CC BY
4FTAXP 17.82.10 DOI: 10.52512/2306-5079-2022-92-4-27-38
«БИ1КТ1К, ЦАЙСАРЛЬЩ, БАЙСАЛДЬЩТЫ, ТЕК ЦАНА СЕНЕН АЛЫП ЖЫРЛАР ЕД1М» (БАЙД1ЛДА АЙДАРБЕКТЩ ЛИРИКАСЫ ЖАЙЫНДА)
К.А. Жакибаева
Казак улттык кыздар педагогикалык университетi, корректор-маман Алматы, Казакстан. Email: kalipanur@mail.ru
Аннотация
Макала Казакстанда эл де толык таныла коймаган, б1рак ез жервде, ез облысы, ауданында танымал, шыгармаларын жергшкп окырмандары CYЙiп окытын акын Байдшда Айдарбектщ туган жер такырыбына арналган елендерiне гылыми талдау жасау максатында жазылды. Оныц шыгармалары Казакстанда тунгыш рет талданып отыр. Акын ОнтYCтiк Казакстан облысы Созак ауданынын Кызыл кел белiмшесiнде дуниге келген. Элен жазуды бала кезден езше серiк еттi. Элен, эн, драмалык дуниелер жазуга деген кызыгушылыгы мектеп кабыргасынан басталды. Ол - алты баланын экесi, адал жар, парасатты устаз, шыншыл акын. 9мiрiн акындыкпен катар жас урпакка бiлiм беруге арнады. Зейнеткерлiкке дешн тYрлi аудандык мектептерде сызу мен сурет пэндершен дэрiс бердi. Макала туган жердi бала кезден CYЙiп, соны елендерiне аркау еткен акын елендершщ ерекшелiгiне арналады. Оны кадiрлеп, кастерлеудiн каншалыкты манызды екендiгiн ашып керсетедi. Онын койнауындагы байлыктары мен кундылыктарын жырга косады. Жай гана атап кана коймайды. Адам баласы Yшiн маныздылыгы мен касиеттiлiгiн жырына косады. Онын аскар тауы, жердеп тасы, балдай суынын касиетiн айтып мактанады. Туган жердiн эрбiр катпар тастарында каншама тарих тунып жатканын жырлайды. Тарих койнауына Yнiледi.
Тушн сездер: Байдiлда Айдарбек, казiргi казак поэзиясы, лирика, туган жер тарихы, Созак ауданы
К1ркпе
Адам баласы ез туган жервде есш, есешп, бшм алады. Ырак сол жердщ каншалыкты манызды, касиетп мекен екендшн акыл токтатып, есейгенде, не шетте жургенде тусшетш сиякты. Енд1 б1реулер туган жерд1 бала кезден жырга косып, онын кад1р-касиетш тусше бшдь
Байдшда Айдарбектщ шыгармашылык жолы мектепте окып жургенде басталды. Алгашкы елендер1 мектеп кабыргасында шыгатын «Юрт», «Ошаган» газеттер1нде басылды. «Бшмей-ак койсын согысты сэбилер» атты елещ Кенес кезещнде шыгатын аудандык «Молшылык ушш» газетвде жариялады.
Ол шын мэшнде реалист акын болды. Шынайы ем1рд1, ашык суреттеуд1, анык, накты бейнелеуд1 суйщ. Тек шындыкты, шыншылдыкты жазды. Сол ушш де онын шыгармаларын ез окырмандары окиды, 1здейд1. Сондай акындардын б1р1 эдебиет элемше ез1нд1к сара жолын салган акын - Байщлда Жартайулы Айдарбек. Созак деген касиетп жердщ Кызыл кел бел1мшес1нде ем1р естн ашып (1959 жылы туган), 10 жыл бшм нэр1мен сусындаган акын Шымкент педагогика институты сызу жэне сурет мамандыгын б1т1рд1. 1981 жылдан 2021 жылдар аралыгында сол ауданнын эртурл1 мектептершде бшм беру жолында енбек етп.
Оныц елец жазуга, эн шыгаруга, тшт драмалык дYниелер жазуга деген кызыгушылыгы мекгеп кабыргасынан басгалды. 5-6 жасында мектепке барып жYрген эпкелер1ндей болуды армандап:
Мен мектепке барамын, КYнде бестш аламын. Жаксы окып сабакты,
Космонавт боламын, - деп, елец шыгарыпты. Мектеп кабыргасында шыгатын «Юрт», «Ошаган» газеттер1нде тэрт1б1, Yлгерiмi нашар окушыга арнап:
Эй, Аман, Аман, Мшезщ сондай жаман. ЖYргенiц ылги сеюрш, Алатыныц екiлiк. Емтиханнан ете алмай, Калма орнында екiнiп, -деген эзш-шыны аралас ескерту елендерiн де жазыпты. «влец эсер еггi-ау деймш, сол окушыныц тэртiбi тYзелiп, жаксы дос болып кеггiк»,- дейдi Байдшда.
