жасап, мэселелер кетерiп жYредi.
1лияс Габбас Тогановпен бiрiгiп жазган «Театр мамандарын дайындау керек» деген макаласы мен «^азак улт театры» атты кiтапшасынан кейiн «Риддердеп казак жумысшыларыныц театры» деген кiтапшасын жазды.
ТАЛЦЫЛАУ
Халыктыц ауыз эдебиетi мураларын жастайынан мол жинап, оны кейiн баспа бетше ептеп жариялап, халык игшгше айналдырган 1лияс ЖансYгiров Абай поэзиясы туралы баскаша пiкiрде болды. Жастайынан жаттап, жYрегiнiц тYкпiрiнен поэзиясына орын берген, кеп елiктеп, Yлгi алган Абайды 1лияс халыктык акын деп алган коргаушылардыц бiрi болады. Алматыда шыгатын «ТшшЬ> газетiне 1923 жылы ол Абай туралы «Абай ютабы» атты Yлкен макаласын бастырады. Бiрак, Абай тещрегшдеп эр тYрлi пшрлер 30 - жылдарга дейiн созылып келгендштен, буржуазияшыл - ултшылдар Абайды элеуметпк ортадан жырып алып, ездершщ ултшылдык пигылдарын жYзеге аысру Yшiн пайдалануга тырысты.
Алайда, Абай поэзиясыныц элеуметпк багытын ашуда 1лияс кептеген дурыс тужырымдар айтумен катар, бiраз кайшылыкты пiiкрлерге жол бередi.
1лияс ЖансYгiров тек езшщ когамдык кызметiне гана байланысты емес, ол эр уакытта акын азаматтык борышы ретiнде туган эдебиетшщ тагдырын, оныц болашагын Yнемi ойлап, пiкiп айтып отырады. Газет - журналдарда басылган макалаларында болсын, эдебиет мэселелерiне арналган баяндамаларында болсын 1лияс Yлкен бiр проблеманы кетередь Ол -халыктар эдебиетшщ интернационалдык байланысы. Бул байланыс тек мазмун жагынан емес, тYP жагынан да болып келуi шарт. Социалистiк дэуiрде халыктар достыгы ныгайып, экономикалык байланыс ^шейген кезде эдеби байланыс та соныц езектi бiр арнасы ретшде жYрiп жатады. Бул байланыстыц тYрлерi эр алуан. Алдымен, бiр халык жазушылары екiншi халык эдебиетшщ озык дэстYрлерiнен Yйрену, оны мецгеру арклы жYргiзiлмек. Революцияга дейiнгi дэуiрде Абайды, Ыбырайды атамаганда, казак эдебиетi орыс эдебиетшщ баска да Yздiк жазба эдебиеп бар халыктардыц озык дэстурлерш игеруге мYмкiндiгi болмай келсе, ¥лы Октябрь социалистiк револлюциясынан кейiн оган толык жагдай жасалды, негiз туды.
Бул байланыстыц бiрден - бiр тете жолы эр улт жазушыларыныц озык туындылары ез ана тшнде гаан басылып калмай, баска да улт тшдерше аударылып туруы керек. «Бул казак эдебиетшщ корын молайтады. ^азак окушысын есiредi, казак жазушыларын окытады», ягни эдеби байланыс халыктар эдебиетшщ жедел дамуыныц басты бiр шарты дегендi I. ЖансYгiров баса айтады. «^азак окушылары жалгыз езшщ Бейiмбет, ^алкаманын гана окып, камалып отыруга канагаттанбайды. Горькийден бастап татардыц Еалымжанын, езбек, кыргыз, туркмендердщ жан - жактыц эдебиетшщ барлыгын да окыгысы келедi. Бiз осы тшекп орындауымыз керек», - дедi.
Бiр мазмунды, кеп тiлдi совет эдебиетшщ ерекше каркынмен дамуына мYмкiндiк берш отырган объективтiк жагдайга кыскаша токтала келiп, I. ЖансYгiров бул идеяны усынып кана койган жок, езi де осы аудармамен шугыл айналысты.
