CC BY
9ТАГДЫР ТЭЛКЕГ1НДЕ KYH КЕШКЕН - С¥ЛТАНМАХМ¥Т ТОРАЙГЫРОВТЬЩ 0М1Р ЖОЛЫ Диана Абдусаттар кызы Абдумуминова
Эзбекстан Республикасы Ташкент облысы Шыршык мемлекеттiк педагогика институты Гуманитар пэндер факультетi ^азак тiлi жэне эдебиетi багытыныц II курс
студент!
https://doi.org/10.5281/zenodo.6606999
Annotaciya. Ymini тулганыц тагдыры жайлы деректерЫ оци отырып, улт жанашырлары вз вмiрлерiн 6i3dщ жарцын болашагымыз Yшiн циып бергешн 6^eHiMi3 ана muiMi3 бен эдебиетiмiзге деген махаббатымызды одан эрi жогарлатпаса твмендетпеуi айдан аныц.
К1лтт1 свздер: кеKmi ЖYрек ацын, улт жанашыры, замана шындыц жырлаушысы, вмiрiн внерiне уштастырган талантты ацын, цысцы гумырлы цазацтыц свнбес жарыц жулдызы.
ЖИЗНЬ СУЛТАНМАХМУТА ТОРАЙГЫРОВА БЫЛА ТРАГЕДИЕЙ Объявление. Читая факты о судьбе примерного человека, становится ясно, что наша любовь к родному языку и литературе не уменьшится, если мы будем знать, что патриоты нации отдали свои жизни за наше светлое будущее.
Ключевые слова: поэт с мстительным сердцем, патриот, певец современной правды, талантливый поэт, совместивший жизнь с искусством, неугасимая звезда казахской зимы.
THE LIFE OF SULTANMAKHMUT TORAIGYROV WAS A TRAGEDY Abstract. Compassionate people, reading information about the fate of an exemplary person if we know that he gave his life for our bright future, it will not increase our love for our native language and literature.
Keywords: poet of revenge, compassion of the nation, modern truth Singer, a talented poet who combined his life with art, short-lived the inextinguishable light star of the Kazakhs.
".. .Султанмахмут жас акындардьщ, шшдеп бiр ^шт акын едь Энер, бшм сэулесш ацсап, кулаш урып, кедейлш, жокшылык заиын шепп жауыз турмыспен жанталасып, алысып, жеце алмай, мерт болды. Тiрi жYрсе, e3i айткандай, карацгы казак кепне ермелеп шыгып ^н болгандай, от-жалындай зулаган болат кайраттыц, курыш
ж1гердщ, кект жYректщ акыны ед^.."
К1Р1СПЕ
^азак;тьщ агартушы-демократтык, кекл журек акыны - Султанмахмут Торайгыров. Жазушыньщ жазган романдары, елевдер^ жалпы ой-толгамы -замана шындыгын жырланып ескелец урпакка есеиет етiп, Yлгi етiп калдырылгандагы басты максаты ол - ез ултыныц урпагы Yшiн алавдап, болшагыныц камын ойлап, ерге CYЙреп жаркын келешектi керсетуге умтылды. Султанмахмут Торайгыров - билеушi болыстарды балагаттаумен шектелмей, оку-бiлiмге шакырып, сауатты болуга Yндедi бYкiл ултка ой козгап, елшщ ынтымагы мен бiрлiгiн ацсай отырып ез шыгармалары аркылы урандатып отырды. Осы орайда белгiлi каламгер Музаффар Элiмбаевтьщ мына бiр айткан сeздерi еске тYседi:
"^ыршын классик кыска гумыр кешкешмен, казак каламгерлершщ келер буындарына устаз, мэцгшк устаз болып кала бермек"Эзект ойлары, кeкейкестi пiкiрлерi, уарапайым халыкты ^цд^тен алып шыгу жолында барын сала бiлген казак елшщ бiр туар азаматы болып ел есшде бYгiнгi кYнге дейiн есiмi жацгырып жYр. Осылайша, Султанмахмут Торайгыров элемi аркылы казак елi эдеби eрiсi, акындык eнерi, ой-толгауы жацаша бiр сатыга кадам басты. ^аншама жылдарлан соц арайлап аткан Торайгыров тацы акындык жолын езгеше зерттеуге, ерекше кезкараспен керуге мYмкiндiк бердi. Эйткеш, Султанмахмутка кезiнде тYрлiше жала мен айыптар тагылуыныц салдарынан тек бiр жакатама танып, толыкканды зерттеуге мурша болмады. Кейбiр туындылары тiптi ершаз елеумеге дейiн жеткен болатын. Дегенмен, акынныц жырлары бiзге дейiн жетш, талай жастардыц жYрегiнен жай тауып шыгармалары ез белестерiн багындырып жYрген жайы бар.