Макала туган жердi бала кезден сYЙiп, соны елендерiне аркау еткен акын елендершщ ерекшелiгiне арналады. Оны кадiрлеп, кастерлеудiн каншалыкты мацызды екендшн ашып керсетедi. Оныц койнауындагы байлыктары мен к¥ндылыктарын жырга косады. Жай гана атап кана коймайды. Адам баласы Yшiн мацыздылыгы мен касиеттшгш жырына косады. Оныц аскар тауы, жердегi тасы, балдай суыныц касиетш айтып мактанады. Туган жердiн эрбiр катпар тастарында каншама тарих т^нып жатканын жырлайды. Тарих койнауына Yнiледi. Каратау тауыныц биiк шыцы Мыцжылкы жайылымына мыц жылкы сыйып кететшш жырлайды. Жай гана мыц жылкы таудыц етегiнде не баурайында жайылады демейдi, сол таудыц басында мыц жылкыныц еркiн жайылатынын суреттеп кез алдыца елестетедi. Сол таудыц тарихи окигасына CYЙене отырып, Yнiле карап, оныц каншалыкты мацызды екендiгiне шынайылыкпен карайды. Оны кастерлейтiн ерекшелiгi мен к¥ВДылыгына токталады. Табигаттыц езi берген с^лулыгы мен эсемдiгiн акын жаны тYсiнiп, оны жырга косады.
Дарынды т^лгалар емiрi мен шыгармашылыгы езшщ туган халкы тагдырымен, еркендеу тарихымен табиги байланысты болады. Эрбiр халыктыц да генофонына саналатын ^лы т^лгалары болады. Оларсыз ол ^лттыц рухани дамуы еш мYмкiн емес. Байдшда - рухани азык ретiнде елецдерш туган елiне, халкына сыйлаган акын. Туган жердi ардактау, кастерлеудi акын жаны ерекше сезшедь Себебi, олар атамекенш CYЮдi акындык шабытпен жетюзе алады. Туган жердiн с^лулыгын, байлыгын, эсемдiгiн сезiнедi. Туган жердi CYЮдi солардан Yйрену керек. Сол акынныц бiрi -Казакстан Журналистер Одагыныц мYшесi Байдiлда Айдарбек.
Материалдар мен эдктер
Акын дYние есiгiн ашканнан туган жердiн тарихын танып, бшш, жырга косты. ТуFан жерге деген CYЙiспеншiлiгiн елендерi аркылы жеткiзе бшдь Мысалы, акынныц сол такырыпка арнаган «Каратау» еленiнде:
Жаралган эжiм-эжiм катпар тастан,
Эр тасы, эр катпары - тарих-дастан. Шежiре - карт Каратау, касиетпм, Сырыцды жатырсыц-ау актармастан, - деп, [1, 47] туган жердщ эжiм-эжiм катпар тастарында каншама тарих жатканын жырлайды. Жай гана ак не кара тастар емес, эжiм баскан тастар. Сол эжiмдерде каншама сыр, каншама ацыз жатыр. Сол тастар аркылы тарихтыц терендiгiн, кепжылдыгына мэн бергiзедi. Тарих койнауына Yнiледi.
Жанына шабыт берiп, к¥йып елец, Есткен, керген жанды CYЙiндiрген. Мыц жылкы басына еркiн жайылатын, Айналдым «Мыцжылкыдай» биiгiннен! [1, 47]. Таудыц басында мыц жылкыныц емiр-еркiн сыйып кететш, еркiн жайылатын сипаттап береди Мыц жылкы таудыц баурайында немесе етегшде емес, таудыц басында жайылады. Б^л - пафос.
Этнос туралы магл^мат тек оныц тiлдiк казынасында сакталады. Оныц тугас бейнесiн аныктаумен байланысты этностыц сонау балац кезещнен бастап бYгiнгi ^лттык дэрежеге дешнп
кешiрген емiр-тiршiлiгiнiн айнасы - тш мен жады аркылы сакталган рухани-мэдени казынасын аныктауды максат етумен байланысты колданылган этностык болмыс ^гымы [2,15]. Сондай такырыптагы елецдершщ бiрi тарихка негiз болган Келшшектауга арналган. Тауды аныктап карасац, байкалатын эрбiр бейнеге кенiл аудартады. Солардыц белгiлi бiр тарих, ацыздыц куэсi екендiгiне мэн бергiзедi.
«Келiншектау» - кеш-керуен сэукелелiм, Fайыптан жан бтее егер кайтер едiн?.. Fажайып бiр-бiр мYсiн, бiр-бiр сурет, Эр тасыц, эрбiр шыцыц, эр кемерiн [1, 47].
Сол таудыц тарихи окигасына CYЙене отырып, Yнiле карап, оныц каншалыкты мацызды екендiгiне шынайылыкпен карайды. Оны кастерлейтiн ерекшелiгi мен к¥ндылыгына токталады. Таботаттыц взi берген с^луль^ы мен эсемдiгiн акын жаны тYсiнiп, оны жырга косады.
Бауырыцда асыр салып аркар-киiк, Шынынды алтын ^н де атар CYЙiп. Тесiннен кекке шапшып атылады, «Кекб^лак», «Балдысуым» катар шп [1, 47].
Сол таудыц бауырынан кекке шапшып, саркырай аккан екi езендi жырына косады. Кандай суреттеу! Кез алдыца керемет бейнелер елестейдь
Эр тасыц саф алтыннан жаралгандай, Жараскан ер т^лгаца далам кандай. Yстi-ырыс, жерi-кYмiс сендей тауды, Элемдi Yш айналсам таба алам ба-ай!-
деп, туган жердiн адамга каншалыкты ыстык, жакындыгын алга тарады. Окып отырып, осыншама байлыкты койнауына жасырган Келiншек таудыц кадiр-касиетiн ^гасыц. Платонныц пiкiрiнше, атаулар кемегiмен коршаган ортаныц, ягни, табигатты танып-бiлу танымдык к¥рылымныц теменгi белiгiн к¥райды, б^л процестiн ец жогары сатысы - байкап-багдарлап, мэн-магынасын тYсiне танып бшу болып табылады [3,34].