НЕГ1ЗГ1 Б0Л1М
30 - жылдары аударма мэселесiндегi жетiстiк туралы сез болса, осы жолда ендiре ецбек еткен ¡лияс ЖансYгiровтiц атын атамай кете алмаймыз.
I. ЖансYгiров орыс тiлiн кешiрек Yйренуiне карамастан, орыс акындарыныц, орыс тiлiне аударылган шетел акындарыныц елецдерш шелiркене окып, ез кецшне конган, езiн CYЙсiндiрген шыгармаларыныц кейбiрiн ана тiлiне аудара бастайды.
В. Маковскийдiц «Лениншiлдер» атты елещн 1929 жылы аударып «Жаца эдебиет» журналыныц 1930 жылгы 1 - санында, алгаш рет жариялайды. Содан былай карайгы аудармалары кYнделiктi баспа беттершде, жинактарда басылып турады. Орыс жазушыларынан А. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов, И. Крылов, Н. Некрасов, Г. Державин, М. Горький, Д. Бедный, В. Маяковский, И. Уткин, А. Жаров, Н. Тихонов, А. Крайский, А. Безыменский, В. Рождественский, М. Зощенко т.б., туыскан улт республика акындарынан А. Токай, А. Лахути т.б. елецдерш аударды. Булардыц шшде эаресе кебiрек аударган акындары А. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов, Н. А. Некрасовтар болады.
Iлияс ЖансYгiров орыс тiлiн ептеп бше бастасымен М. Горький шыгармаларын ерекше зейiн койып окиды. «Оныц кiтаптарыныц, - деп жазады акынныц езi, - бiрiнен соц бiрiн соныркап, iздеп окыдым. Горький ютаптары менi жазуга жiгерлендiрдi. Кезiмдi ашып, сарайымды тазалап, iлгерi карай CYЙредi, эсiресе маган ерекше эсер еткен оныц аскан акындыкпен жазылган «Суцкар жыры», «Дауылпаз жыры» сиякты елецдерi болды». ¥лы дауылга шакырган, треске Yндеген бул шыгарманы Iлияс ЖансYгiров жаттап алады, казак тiлiне аударады.
«Эрине, Горькийдiц кiтабын окып, сезше сусындап жYрген шэкiртiне езiнiц улы устазын керi арманы аз гана болмайды. Мен кептен Горькийдiц керудi кексеушi едiм. Ондай бакытты ^н маган 1933 жылдыц кысында Мэскеуде улт республикалары жазушыларыныц мэжiлiсi етш, сол мэжiлiске катыскан жазушыларды А. М. Горький конакка шакырады. Осы конактардыц iшiнде I. ЖансYгiров те болады. Сол кездесудегi болган эцпмеш кыскаша тYЙiндей келiп, акын былай деп жазады:
«...Эаресе Алексей Максимович казак халкыныц тарихы мен казак даласын жаулап алган патша Yкiметiнiц тарихы туралы сурастырып отырды. Сол заманда отар саясатымен тYCкен Едш, Ертiс бойындагы калалардыц тарихы бай, кызыкты материал деп сейледi...».
А. М. Горький мен I. ЖансYгiров одан кешн де бiрнеше рет кездесш, эцпмелескен, эаресе СССР жазушыларыныц съезi Yстiнде Алексей Максимович Yнемi жазушылар арасында болды.
«Мен бiр жолыкканда, - дейдi I. ЖансYгiров, - Алексей Максимовичке казак жазушыларыныц ютабын берiп отырып, езiм аударган «Дауылпаздыц» казакшасын окып бердiм. Ол ете ыкыласпен тыцдады. Мен окып болган соц колымды кысып турып : —Мен аздщ тiлiцiздi бiлмесем де, менi уккандыгыцызды сеземiн, - дедi. Мен ете еркештенш калдым».
Мiне, пролетариаттыц улы жазушысы А. М. Горькиймен жYЗдесiп, дидарласуы, улы акындардыц шыгармаларын окып, одан езше нэр алуы I. ЖансYгiровтi аударма шыгармашылыгына белсене араласуга себепшi болды. I. ЖансYгiров, бiр жагынан, улы жазушылардыц аскак туындыларын казак окушыларына жеткiзудi езiнiц акындык парызы деп санаса, екiншi жагынан, казак эдебиетшщ даму, есу процес - осындай озык шыгармалардыц аударылуы аркылы да жYзеге асатынын ол жаксы тYсiндi.