НЕГ1ЗГ1 Б0Л1М
1.1 ТаFдыр тэлкегшде кун кешкен -Султанмахмут ТораЙFыровтыц ем1р жолы
Елде Шокпыт атанган экесi Эубэкiр ертеректен журттан кeшiп, жездесi Энэфияны сагалап Кекшетау eцiрi Шапан Шаншар ауылына барганда "одан пэлендей жаксылык кере алмайды". Эубэкiр Энифияныц жылкысын багып, мецреудi кыстайтын Оспан ауылында турып жатты. Ол кeбiнесе коцсы Жадайдыц YЙiнде жатып улы Бэкенмен достасып оныц карындасы ЗYлпен мен танысады. Ею жак кудалык ырымын жасайды. Султанмахмут туганнан кейiн екi жылдан соц, Бэшен Байкоцырды кeтередi. Алайда, терт айдан соц жиырма жетi жасында кайтыс болады. Екi баланы эжелерi мунтаздай тэрбиелейдi. Шокпыт 1896-1897 жылдар шамасында ата конысы Баянауылга кешш келiп, атасыныц атындагы Торайгыр бидыц таяу жерге кыстау салады. Бейбш Султанмахмутты да одан кейiнгi екiншi улы Бэшендi де тэрбиелеп, окытуга мэн берген экесi себеп кеп молданы алдын керу мYмкiндiгiне жетедь Эте талантты болып eседi. Молдалардыц iшiнде Элi молда, Тортай молда, ^йеу Магзун секiлдi Yйретушiлердiц артында бiраз окуга бет бурады. Бiрак зерттеушiлердiц айтуына караганда, Султанмахмуттыц eмiрiнде iзiн калдырган екi устазы бар ол - Мукан молда мен Нургали молда. Мукан молда баскалар сиякты "елец жазба жынданып кетесш, шайтан болып кетесiн деген сезге карамай, шабытыц келiп турса, елецге икемщ келiп турса жаз батамды бердiм жаз дейдi". Сонымен оныц "Секiлдi eмiр кыска жарьы тутам" дейтш 1907 жылы алгашкы елещ дYниеге келген.
ТАЛЦЫЛАУ
Сeйтiп, орысша окуга каражат жинаймын деген ол Султанмахмут Троицк мацындагы ауылдарга бала окытуга шыгады. КYЗге салым, кайтып оралады. Шалкыган шабыт, eрiкпеген сезiм кеп узамай су сепкендей басылады. Бала кезiндегi екпе ауруы бшне бастайды. Мунымен коса, кез ауруына да шалдыгады. Дэрiгерлер окуга Yзiлдi -кесiлдi тиым салады. Оныц ендш ойы каладагы "Айкап" журналыныц редакциясына орналасу едi. Ол кездерде Султанмахмуттыц акындык таланты айналага мэлiм болып калган. "Айкап" , "^азак" газеттерiнде де бiраз eлецдерi жарияланып калды. Осы уакытта кейбiр себептермен Мухаммеджан Сералин Султанмахмутты хатшылыкка кызметке алады. Сонда кызмет iстеп жYрiп "^азак", "Айкап" газетiнiц арасында кейбiр мэселелер тeцiрегiнде келiспеушiлiктер болады дагы, сол айтыс-тартыстыц бел ортасында Султанмахмут жYредi. Торайгыровтыц казакка айтылып жаткан сындарга кeцiлi
толмайтыны кершш калады. Ол кезде жазылып отырган макаланыц 6api мшаз деп айтуга келмейдi, эрине. Жэне де сол айтыс-тартыстагы атылып шыккан сездерден агаттык кетiп жатщан сэтте Султанмахмуттыц шамына катты тиiп жатады. Ал оныц куэсi болып отырган Мухаммеджан Сералин сол кезде Султанмахмутты жумыстан шыгарады екен. Сезiмiзге дэлел ретшде, кезiнде езiнiц кYнделiгiне жазып отырган да дэл осы жагдайга жакын жайтты жазып еткен болатын