Айбарлы, неткен аскак т^лгац сенiн, КYзеткен батыр сынды туган жерiн. Биiктiк, кайсарлыкты, байсалдыкты, Тек кана сенен алып жырлар едiм.
Акын б^л жерде тауды тек «бшк, аскар тау» деп кана коймай, оныц бтктшн «аскак т^лга, айбарлы» деп, ерекше суреттеп бередi. Адам баласы бойындагы «аскактык, биiктiк» касиегтердiн кандай болатындыгын тауды бейнелей отыра керсетедi.
Елiме мактан болган Каратауым, Керiлген мацгаз, с^лу дара тауым. Жаныма сенен алып куат-шабыт, Жырымныц сенен алам эр аркауын.
Туган жерден жанына кYш-куат алган акын жырыныц эр аркауын соган арнайды. Тауды тарихын этноспен байланыстырады. Кеште кетiп бара жаткан сэукелелi келiншек пен оны ^затып бара жаткан адамдар мYсiндерiне Yнiлтедi. Тура бiр кеш-керуендi, «гажайып бiр мYсiн, сурегтi» кез алдыца елестетедь Каратауды «с^лу тау» деп кана емес, «кершген мацгаз, с^лу» тауым деп, с^лу да кербез, кершген с^лу бейнесiн ойыца оралтады.
А.Байт^рсынов «поэзиялык шыгармаларды - дарынды сез» деп атаган. Толгаганда айтатын нэрсесiн толгаушы тыскары галамнан алмай, iшкергi галамнан алады. Толгау - ш казандай кайнаган уакыгта шыгатын жYректiн лебi, кенiл к¥сыныц сайрауы, жанныц тартатын кYЙi»,- дейдi [4, 21]. Б^л -шыгармалык талдау болып табылады.
Киелi мекен Созагым Мэнгi шыркар энiм сен. Жердщ сэнi, елдiн багы, Тiршiлiктiн нэрi - сен.
Байдiлда койнауы байлыкка толган киелi мекен Созактыц касиетш айтып мактайды. Адам баласына иршшк нэрi болганын айтып жырлайды. Акын жаны мэцгшк мактанып айтар туган жерге деген CYЙiспеншiлiгiн осылай береди
Киел>ау, топырагыц, сырлы далам, Кай акын тугаи жерш жырламаган. Аскактап «бркакпа» тур етепнде, Эз ана-касиетп Биб1мариям. Тугаи жерге деген езшщ ыкыласын жырламаган акын жок шыгар. Акынныц сез1м1 - шынайы. Тек шындыктан курастырылган елец - мэцгшк. Сондыктан Байдшданыц бойындагы акындык дарындылык эсерл1 де сез1мге толы. Ол туган жерд1 шынайы CYЙе бшдь
Ырыс-кут толы алабыц. Топырагы киел1, жыр ел1, кYЙ ел1, Жаннаты сенсщ галамныц! Эр кYнi - мереке, бакыт - той, береке. Балалык, жастык шак кезiндегi эр куннщ шаттык, куанышпен егегiн кезiн жырга косады. Ахмет Байтурсынулы сез енерi адам санасыныц Yш негiзiне - акылга, киялга, кецшге тiрелетiнiн айтып былай деген едi: «Акыл iсi - ацдау, ягни нэрселердщ жайын угу, тану, акылга салып ойлау; киял iсi - мецзеу, ягни ойдагы нэрселердi белгiлi нэрселердщ турпатына, бернесше уксату, бернелеу, суреттеп ойлау; кещл iсi - тYЮ, талгау. Тшдщ мiндетi - акылдыц ацдауын ацдаганынша, киялдыц мецзеуш мецзегеншше, кецшдщ тYюiн тYЙгенiнше айтуга жарау» [5, 151].
Эдебиетпц Yш тегi - поэзия, проза, драма жанрларында катар калам тербеу кез келген каламгерге тэн касиет емес. Ол Yшiн таланттылык, жан-жактылык керек. Байдiлда - сондай акын.
Эн кернедi Шаганы, Жыр тербедi Шаганы. ЖYрегiмдi менщ де, Шабыт кернеп барады,-деп, шыгармашылык шабыттыц жанын жай тапкызбайтынын, кезектi дуниеге келер шыгарманыц уакыты келгенiн ескертедь
«Кара мец», «Жумакка жетелер жол», «Тагдыр тэлкеп», «Неге?», «Коронавирус» атты драмалык шыгармалары Кызылорда, Орал, Жамбыл облыстык драма театрлары, Шымкенггегi Ж.Шанин атындагы казак театры сахналарында койылып, кепшшктщ назарына iлiктi.
«Атымды адам койган соц..», Иман - кой, акыл - койшы, нэпсi - берЬ>, «Эзiне кол салудыц кунэс де, жазасы да ете ауыр», «Бала тэрбиесi отбасынан басталады», «Уран жэне у жуткан ел», «Уран усыз болмайды, у жуткан ел муцсыз болмайды», «Киелi Кызылкел туз баскан елi шукырга айналмак па?» сиякты проблемалык мэселелердi кетерген прозалык шыгармалары да газет беттерiнде, жеке шыгармалар жинагында жарык кердi.