1937 жылы А. С. Пушкиннщ елгенiне жYЗ жыл толуын бYкiл Одак бойынша атап етуге каулы алынды. Бул ^нге барлык улт республикаларында Yлкен дайындыктар жYргiзiлдi. Осы датага байланысты Пушкин елецдерш бурыннан аударып жYрген Глияс ЖансYгiровке ендi «Евгений Онегин» романын аудару жумысы жYктелдi. Романды акын тYгел аударды (Iлияс ЖансYгiровтiц аудармашылык енерi арнай зерттеудi кажет етед^.
Эдебиеттiц интернационалдык байланысын кYшейту туралы мэселе кетерген I. ЖансYгiров казак совет эдебиетшщ, кайнар булак кезi болган казактыц дэстYрлi эдебиетiнiц, ягни ауыз эдебиетiнiц бай мурасын зерттеп, оны шыгармашылык жолмен игеру керектшн де Yнемi кадагалап отырган эдебиетшщ Сол халык эдебиетiн мол жинап, оны езшщ шыгармашылыгына пайдалануда да I. ЖансYгiров баскаларга Yлгi керсеткен акындардыц бiрi болды.
НЭТИЖЕ
Казак совет жазушылары Одагыныц председателi болган I. ЖансYгiров 1934 жылы Мэскеуде еткен СССР жазушыларыныц I съезше делегат болып катынасады. Съезде ол казак эдебиет жайынан сез сейлейдь Осы съезде акын СССР жазушылар Одагы мен Казак АССР жазушылар Одагы правлениесшщ мYшесi болып сайланады. Партия мен Yкiметтiц жYктеген киын да жауапты кызметтерiнде ол езшщ уйымдастырушылык кабiлетiн анык танытады.
Глиястыц акындык кYшiнiц ец салмакты жагы - оныц поэмаларында. Акын бойындагы айрыкша куат пен дарын, шеберлш пен ойлылык оныц эпикалык туындыларынан айрыкша керiнедi. Эсiресе, «Дала» мен енер такырыбына жазган поэмалары «^йшЬ>, «Кулагер» тусында Iлияс елшеусiз бшкке кетерiледi.
«Iлияс ЖансYгiровтiц акындык мураларыныц iшiнде жацагы Yш поэма казак совет поэмасыныц екi Yлгiсiн танытады, - деген едi М. Эуезов. - Бiр алуаны - лирикалык философиялык, екiншiсi - окигалы, сюжетп поэма Yлгiсi. Осы Yш поэма тусында казактыц Абайдан кейшгг поэзиясы аса биiк, iрi сапа табады. Булардагы дYниенi керер кез, сезшу сыры, жалпы дYние тану калпы, акындык сыр, емiрге караган кезкарас - барлыгы да бурынгы казак поэзиясы тудырмаган тыц жацалыкты ацгартады. Осы поэмаларда бейнелегiштiк (образность) кенеулi тапкыр оймен удайы жаксы Yйлесiп отырады».