Сейтiп жYрiп, осы Yшiн Троицк мацындагы казак ауылдарна барып бiр жаз емделiп кайтады да, ^зде келiп "Айкап" редакциясына кайта жумыска турады. Бiрак кеп кызмет жасай алмай, редакциядан кайта шыгып кетедь Баянауылга келiп сонда "Шоц" серштш дейтiн уйым ашадв. "Шоц серштшш уйымын ашудагы максаты оныц жас, окуга таланттылар болса оларга кемек керсету, оларга каражат жинап беру, екiншi акын-жазушылар болса олардыц окуына мYмкiндiк тугызу сондай-ак ютапханалар ашу, кiтап жинап халыктыц сауатын ашу мэселелерiн алга койган. Бiрак осы мэселелерден ештеце шыкпай эрi окиын деп Yлкен калалык жер Семейге келедi. Семей каласында алгашкысында оныц мынау Нэзипа эженiц Нургали ^ожановтар Семей семинар иясында окытушы болып жYрген адамдар Султанмахмутты семинарияга туйрешк десе 6iлiмi жетпейдi, жасы ол кезде жиырмага таяп калган он тогызда болатын. Содан ол намыстанып не iстерiн 6iлмей жYрген кезде, Щыцгстайдан ^аратай елiнiц атакты болысы Ережеп Э6дiкэрiмов Семейге келiп 6iздiц "елге жYP, бала окыт"-деп езiмен 6iрге алып кетедi. Мiне осы, Эбдiкэрiмулы Ережептiц ауылында ол езшщ кызына да жолыккан, езiнiц талай шыгармаларын да шыгарган, бала да окытып Yлгерген жагдайы бар.
Багиласыз емiр Султанмахмутка емiр болмай калады. Мiне, осы кезецде ол не iстейдi? Ол ^атонкарагайды тастайды да, Зайсанга келедi. Зайсан да калалы жер, акыры калалы жер киын болгандыктан тагы каражатка тiреледi. Жагдайы нашар болгансын амал жок, Тарбагатайдыц терiс аягы жагына кетiп калады, бала окыту жэне кYн керiсiне турарлык жер болганы Yшiн. Онда бас сугалап барып, танысып кездеп жYрген жерi езiмен 6iрге окыган ^ыдыр молда атты жолдасымен кез^едь Сонымен 6iрге барып бала окытып жYредi. 1916 жылдыц кезi улт-азаттык кетерлiсi бастау алып, тагы да коныс аударуга мэж6YP болады да Томск каласына келедi. Ол калага барудагы басты максаты аскынып бара жаткан дертi Yшiн ем iздеп бара жаткан кезi болатын. Эрi оныц асыл арманы окуга тYсудi де жоспарлап барады. Yмiт етш, кемек сурап барган адамы ол алаш кайраткерi -Элiмхан Ермек болып шыгады. Ол Султанмахмутты каланыц дэрiгерлерiне алып барып эрi окуына кемектеседь КYрмеуге келмейтiн кыска емiрiнде, орысша окуы арманга айналган акын Томск каласындагы мерзiмдi курсты аяктайды. Оныц шаhардаFы емiрi таршылыкта етедь
НЭТИЖЕ
Кущрейген келецкел1 ем1р тусындаFы Султанмахмут таFдыры
1917 жылы акпанда Ресейде тецкерiс жецiп, патшаныц тактан кулаFынын женiндегi куанышты хабарды Султанмахмут Томск каласында естидь Ол алыстаFы досына мундай заманда казак окь^андарыныц казак iшiнде болмауы иттiк. «^ара^ылык туманы сейiлiп, ел емiрi езгерюке тYCкен заманда халкыммен 6iрге боламын" - деп жазады. Сейтiп наурыздыц онында Семейге келедi. Бул кезде жер-жерде облыстык комиссия уйымы курылып жаткан. ТораЙFыров Семейдегi комитеттiц кiшi хатшысы болып кызмет аткарды.
Жазда Орынборда ÔYKrn ^азакстандык съез етш онда Алаш партиясы курылады. ¥лттык автономия куруга умтылган казак зиялыларыньщ талайдыц талпынысына Султанмахмут YH косады. Алайда комитеттщ бастыгы Райымжанмен келiсе алмай, кеп узамай жумыстан шыгады.