Элецдершдеп кейiпкер элемi кеп жагдайда табигат кубылыстарымен тыгыз байланыста суреггеледi. Пейзаж аркылы кецiл кYЙдi угу, тYсiну сез енерiнде мYмкiн болмак. «Кызылкелiм -керкемiм» деген елецiнде туFан жердщ сулуль^ын
Кызылкелiм, жаралган нур, арайдан, Сэуле шашкан мелдiр таза шарайнам. Шипа болып суыц-тузыц, кумыц да, Жан дауасын сенен тапкан талай жан, -деп жырлайды акын. Кызылкелiм, кербез-керiм, керкемiм. Сен дегенде шалкып-тасып кетемiн. Мактанышым, жакут келiм езiцдi, Мэцгi жырлап, кастерлеумен етермiн, -деп, акын жYрегi туган жер, туган елге деген CYЙiспеншiлiгiн, сагынышын осылай жеткiзедi. Туган жердi жырлаганда акын жYрегi алабуртып, оган деген махаббатыныц соншалыкты ыстык, ерекше екендiгiн айтады, оны жырлаганда жанын Yзiп берердей кYЙге беленедь
Кызылкелiм, кербез-керiм , Мэцгi шыркар энiм сен. Жердiц сэнi, елдщ багы, Тiршiлiктiц нэрi сен.
Жай гана келдiц бетi тербелiп жатыр демейдi, тербелген толкынын сулу, кербез, сылкым келiншектей «керiм» деп, кез алдыца керiлген кербез сулудыц бейнесш елестеткiзе отырып, онымен салыстыра суреттейдг
КYмiс судан ак толкындар ершген,
Кызылкeлiм, иeгкeи с^лу кepiм eq ... Толыксытаи кeлбeгiциeи айиалдым, Apy кыздай жaFaFa ^п кepiлгeи... дeп, жaFaсыи ^а соккаи голкыидapды аппак кYмiсгeй жaлгыpaгып, сол жaFaдa кepiлe жYpгeи C¥лyFa TCrçe^i.
Нэтижелер
«Сeз - кepкeм эдeбиeт г¥pFысыиaиa aлFaидa, жазушы, акын э^м шeбepлiгiиiц мaгepиaлы. Ол - rap^M сypeг, обpaз жасаудыц сыpлы бояуы. Оиы жазушы тандап, гaлFaп пайдалаибаса, эдeбиeтгiц эстетикалык касдат^ гэpбиeлiк эсepi бapыишa солFыи, кepкeмдiк сапасы тeмeн болады. Kepкeм шыFapмa гiлi жалпы^а оpгaк гiл болyмeи ^rap, эстетикалык сeзiмиiц, бeйиeлi ойдыц да тш, соидыктаи OFaи epeкшe гaлFaм кaжeг-aк» [6, 48]. Таботаттыц экологиялык апатын, eзгepiсiи акын жаиы кepiп, киналады, жаиы ашиды. Сол кииалысты Бацвдлда кepкeм гiл, эсeм шeбepлiкпeи сипаттайды. Aкыи гapгылып бapa жаткаи галдщ жaFдaйыи кepe огыpып:
Aяyлы кeлiм, кашыпты-ау эбдeи aжapыц, Дэypeиiц тайып, гapкaпгы думаи, бaзapыц. СaFыиып, ацсап, eзiндi iздeп кeлiп eм, ЖYpeгiм жылап, кaмыFып кeгiп бapaмыи, - дeйдi. Суы гapгылып, aжapы ^rae^ 6íp кeздeгi жaFaсыидa думаидатып, aдaмдap дeмaлып жататыи галдщ дэypeиi eткeнiн кыижыла ^флайды, экологиялык жaFдaйыиa Yцiлeдi. «Кызыл кeлдeи aйpылсaк ....» дeгeн eлeцiидe:
Жapaлы жYpeк, ^цЫм жYдeп, Кия алмай кeгiп бapaмыи. 6зщдeй eидi, аяулы кeлдi, Кай жepдeн iздeп табамыи?... дeй огыpa, ^лдщ суы гapгылып, экологиялык апатка ^шыфап огыpFaиыиa жYpeгi каи жылай жыфлайды. Aяyлы галдщ к¥PFaп, гapгылa бaстaFaнын, xaлiиiц мYшкiл eкeиiи айтып, акын жYpeгi ayыpaды.
Keлгeи жаи iздeп жаиыиа paxaг табатыи, Yйpeгi ^шып, кацкылдап казы коиатыи. Aжapыц кайда кeлбeтгi кeлiм, кepiкгiм? <^шбасыц» кайда тау тасты жapып aFaгыи. дeп, 6íp кeздepi eлдiц бaFыиa жapaлFaн ^лдщ гapгылFaиыи, Apaл кaсipeгiи басынан кeшiп огыpFa- иыи ашыиа жазады.
Толкыиы атып жaFaFa, aсыp сaлFaн сазаны, Кызыл кeлдeи сэи тетш, гapкaп бapaды бaзapы. Тaпсыpaйык ^пакка Кызылкeлдeй асылды, Толкыи атып, сазаны тyлaFaн кeл калпыида.
