CC BY
4АЦЫН Y3L^IK ЕЛЕУБАЩЫЗЫ ПОЭЗИЯСЫНДАГЫ ТУГАН ЖЕР, 0СКЕН
0ЛКЕ, АУЫЛ ТАЦЫРЫБЫ
МУТИЕВ ЗИНУЛЛА ЖАКСЫЛЫКОВИЧ
М. Отем1сов атындагы Батыс Казацстан университеттщ профессоры, ф.г.к.,
доцент,Орал, Казахстан
М¥ХАНБЕТОВА ЖАНГСЛ1М 0ТЕПБЕРГЕЩЫЗЫ
М. Отем1сов атындагы Батыс Казахстан университеттщ ага оцытушысы, магистр,
Орал, Казахстан
ЕШНИЯЗОВА МЕРУЕТ ЖЕТКЕРБАЕВНА
М. Отем1сов атындагы Батыс Казахстан университеттщ магистрi,
Орал, Казахстан
Ацдатпа: Мацалада ацын Yзiлдiк Елеубайцызыныц шыгармашылыгына назар аударылады. Ецбек авторлары ацын шыгармаларын тацырып аясына сай царастырып, туындыларыныц туу, жазылу мэнерiне YЦiледi. Казац поэзиясында негiзгi тацырып пен идеялыц мацсат улттыц цундылыцтармен байланыста врбитт болса, соныц шнде туган жер мен вскен елге деген CYйiспеншiлiк, Отанга деген цурмет улт поэзиясыныц цайнар булагы саналады. Бул идеялыц мурат-мацсаттыц орындалуы ацын Yзiлдiк Елеубайцызыныц поэзиясында вз Yддесiнен шыццан. ЭЫресе ауыл тацырыбындагы влец-жырларында ацын ел-вмiрiнiц жай-куйт терец бшеттдтн ацгартады. Ацын влецдертде цазац халцыныц салт-дэстYрiнiнiц Yздiк Yлгiлерi кещнен жырланады. Атап айтцанда ата-баба тэрбиестщ ыцпалы, халыцтыц педагогиканыц внегелi Yстаным-Yлгiлерi ацын туындыларыныц мазмунын цурайды. Туган жердi CYйiп, цурметтеумен бiрге оныц табигатын аялау, ел байлыгын сацтау сынды асыл цасиеттердi жырдау - ацын шыгармашылыгында басты тацырыпца айналган. Мацала авторлары ацынныц аталган тацырыпты цаншалыцты мецгергент оныц влец-жырларына эдеби, гылыми талдау ЖYрiзу нэтижестде цол жетюзген.
Клт свздер: ацын, поэзия, этномэдениет, улттыц цундылыцтар, туган жер, вскен влке, ауыл тацырыбы, салт-дэстYр.
Kipicne
Суырып салма eHepiMeH (айтыс) катар жазба поэзияда да калам тартып келе жаткан акын-устаз Yзiлдiк Елеубайкызы 1954 жылы 19 наурызда Батыс Казакстан облысы Акжайык (бурынгы Тайпак) ауданы Сайкудык ауылында туган.
1970 жылы Орал каласы С. Сейфуллин атындагы №11 казак орта мектебш, кешн Орал каласындагы А.С. Пушкин атындагы педагогикалык институтыньщ (казipгi Батыс Казакстан университет^ филология факультетш бтрген соц 42 жыл Yздiкciз устаздык кызмет аткарып, жас урпак тэрбиесше елшеуаз Yлec косты.
Бшм саласы, мектеп окулыгы, эдюкерлш ю-тэж1рибелерш «Орал ещрЬ» «Жас Алаш», «Егемен Казакстан» «Алтын Орда», «Жайык тацы», «Ел жэне мрашм» газеттершде удайы жариялап отырды. Жалпы орта бшм беретш мектептщ 8, 9-cыныптаpFа аpналFан «Жубантану» курсыныц авторлык баFдаpламаcын курастырып, ол аудан, облыс мектептершде жYзeгe асып, эдicкep-уcтаз республика мектептершде баяндамалар окыFан.