1918 жылдыц cayipi Семейдеп дэрiгерлерге керiнiп, ауырыныц оцалмайтынына Ke3i жеткесiн, туган жерi Баян тауына кайта оралады. Акын сыркатын ешюмге бiлдiрмей газет-кiтаптарFа карайды, жазып жатады. Эйтеyiр колынан каламын тастамайды.
Бул Султанмахмуттыц аyылдаFы Малика арyFа деген щкэр сезiмi. Оны жэн-тэнiмен CYЙедi. Бар сырын Маликаны окытып жYрген эрi экесiн бiлетiн досы ШерниязFа баяндап хат жазады.
"Мен МаликаFа Fашыкпын. ТаFдырым, жаным сенщ колында. Не жан бер, не тYрелт, не eлтiр. Шала жансар етпе меш. Сенщ колыцнан келiп тур".
Малика окы^ан, акжаркын, тэрбиелi биязы кыз болады. Екеyi бiрiн-бiрi CYЙедi, Fашык болады. Семейдегi Алаш кайраткерлерше хат жазFанда Султанмахмут айтады: "Менщ Маликам бiр сондай Fажап перште сыкылды, сендердщ бар жиFан-тергендерщдi менщ Маликам Yшiн беретiндей Fажап кыз»- деп оны элпештеп, сомдаудыц шыцына шыFарып кояды. Бiрак eмiр сапарыныц узак емесiн тYсiнедi, екпе ауруы мецдеп бара жатыр, eлетiндiгiн сезедь Сондыктан ол косылу жолына тYсyдi жен санамай, тайсалып турады. ^ыз ты^дырыныц обалына калудан коркады. Алайда, eмiр бойы осы кызды CYЙдiм деп айтып кеткен.
1919 жылдыц кара кYзi Сiбiрде кызылдар керее^ге келдi дегендi естiп, ауырып жаткан жас акын жолдастарFа жолыFамын деп ат жалдап ею жYЗ шакырым калаFа аттанады. Сол жерге барFаннан соцСултанмахмуттка «Ревком» кызметiн усынады. Аскыетан дерттi улы акынымыз ажал тещзшщ CYЦгyiрiне тYсyге санаулы айлар калFан едi...
КYн жылына бастаFан сэттерде Султанмахмут жYPy-турyдан калады. Эзшщ калауымен экесшщ киiз YЙiн бiр тебешшке тiгiп паналап, аFайындарырыц кезек ^зетшде болды. «Дала мен кала акыныныц айтысын» жаза бастаFан бiрак одан эрi жазу мYмкiндiгi болмайды. Эзшщ жазFан « Кiм жазыкты?» романында кайта караyFа умтылады да алайда аскыетан дерт ол эрекетiне де мYмкiндiк бермейдi. Бiр кYнi Султанмахмут ^рт оянып кетедi, ояна сала «Ту^мде Маликаны кeрдiм. Жаным, сеш CYЙемiн десем Yнiм шыкпайды. Ол да менен кезш ала алмайды» - дедi де элсiреп калды. Шерниязды оцаша шыFарып алып Шокпыт пен шешесi Бибiшке тYсiн айтып берш Маликаны шакырайык дейдi. МYмкiн, айыFар. ^ыз кiргенде Султанмахмут талтYсiп жатыр едi. Бiрак есiн эбден жиып, ещ екенiн бiлгенде акырын Fана «^ош келшсщ шамшыраFым, жаным» - дедь Бул 1920 жылдыц 21-мамыры едi...
¥лы акынныц FашыFы, CYЙiктiсi, Баян аyылдаFы казак муFалiмi Малика да 1932 жылы ауыр наукаспен сыркаттанып eмiрден озады. ЦОРЫТЫНДЫ.