Бaлaлap y™ eмipiиeи aлыиFaи «Кapa мeц» атты дpaмaсы 2008 жылы eгкiзiлгeи Рeспyбликaлык «Жаца дpaмaгypгия» фeсгивaлiидe жYлдeгep атанып, eq Yздiк пьeсaлap гопгaсгыpылFaи «¥шкын» атты жииакка eигeи.
Имaндылык; Tarçbipbrôbi^a жaзылFaи «Ж^макка жeгeлep жол» атты пьeсaсы 2012 жылы eгкiзiлгeи «Тэyeлсiздiк т^ыфым» атты Рeспyбликaлык байкауда бас жYлдeгe иe болFaи. 2012 жылы eткeн peспyбликaлык жабык байкауда «Ж^макка жeгeлep жол» атты дiии тaкыpыптa жaзылFaи пьeсaсы бас жYлдeгe ж болды. Дiии эксгpeмизм жэиe лац^с^к гypaлы жaзылFaи «ТaFдыp гэлкeгi», «Here?» атты дpaмaлapы Тapaз, Шымкeиг, Кызылоpдa кaлaлapыидa сaxиaлaиды. Пьeсaлapы облыстык, аудандык гeaгpлapдa койылып кeлeдi. 2019 жылы peспyбликa бойыиша пьeсaлapы eq ^п сaxиaлaиFaи дpaмaгypг атаиды. 2020 жылы 1 маусым кYиi Хaлыкapaлык тeaтp сыишылapы бipлeсгiгiиiц ¥йымдaсгыpyымeи «Kоpоиaвиpyс» атты дpaмaсы peспyбликaмыздa aлFaш peг ZOOM плaтфоpмaсындa кepepмeигe ^сыиылды.
Бaйдiлдa тapиx койиауыиа epкiи кipiп, оиыц aстapынa Yцiлeдi. Б^аи дэлeл Кapaбypa эулиге apиaFaи eлeцi eдi. Ол т^етаныц казак eмipiидeгi алатыи оpиыиa epeкшe мэи бepeдi.
Карабура (шамамен Х1-Х11 гасырларда емiр CYрген) - огыз-кыпшак заманындагы дiни кайраткер, эулие. К^ жYЗдiц Тама руынан шыккан. Шу, Талас, Сырдария, Едiл, Жайык езендерiнiн бойында емiр CYрген. Карабура сахара тургындарыныц арасында калыптаскан емiр салттыц шыркын бузбай ислам дшш, оныц наным-сенiмдерiн орныктыруга ат салыскан [7,547].
Созагым тылсым сыр кеп алабыцда, Зарлы энге «Ор Дуана» салады ма? Сэмбi тал мазаратын жарып шыккан, Киесi эдiлдiктiц - Карабура.
Тарихи жерлердщ аталу тарихы мен сол жерлердiц касиетiне де мэн береди «Бабата» -орта гасырлардан сакталган кала. Кыпшак даласында ислам дiнiн таратудыц Yлкен орталыгы болган. Кенггi дiни орталыка айналдырган адам - Ыскак баб. Ол юит халык «Баб ата» деп атаган. Кент сол кiсiнiц атымен аталады. Казан тецкерiсiне дейiн осы жерде медресе жумыс iстеген [7,30].
Сыры мол талай аркау болган жырга, Бабата, касиеггi-ау корганыц да. Атыцды энге косып келген конак, Бас иген Ыскак Баптыц аруагына.
Шага елi - археологиялык ескертюштер атымен байланысты аталган жер атауы. Шага ескерткiштерi - кене дэуiрлерден сакталган археологиялык ескерткiштердiц Yлкен тобы. Курамына 3 калашык, 2 коныс жэне Yлкен зират кiредi. Каратау жотасыныц оцтYCтiк беткейiнде, ТYркiстан облысындагы Шага ауылыныц мацында орналаскан [7, 406].
Жырмен карсы алып тандарын, ¥шырган алыска биiк арманын. Рахмет саган, касиетп Шага елi, Ардактап жаткан ардагын,- дей келе, 0з аулына шыккан акынды курметтеп, кадiрлеп жаткан ауылдыц кец пейiлдiлiгiн, тазалыгын мактана жырлайды. Ауыл адамдарыныц ардактап жаткан акыны Жещс Каргабаев едь Ол - Кецес Одагыныц Батыры Кецес РYCтемовтiц ерлiгi жайлы дастанныц, кептеген елецдердiц авторы. Бул дастан «Косомол - 69» бас бэйгесше ие болды.
Терiскейiм - жер жаннаты, сулуым, Маган кымбат эр тYЙiрi кумыцныц. ГYл багыцды ^нде аралап жYрсем де, Аркауы тек бiр езiцсiц жырымныц.
Таудыц, YЙдiц кYн тYCпейтiн жагы (кYнгейге карама-карсы жак). Терiскей - солтYCтiк жак, терiстiк [8, 802].
Терiскейiм - кербез, керiм, керкемiм, Сенi керсем, шалкып-тасып кетемiн. Кiндiк каным тамган жерiм езiндi, Мэцгi жырлап, кастерлеумен етермiн.
Акын терiскейдей сулу да кербез, ганд^ каны тамган жердщ касиетiн айтады. Оны кYнде керш жYрсе де, туган жерге деген сагынышыныц елмейтiнiн, ешпейтiнiн, кайта мэцп жырлап етуден, кастерлеп, кадiрлеуден жалыкпайтынын жасырмайды.