Yзiлдiк Елеубайкызы «Ауылда менш Fумыpым» (2016) [1], «Халык батыры - Жубан» (2021) [2] атты ютаптардыц авторы, Ол «КР Бiлiм беру юшш Yздiгi», (1993), «Мэдениет майталманы» (2016) тесбелгшершш иегер^ «Ерен ецбеп Yшiн» (2022) мeдалiмeн наградталды. 2017 жылы КР Мэдениет министрлшнщ АлFыc хатымен, 2020 жылы КР
Президентшщ Алгыс хатымен марапатталды. 2023 жылы «Акжайык ауданыньщ курметп азаматы» атагы мен тесбелпсш иелендi. Зерттеу нэтижелерi
А^ын Yзiлдiк Елеубайкызы туындыларыныц Heri3ri такырыбы - ауыл емiрi, туган жер мен ескен ел. Эйткеш оныц жYреri кец далам, ауыл-аймагым, туган жерiм деп согады. Акын кейiпкерлерi ел-журтсыз, агайын-тумасыз, мацгаз даласыз 6ip ^н де емiр сYре алмайтын жандар боп келедь Олар Yшiн барлык кызык пен касиет ауылда саналады. Лирикалык бейне кашан да ауылды кие конган мекен санайды, ол Yшiн ауылдан артык жумакты табу киын. Акын жырларында жалпы ауыл такырыбы екi багытты камти жырланган. Оныц бiрiншiсi, белгiлi бiр сштеме адресi жок, алайда кез келген окырманга тYсiнiктi, ауыл деп соккан эр казактыц жYреriнщ терiне барып конактар ыстык угымдармен кемкерiле ершген елец-жырлар. Оган акынныц «Ауылда менщ гумырым», «Ауылга кел», «Syi^h ауыл», аталатын туындылары кiредi. Бунда кещл ауаны адамдардыц рухани мураттарга адалдык, улттык кундылыктарга аса кещл белу сынды кастерлi елшемдерге непзделген. Айталык: Ешкайда кешiп бармадым, Ел деген алтын тугырым. Болса да канша арманым, Ауылда менщ гумырым.
Кiрпiгiм кYнге кYЙсе де, ^рлшн CYЙдiм даланыц. Сыртта да эркез Yйде де, ^асымда сыйлас адамым.
Муцайсам менi жебейдi, Ата-анам жатыр зиратта. Деушi едi-ау «Елiц кебейсiн, Шацырак орнын киратпа».
^азанда асым кайнаулы, Азаннан оты маздаган. Желiде кулын байлаулы, Сонымен ыстык жаз маган [3].
(«Ауылда менщ гумырым»)
^ршшп кайнаган ауыл емiрiнiц калыпты керiнiсiн акын шаттана жырлайды. Элецде ауыл бейнес эдемi сурет боп шыккан. Эр щумакта ойлы образ, шынайы бейне бар. Туган елш алтын тугырга балаган акынныц лирикалык кейiпкерi канша арманшыл болса да «Ауылда менщ гумырым» деп ток етерш тYЙiп айтады. Ел адамдарыныц тату-тэттi тсршшп, от басы, ошак касы шаруалары туындыда жыл мезгiлдерiмен, табигат кубылыстарымен байланыста ерекшелене суреттеледi. Туындыныц Yшiншi щумагыныц бастапкы екi тармагында «Муцайсам меш жебейдi, / Ата-анам жатыр зиратта»» деген жолдар бар. Осындагы зиратта сезiне автор ой ектнш тYсiрген. Эйткенi ата-баба салтында фэниден бакига кешкен адамдар кейiнгi урпагын киын-кыстау кYндерде желеп-жебеп отырады деген угым^сшш бар. Елiмiздiц батыс аймагында о дYниелiк болган адамдар жерленген корымды зират деп, кейде бешт немесе мэйiт деп те ауызею тiлде атай бередi. «Ата-бабаларымыз кабiрдi «бейiт», «зират», «кер» сиякты тYрлi атаулармен атаган. Бул атаулардыц эркайсысыныц езiндiк терец магынасы бар. Мысалы, «бейiт» сезi - «мэцгiлiк yK» дегендi бiлдiрсе, «зират» - «акыретт1 еске алу уш1н арнайы бару» дегендi бiлдiредi. «Кер» болса -«кезбен керiп, ертецгi кайтатын кYндi ойлап, гибраттан» деген магынаны камтиды» [4] деген иланымды оцды угынсак, туынды авторы колданысындагы зират жогарыда айтканымыздай
ауыл тургындары Yшiн тэу ететiн о дYниелiк болган ата-баба немесе эке-шешенщ жерленген жерi яки касиетп де кдстерл1 мекенi саналмак.
Туындыныц аталган шумагыныц Yшiншi, тeртiншi тармагындагы «Деушi едьау «Елщ кeбейсiн, / Шацырак орнын киратпа» - деп келетiн елец жолдары ата-ананыц балага иманшарт етш калдырган аманаты деп кабылдаган жен. Туган ауылынан алыска узай алмаган кейiпкердiц елде турактап калуыныц бiрi жогарыда эцгiмеленген кастерлi орын зиратпен байланысты eрбiсе, екiншi себеп-кYш «шацырак орнын киратпай, елдi кебейту» яки урпак eсiру, Yй тургызу сынды элеуметтiк мэселелермен тыгыз уштасып жатканын ацгаруга болады.