Дорыта айтканда, Султанмахмут ТораЙFыров eмiрiнiц eзi Yлкен Yлгi мектебi. ^щрейген eмiрдiц кeлецкелi тусында Fумыр кешкен жазушымыз таFдырына зарланумен етпей, жиырма жетi жылдыц iшiнде елiме ецбепм сiцсiн, халкымныц болашаFы жаркын болса екен деген ацсаумен, барын салып ецбектендi. Ал шыFармашылык жолы аркылы
кекекгесп мэселелердi козFап, коFамда орын алып жаткан кецiлсiз жаFдаяттар мен шытырман окиFаларFа толы 6олFан улт таFдыры жайлы жаны жай таппай колындаFы каламы аркылы карсы ^рестен шаршамады. Бiр ауыз карсы сез айткан кезде тiлiмнен немесе жанымнан айырылып калар ма екенмiн деген YPей Yстiндегi заманда, Султанмахмут каншама сынап-мiнеп елецдер жазды, романдары аркылы ащы шындыктарды айтып, улты Yшiн жанын тiгiп, тайсалмастан сауатты болашак, саналы улт болуды кездедi. Эзгеге уксамайтын ерекше элем иесi болFан - Султанмахмут ТораЙFыров казак эдебиет тарихында ешпес iз, умытылмас мура, саналы Fумыр калдырды. Ертецiн ойлаудан бурын, еткендi саутауды жен керген топтардыц текетiресi мен карым-катынастаFы кактыFыстардыц ез мYДдесi Yшiн ешкiмдi аямаFан каныпезер 6олFан 6Yлiкшiлердi ез шыFармашылыFыныц шоктыFына шыFарып жырлаFан акын-жазушыларымыздыц катарына ец жас эрi талантты жазушы болып мэцгiлiкке ез орнын ойып турып алды деуге болады. Руханияты ете кYштi эрi мыкты екенiн емiрiнен-ак керуiмiзге болады. Ауру аяFынан канша шалса да, ауруFа езiн тапсырып коя салмай, шамасы жеткенге дейiн, барын салып шыFармашылык пен айналысып урпакка Yлгi мура калдыруFа деген умтылысы зая кеткен жок.
Ол кезецдегi жаFдаяттарды, коFам кактыFыстарын, жариялап та жасырын да жазудыц езi мYшкiл едь Эйткенi халыктыц миын улап жаткандар катарына жаткызып, "Халык жауы" атандырып атылып кетуi де ештеце емес болатуFын. Осындай киын-кыстау кезецде керкем сездермен, бейнелеу оцай емес шаруа еместуFын. "Адаскан емiр" атты шыFармасында да ол наFыз емiрлiк дYниетанымды керсете 6iлген. Эз емршщ керген-6iлгенi женiндегi тYЙiндеме деп айтсак та артык айткандык болмас. Элецдерi аркылы да наFыз шынайылыктыц шыцына шыккан шыFармашыл жан деуге болады. Асыра сiлтеп жазFан тYгi жок. ^арапайымдылыктыц 6асымдыFы, керкем бояушылдыкты ез мэре-сэресiне жеткiзiп жазуда эр кандай каламгердiц каламынан сэтп шыFуы екi талай дYние. Жараткан оFан аз Fана Fумыр берсе де , саналы Fумырмен сыйлаFан екен. Осы туста Серiк ^ирабаевтыц мына сездерi дэл келетiн секшдг "Султанмахмут шын мэнiнде осы сезге татитын акын. Ол кеп жабыныц 6iрi емес, от болып жанып кеткен, куйрыкты жулдыздай аFып тYCкен тулпар талант едi. Сондыктан Султанмахмут есiмi казактыц жыр дариясын курайтын Yлкен, асау арналы езеннiц бiрi болып кала бермек. Ол халык жYрегiнен курметтi орын алады"
ПайдаланылFан эдебиеттер т1з1м1
1. Дер6iсалин Э. ^азактыц Октябрь алдындаFы демократияшыл эдебиет! (С. ТораЙFыровтыц эдеби шыFармаларына шолу) - Алматы, 1966.
2. Кенжебаев Б. ХХ Fасыр 6асындаFы казак эдебиеть ЖоFарFы оку орындарыныц студенттерше арналFан окулык. (С. ТораЙFыровтыц емiрi мен творчествасына арналFан тарау бершген).
3. Турбеков А. ^азак эдебиетшщ тарихы.
4. Педагогикалыш институттар мен университетш, филология факультеттерiнде сырттан окитын студенттер Yшiн курс жумыстары. Нарымбетов Э. - Алматы, 1966 жыл.
5. Э6iлов Д. Султанмахмутка. (Элецдер^ Э6iлов Д. Уакытпен сырласу. -Алматы, 1966 жыл.