Алла жазып, атандык егемецщ ел, Егемендiк алган ел кемелденер. Осы кYндi ацсаумен еткен екен, Небiр батыр, даналар, кемецгерлер.
Елдщ Алла колдауымен ез алдына отау ттп, еркiндiгi езiнде болып, мойнынан камыты шешiлгенiн, оны ацсап еткен ата-бабаларымыздыц армандары орындалганын жария ете жырлайды. Халык ацсап еткен тарихпен байланыстырады.
Байдiлда - тек акын не драматург емес, сонымен бiрге ез елецдерiнiц сездерiне эн жазатын композитор. Аудандык «Терiскей таланггары» халык енер фистивалшщ сазгерлер байкауларында «Тал бесшм-Терюкей» жэне «ГYлдей бер, жайнай бер, Отаным!» атты эндерi бас жYлденi иеленген. «Жастык шак», «Кызылкелiм - керкемiм», «Соцгы коцырау», т.б. эндерш жергiлiктi эншiлер жиi орындап жYр. Казакстан Республикасы Тэуелсiздiгiнiц 25 жылдыгы аясында Алматы каласында еткен фестивальде «Жастык шак» атты эш 2016 жылдыц «Ец тацдаулы эш» номинациясына ие болды.
Тaлк;ылaу
Бaйдiлдa - eлдiц жоFыи жоктап, м^цыи кeзiмeн кepiп ^флайтыи акын. Тэyeлсiз заманда жepдiц сатылуыиа каскайып кapсы шы^ып, «Жep сатылса» дeгeи eлeцдe
Малды сатып Yйpeигeи, apды сатып, вц^й «шapгык» гaFы да жaгыp шатып. Еидiгi apмaи-кaлгaсыи калындатпак, КaлFaи м^а бабадаи - Жepдi сатып, - дeп, Намыссыз, акша Yшiи жepiн саткаи опасыз ^pra^rap бойыидaFы кaсиeггepдi ашып айтады. Сатпак бопты бабадаи каетан жepдi ....
/Kiмиeи туды б^л с^м ой? Кайдаи кeлдi?/ Жepдi сату ... К¥дай-ау , сол болды ма?! Шыккаи шыцы Егeмeи aлFaи eлдiц?... Kiмиeи туды б^л с^м ой? ....Кайдаи кeлдi? дeп, байлыкка apaиы aшылFaи, ^зш шeл баскаи aкшaк¥мapлapды жepмeи жeксeн eгeдi. Егeмeидiк алып, Тэyeлсiз eл болдык дeп, бepкiмiздi aспaиFa лaктыpFaндaFы жeгiсгiгiмiз осы ма?! К^лкыиы Yшiн жepiи сaгyFa apлaибaFaи ^пактои тYцiлeдi.
Есi гYзy, акыл - ой, санасы бap, КaзaкгыFыиa олapдыц таласым бap.... Осыиы айткаи шыиымeи казак болса, Шы^ыс айткаи мэцгYpггep дэл осылap. Осылай иакты шeшiмiи бepeдi. К¥лкыиы Yшiи xaлкыи, apыи саткаи казакты шeиeп мiиeйдi. Олapдыц бойыи^ы жaиaшыpлык, бayыpмaлдык кaсиeггepдiц мYлдeм жокты^ын жазады. Олapдыц шыи мэиiидe опасыз, саткын ^пак eкeидiгiи баса кepсeтeдi.
МэцгYpг каиа сayдaлap баба жepiн, МэцгYpг каиа гaпгaгap баба raprn. ТYЙсiгi жок мэцгYpггep кайдаи бшсш, Кaдipi мeи кaсиeгiи Кapa Жepдiц. Жepiи саткаи ^пактыщ eлдiц кapFысынa, жepдiц к¥сыpыиa ¥шыpapыи айтып, жepсiз кaлFaи eл eмipiиiц кapaц калатынын, бapap жepi, бaсap тауы калмайтынын гiлгe гиeк eгeдi.
Жepсiз мэндi дeй алмаи б^л eмipдi, Мyзeйгe кой бiлeгiц, кYpeгiцдi.... Жepiц жок па, кeмiлep кepiц дe жок, Ит-к^с мYжip шaшылFaи CYЙeгiндi.... Ел м^цын м^ндайтыи, жоFыи жоктайтыи aзaмaггapдыц eл iшiидe табылатыиыиа сeиeдi.
Елдi кaйгсiи м^цы жок , ^prni гокгap, Шыи азамат жeп-iшкeи дэмш aкгap. Намысты ^л aлдымeи eзiн eмeс, М^цыи м^ндап xaлыкгыц, жоFын жокгap. дeп, солapFa сeиiм apтaды. Шыи aзaмaггapдыц бapыиa иeк apтaды. Олapдыц бaгылдыFыиa, epжYpeкгi- лiк кaдaмдapынa сeиeдi. Елдiц eлдiгiи сaкгap aзaмaггapдыц iс-эpeкeггepiиe куаиады.
вздepiцдi Тepiскeй сaFынyдa, Жeгiмсipeп, кaмыFып, жaбыFyдa. Hapык кысып, Кapaгay шeгiп бipдeи, Keq даланыц тыиысы гapылyдa,- дeп, epiк-жiгepi мыкты, саиалы ^пакка apкa CYЙeйдi. Олapдыц eлдi осыидай гыFыpыккa гipeлep киыншы- лыктаи алып шыFapыиa сeиeдi.