Аталган eлецнiц жалгас шумактарында казактыц этномэдениетiнiц, дала тэрбиесiнiц жаркын кeрiнiстерi эдемi сипатталып, окырманын халыктык педагогиканыц тагылымдык тустарынан хабар етедь
Сиырын сауып ертемен, Желiнiн CYртiп жYP келiн. Орагын кайрап шегелеп, Отырган улым бул менiц.
Кемтрлер уршык шрген, Кешкiсiн менiц жанымда. Келiде тары туйшген, Кeршiм жYP мiне, мацымда.
Кештетiп келiп су сурап, СYЙкенер «мe-e» деп бузаулар. ^н сайын турар хал сурап Кудалар сыйлас кыз алган [3].
(«Ауылда менщ гумырым»)
Туындыныц мазмун куатын арттыруга кызмет етiп, казактыц салт-дэстYрi мен эдет-гурпыныц элементтерiмен таныс етш турган iлiк сeздер (дурысы - бейнелi сeздер) шогыры бар бул эдеби шыгармада. Олар: тацмен турып, сиыр сауып, желш CYртiп жYрген келiн; шeп шабуга дайындалып, шалгы орагын кайрап, шегелеп, дайын отырган ул; уршык шрген кемпiрлер; келiде тары тYЙген адршшер; eрiстен кеш оралып, су сурап мeцiреген бузаулармен катар кYн сайын хал сураскан кыз алган жак - кудалар. Мукым гумыры ецбекпен eрiлген кeшпелiлер мэдениетiнiц басты таным-гибратын бiр туындыныц мазмунына сигыза бшу де - акындык шеберлiктi ацгартса керек-тi.
Жогарыдагы ой-таным, такырып эуеш акынныц «Ауылга кел» eлецiнде де жалгасын тауып сабактасып жатыр. Мэселен, Мезi болсац каланыц у-шуынан, Сэлем берш келiп кайт карттарына -
деп келетш этномэдени кагидаттары туындыныц келес шумактарында бiртiндеп екпiн алып, одан эрi дами тYседi. Ауылдыц тагы кандай рухани тартылыс ^ш-куаты бар, ауыл несiмен ерекшеленедi деген сурактардыц жауабын тeмендегi шумактардан тапкандай боламыз.
Заманмен бiрге толкып eзгермецдер, Ауылда «айткыштар» мен «сeзмергендер». Эмiрден ата-эжелер eткенменен, Табылады элi де ^з^ргендер.
Эр YЙде жылы шырай, ашык кабак, Келiн-бала жYредi тасып табак. Туган жердщ киесiн сезiнгендер,
Ауылдан калай гана кашыктамак? [5].
(«Ауылга кел»)
Халы; фольклоры ауылда сакталган, ел шшде дамиды. Бул асыл сез енерш дамытушылар - ауылдагы «айткыштар» мен «сезмергендер» екенi шындыкка саяды. ^азактыц меймандостык, коракжайлык дэстуршщ керiнiсi «Эр YЙде жылы шырай, ашык кабак, / Келш-бала жYредi тасып табак» аркылы» тYрiнде суреттелiп, дидарланган. Акын анык Ьэм ашык айтады. Туган жерде кие бар. «Кие» - кене, бiрдеценщ тр^ иесi, касиетЬ», «Киелi» - киесi бар, касиетп» [6, 394 б.] деп тYсiнiк берiлген сездiкте. Сол себептi де «Туган жердщ киесiн сезiнгендер, / Ауылдан калай гана кашыктамак?».
Ал туган жердщ флорасы мен фаунасынан аз гана мэлiмет берудi мына шумактар мойнына алыпты:
Эзеннщ аргы бетiнде, Тобымен жYрген кигктер. Аккулар келдщ шетiнде, Соншалык сулу CYЙiктi ец [3]. («Ауылда менщ гумырым»)
Лирикалык кейiпкер Yшiн ауылдан аскан кымбат мекен жок. Кiндiк каны тамган туган жерi оган эрдайым ыстык. Ел iшi - алтын бесш, ел деген алтын тугыр. Элецнщ соцгы шумагы:
Ауылым сенде жок тыным, Эзщнен калай кетемш. Жырларын жаттап мыктыныц, Ардактап сенi етемiн -
деген нык сенiммен тYЙiнделiп, корытындыланады.
Жогарыда айттык, акын жырларында жалпы ауыл такырыбы екi багытты камти жырланады, оныц бiрiншiсi, белгiлi бiр сiлтеме не накты адресi жок, алайда кез келген окырманга тYсiнiктi, ауыл деп соккан эр казактыц жYреriнщ терше барып конактар ыстык угымдармен кемкерше ерiлген елец-жырлар дедiк те, оган кец тYсiнiк берiп еттiк.