Заман шындыгын трец ашып дэуiрдiц кат - кабат шытырманды окигаларын геройдыц психологиялык ce3iM кYЙлерi аркылы бейнелеу Глиястыц енер такырыбына арналган поэмаларыныц керкемдiк сапасын белгiлейдi. «^йшЬ> поэмасындагы ^аракез бен кYЙшi жштпц енерге елiктен адамдык ce3iM осалдыгы когамдьщ жштщ ею басында турган геройларды Yлкен арпалыска салады. Бiрiне - бiрi бiр ауыз сез катпастан кYЙ тЫмен тYсiнiсiп отырган геройлар сезiмiн суреттеуде акын Yлкен шеберлiкке кетерiледi. Сонымен бiрге 1лияс герой мен заманныц ара катынасын белгiлеуде де тыц тYсiнiк, жаца кезкарас ацгартады. «^улагер» поэмасындагы Акан аркылы 1лияс беймезгш заманда туган енер адамыныц ескшкке деген ектем назарылыгын кередi. Оны орыс ойшылдарыныц казак когамына тYCкен ушкыны ретiнде («Лермонтов, Пушкин кектен атылган кус, тYCкен бе Кекшетауга келецкеа») таниды. Сондыктан да Аканныц канша кугын мен азап керсе де, мойып, ешкiмге бас имеген кейтнен ол Yлкен романтикалык бейне табады. Акан елiмнiц езiне ол романтик геройдыц дYниеге табынбай, ерлшпен етуi ретiнде карайды («Тусында перi болсын, серi болсын, унайды елiмiмен Акан маган»). 1лиястыц тарихка кезкарасы, оны тануы мен екшеп ала бшу^ бул жагынан, кейiнгi эдебиетшшерге кеп Yлгi. Дэуiрi жагынан есю заман уакигаларын суреттеуге арналганмен, акын поэмалары бYгiнгi дэуiр шындыгымен терец байланыста жазылган. Молыкбайды айтса, ол бYгiнгi кYЙ сарыныныц езгергенiн, жаца кYЙдi керсетедi. «КYЙшiде» хандар тепюсшде тецдiк ацсаган кYЙ сарыны мен «^улагерде» Аканды зарлаткан заман эдшетаздЫн бYгiнгi шындыкка карсы кояды. Фольклорлык сезуарлыктан арылып, мазмун мен тYP бiрлiгiн калткысыз сэйкестiре сактаган бул туындылар дYниежYзiлiк поэзияныц озык дэстурлерш бойына сiцiрген Yздiк Yлгiлерi едь 1лястыц А. С. Пушкиннен, М. Ю. Лермонтовтан, Н. А. Некрасовтан, И. А. Крыловтан, Г. Гейнеден, В. Маяковскийден жасаган талантты аудармалары, бiр жагынан, ол Yшiн Yлкен шеберлiк мектебi болганы даусыз.
ЦОРЫТЫНДЫ
^оыиа келгенде 1лияс эпикада да, лирикада да терец ойдыц, Yлкен сезiмнiц, ушкыр киялдыц акыны болды. Ол эркашан акын жYрегiн жарып шыгатын шын сезiмдi жырлады. Ал, акын сезiмi Yнемi заман кубылыстарымен, ондагы езгерiспен байланыста керiндi. Оныц поэзиясыныц халыктык, партиялык эдебиеттiц алгы шебiнде болуы да осыдан. Муны мен акынныц бул курстык жумысымда аталмаган елец - поэмаларынан да, проза мен драматургия, журналистика саласындагы мол ецбегшен де керемiн. Дэуiр талабыныц дэрежесiнде болу, ол Yшiн жалыкпай iзденiп, шеберлiкке жетiлген Yстiне жетiле беру -улттык поэзиямызга 1лияс калдырган Yлгi. Сондыктан да бYгiнгi казак акындары 1лиясты езше устаз тутады. Оныц акындык енерше эр кашан табына карайды жэне де менщ ойымша Окырман кауым улы акынды умытпай, оныц ескертюшшщ алдына бас иедi.
Пайдаланылган эдебиеттер mrnMi:
1. Азамат акын. 1лияс ЖансYгiров туралы естелiктер. - Алматы, «Жазушы» баспасы, 1994 жылы - 500бет.
2. Аскан дарын, азамат акын (1лияс ЖансYгiров ..) Молдагали Жубанов III том. - Алматы, 1981 жылы - 345бет.
3. Бес гасыр жырлайды. I том. - Алматы, 1981 жылы - 400бет.
4. Бес томдык шыгармалар жинагы. I том. - Алматы, 1983 жылы - 420бет.
5. ^Y^ceHOB M. Iraac ^aHCYripoB. 0Mipi MeH TBopnecTBOCH. - A^Mara, «Fh^hm» 6acnacH, 1965
6. KapaTaeB M. KepreHiM MeH KeRmgeriM., - A^Mara, «FbMHM» 6acnacH, 1982 xh^h - 270 6eT.