Уакыт шipкiи аямай тасыи мYжiп, Жатыф м^ида бap байлык жaсыpыиып. вз байлы^ы eлiиe жeгep eдi, Кaзap болса калталы батыл жiгiг. дeп, eлiиe, жepiиe коpFaи болap г¥ЛFaиыц болатыиыиа Yлкeи Yмiгпeи кapaйды. Соидай азаматтыц бiлeк сыбаиып шыFaгыиыиa гежд^ иeк apгaды.
«Уран жэне у жуткан ел», «Уран усыз болмайды, у жуткан ел муцсыз болмайды», «Kиелi Къзыл^л туз баскан eлi шyкыpFа айналмак па?», т.б. тэлiм-тэpбие, имандылык сондай-ак экологиялык тaк;ырыптaрдa жазFан eткip макалалары Республикалык, облыстык баспасeз беттеpiнде жаpияланFан. «CозаFымда уран дэyipi басталды» деген eлецiнде уранныц, ешкандай сактандыру шаралары пайдаланылмай-ак жер астынан ашык турде алынуы туралы былай кepсетедi.
Курык-шурык тесiлiп жер катпары, CозаFымда уран дэyipi басталды. Ураша Gдак сотталFанды салушы ед^ Gpнын басты бYгiн Cозак жастары,-дей келе, сол жумыска жастардыц жанын аямай жумыс iстеп жатканын тшге тиек етедi. Уранныц адам аFзасына зияны бар ма, жок па, оны ешкiм тексеpмейтiнiн ашына суреттейдг
Шынымен-ак жок па уранныц залалы! ? Ес жия алмай жyмбаFы мол eлiмнен, Кыршын жастар кетш жатыр eмipден. УFа айналды min жаткан суымыз, Ана-бала eлiмi де ^бейд^ взiн асу ... 6зiн-eзi eлтipy .... Элiм, eлiм ... кунын кiм кеп тeлейдi? Акын жаны осындай эдiлетсiздiктеpдi сезiп бозтоpFай болып шырылдайды.
БозтоpFай, шырылдайсыц жерге конбай, Болысар саFан кYш бар менде кандай!? Cен маFан муцыцды айтып шырылдайсыц, Teменде кiм тындайды. /Kеpецдеp кeп.../ деп, заманныц эдшетаздшне, соны кepеp кeздiц, тыцдар кулактыц жоктыFына карны ашады. M.Эyезов «Абай» монографиясында «Халыкты тэpбиелейтiн анык устаздык сeз - eлец» деп карайды [9, 127]. Байдiлда eзiнiц адамды тэpбиелейтiн устаздык сeздеpiн eлендеpi аркылы жеткiзе бiлдi. «Адалдык кана жауласыншы жYpектi» деген eлецiнде:
«Ciз бен бiз» Fана калады мынау eмipде, TYсipмейiкшi кipбiц-дак таза кeцiлге. CYЙiспеншiлiк, маxаббат, ацсау, саFыныш, Курсыншы билш жYpектiц мэцгi тepiнде .
Барша адамзаттыц тYзy боп пейiлi, сэлем^ Болсыншы бэpi ак кeцiл, таза, эдемь Адалдык кана жаулап ап барша жYpектi, Cyлyлык кана бассыншы бYкiл элемдi. дей келе, адамдарды бip-бipiн кадipлеyге шакырады. Бip-бipiне деген пейш таза болса, адамдардыц жYpегiн тек адалдык жауласа екен деген акындык тiлегiн жеткiзедi. Акын сeзi адам санасына адамдык пен азаматтыктыц ypыFын себуге кызмет етедi. Азаматтыктыц дацFыл жолындаFы кездесетiн суракка жауапты адам баласы акын мураларынан табады.
Keцiлiме ой салар эн-кYЙдiц pаxаты денемдi кернегенде ыстык та мeлдip сyFа бас коЙFандай болам», - децщ Абай [10, 180]. Байдшда - кeцiлге тYpлi ой салар эндердщ авторы. «Кызылкeлiм -кepкемiм», «Kиелi мекен CозаFым», «Кызылкeлiм - аяулым», «Асыл экем», «Анашым», «Карындасыма», «Асыл жарымсыц», Калыктап ушкан эн едщ!» «Асыл достар», «CоцFы коцырау энi», «Жастык шак», «Арман-ай!», «Нэзира», «Cен», «Eсiмiц кiм, калкатай?, «Жаса, жаса, маxаббат!», «¥йыкта, кYнiм», «Mектеп бiтipyшi тYлектеp» эндеpiн жарыкка шьиарып, олар кeпшiлiк CYЙiп айтар энге айналды. «Жастык шак» эш «2016 жылдыц ец тацдаулы энi болып танылды.
Рyxани бiлiм дегенiмiз - pyx туралы, оныц касиеттеpi мен жараткандары, олардыц eзаpа байланысы туралы бшм. Бул - толык бшм. Рyxани жоFаpы дэpежедегi адамдар eмip xикметтеpiн жYpек аркылы кабылдап, бiлiмдi журек аркылы алады [11, 56].
^шм атты сэйгYлiктi баптацдар, Арман-шыща шыкпай тыным таппацдар. Yлкен сешм артады ел сендерге, Cендеp де елдщ сол сенiмiн актацдар.