Ендi акын жырларындагы ауыл-ел, ягни туган жер мен ескен елке, жалпы Отан такырыбыныц екiншi ерекшелiгiне келсек, бунда автор езi жыр арнап отырган елдi мекеннщ, ауыл-аймактыц не езен-келдщ, яки шайырдыц жYрек тYкпiрiнен орын алган топонимикалык атауларга назар аударылады. Акын баянындагы мундай жырлардыц накты адресi бар. Айталык, «Аман бол, Жайык!», «Сайкудыгым», «Мэцгшк ел - Астана», «Бшпщз келсе» т.б. туындыларында туган жер мен елге деген курмет айкара ашык кещлмен, шын тiлектес ниепен жырланады.
Сагынткан сапар шексем, Сайкудыгым, Эзще жыр-дастархан жайдым бYгiн. Есiмде бала кезiм балдыр CYЗген Сонау бiр жастык шагым айлы тYнiм.
Сайкудык - жеткiзбейтiн кыран далам. Сулу жыр - сулу кыздай булацдаган. Мiнгiзген жырдыц жYЙрiк сэйгYлiгiн, Акын гып, Сагынгали, Жубанга да [7].
(«Сайкуд ыгым»)
Элецде акынныц лирикалык кейiпкерiнiц туган ауылына деген сагынышы мен курмет ерекше сезiммен жырланады. Сайкудык - елге белгш улт тулгаларына жыр сэйгушгш мiнгiзген кутты мекен. Бал дэурен, жастык шактыц сайранына айналган ауылга деген махаббаттыц ешпес ушкыны эдеби бейненiц жадында жацгырып, терец толганыспен жырланады. Сырласу монологына курылган елец мазмунында акын Ак Жайыктыц амандыгын тiлейдi.
Менде - T63ÏM, сенде су саркылмасын, Аман болшы, туган жер, cy^ktî елiм! [8]. («Аман бол, Жайыц!»)
Акынныц угым-пайымында - «А; Жайык - алтын беак, дара Жайык!», оган тец келер ыстык уя жок сынды кeрiнедi. Алайда Жайык топонимикасыныц жагырапиялык аймагыныц кец екендiгiн ескерсек, акынныц елец-жырларындагы Тайпак, Есенсай, ^особа, Берш, Жалпактал, Теректi, Аксай т.б. жер-су атауларымен байланысты да туган жерд^ ескен eлкенi аялау, мактан туту гибраты ацгарылады. Сонымен бiрге жыр eзегiнде сол аталган eцiрлерден шыккан ел мактаныштары (когам кайраткерлерi, акын-жазушылар, спорт жулдыздары т.б.) ардакталады. Туган елкеш аялау мен мэпелеудiц, ел-журтка, ауылга деген сагыныштыц эдемi Yлгiсiн тeмендегi щумактардан айкын сезiне аламыз. Жырларым бeлек, лагыл жанымда ЖYрекке нур боп агылганыцда. Эзiце арнап eлец жаздым мен Тайпагым, сеш сагынганымда
Жайыгым жатыр муцы бар, арэ, ^аяу салады кeцiлге бул да Тайпактыц жайын бiлгiцiз келсе ^ырларын кезiп, кумынан сура [9]. («Бшгщз келсе») ^орытынды
Жалпы алганда, Yзiлдiк Елеубайкызыныц поэзиясында туган жер мен eскен eлке, ел-журт, ауыл такырыбын жырлау - акын шыгармашылыгыныц басты мураты.
Зерттеуд1 Казахстан Республикасы Fылым жэне жогары бшм министрлш Fылым комитетг царжыландырады (грант №AP19676441).
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. Елеубаева Y. Ауылда менiц гумырым. - Орал, 2016.
2. Елеубаева Y. Халык батыры - Жубан. - Орал, 2021.
3. Елеубаева Y. Ауылда менiц гумырым // Электронды колжазба (Каралган уакыты: 05.03.2024.).
4. ^аб1р элемi жэне кабiр зияратыныц мэдениетi // Пайдаланылган сштеме. URL: https://www.muftyat.kz/kk/nasihat/zhuma-minberi/2022-07-22/40105-kabir-lemi-zhne-kabir-
ziiaratynyn-mdenieti/ (Каралган уакыты: 05.03.2024.).
5. Елеубаева Y. Ауылга кел // Электронды колжазба (^аралган уакыты: 05.03.2024.).
6. ^азак тшнщ тYсiндiрме сeзiдiгi / Жалпы редакциясын баскарган . Т. Жанузаков. -Алматы: Дайк-Пресс, 2008. - 968 б.
7. Елеубаева Y. Сайкудыгым // Электронды колжазба (^аралган уакыты: 05.03.2024.).
8. Елеубаева Y. Аман бол, Жайык! // Электронды колжазба (Каралган уакыты: 05.03.2024.).
9. Елеубаева Y. Бшпщз келсе // Электронды колжазба (Каралган уакыты: 05.03.2024.).