Шындык билiк куру Yшiн коFамда, 34
Шын бакытка жету Yшiн адамдар, Болашактыц бакшасыныц кiрпiшiн, Осы бастан орныкты етiп калацдар.
Т^лга - елге, ^лтка кызмет жасаган, сейтiп халыктыц CYЙспеншiлiгiне беленген жаратылысы айрыкша жан. Ол - адамдык касиеттерiн бойына жинактаган адам. Кейбiр шыгармаларда «т^лга» сезi кездеспесе де, т^лга болудыц компоненгтерi жан-жакты айтылады. «Толык адам» iлiмi - соныц керiнiсi [12, 14] Осындай такырыпка арнаган елецдершщ бiрi
Халкыц Yшiн кайыстыц, майыстыц да, сынбадыц, Отын Yрлеп намыстыц, шарболагтай шыцдалдыц. Актык демiн б^кенше «казагым» деп, «^лтым» деп, Жогын жоктап халыктыц, елдiн м^цын м^цдадыц.
Ресей авторларыныц пiкiрiнше, «художественные произведения включают в себя изображение родной природы во всей её красе, исторических событий и достижений родного края, страны, образы народных героев, которые представляют идеалы народа, наделены лучшими нравственными и физическими качествами, поэтому являются наиболее влиятельными в формировании у обучающихся культуры патриотизма» [13, 17]. Олар туган жер с^лулыгын, тарихи окигалар мен ел жетютшн мактана жырлап, оны бYкiл элемге жария етудiн мацыздылыгын айтады. Байдiлданын шыгармалары да туган жердщ тарихи окигаларын бiле отырып, оныц с^лулыгына тамсанып, сол жерден шыккан батырлар мен ауыз толтырып айтуга т^рарлык т^лгаларын мактауга арналады, оларды кейiнгi ^рпакка Yлгi етедi.
Жалпы акын поэзиясын сараптай келе, «контент - анализ научных педагогических работ по теме исследования показал, что проблема патриотизма и патриотического воспитания подрастающего поколения рассматривается в разных странах (например, таких как Россия, Китай, США) как одна из важных для существования и развития государства, общества и личности гражданина - патриота своей страны» [14, 298] деген даналык ойды корытындылай келе, ез елш, туган жерш ынты-шынтасымен, шын ние^мен CYЙетiн акынныц шыгармалары таза жYректен шыгады. Туган жердi CYЮдi тек акын гана ез елендерi аркылы бiлдiредi. Ол - акын журегшен шыккан жалынды сез, жаркын тшек.
Раджбанши халкы поязиясыныц тамыры салт-дэстYрге сiнiп, сол халыктыц есуi мен дамуына, казiргi поэзияныц дамуына да оц эсерiн тигiзген. «Поэзия раджбанши уходит своими корнями в народные и устные традиции общины, но современная поэзия раджбанши развивается в результате исторического сознания общины. Наряду с притягательностью народных традиций, современная поэзия раджбанши впитывает в себя сильную память, связанную с культурной и исторической географией королевства Камата. Панчанан Барма, предшественник движения раджбанши Хастрия, считается первым современным поэтом-реалистом в литературе раджбанши» [15,3]. Байдшда позиясы да халыктыц тYп тамырынан нэр алып, келер урпак мурасына айналары сезшз. Акын халык дэстYрi, тарихы, тагдырымен сусындай отырып, езшщ бойында урпак парызын ащредь Ол - елдiн, туган жердщ кадiр-касиетiн угынып, адамзатка жария ету. Туган жердщ касиетш уккан шыгармашыл тулгалар, ол мейлi акын, прозашы, жазушы болсын, осылай жырлайды, жазады, керкем сезбен окырманга жеткiзедi. Бул - олардыц ерекшелiгi.
Байдiлда шыгармаларын такырыптары бойынша жiктеп, мектеп, колледж, ЖОО тыцдаушылары арналган окулык, оку к¥ралы шыгарылса деген усыныс бiлдiредi. Сонымен катар шыгармаларыныц оку орындары, бала бакшалалардыц казак жэне орыс топтарында казак эдебиетi, эдебиегтiк оку багдарламалына енгiзiлгенi дурыс деп санаймын. Менiн кезкарасымша, оныц шыгармаларын (елецдер^ дарамалык шыгармалары) мектеп, колледж, ЖОО окытылатын эдiстемелiк аспектiде талдап, окыту эдiстемесi шенберiнде баспага шыгарылса жен болар едь
Корытынды
Байдiлда шыгармаларыныц такырыбы - жан-жакты. Акын шыгармалары туган жерге деген ыстык ыкыласыцды, адал таза ниетiндi оятады. Шыгармалары аркылы туган жерд^ елiндi CYЮдiн касиетiн угасыц. Ол Yшiн акынныц туган жерге деген елецдерше мэн берш, CYЙiп оку керек. Сонда гана оныц не айтпак болганын тYсiнесiн. Туган жерге деген акын журегш сезесiн.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Айдарбеков Б. ЖYрегiм, саган жYгiндiм. влендер жинагы. 1, 2 - бeлiм, Алмагы. «Телеарна», 2009. - 260 б.
2. Баймуханбетова М. Абай мен Шэкэрiм шыгармаларындагы гiлдiк дэсгYP жалгастыгы (когнигивгiк аспекпде). Филология гылымдарынын кандидаты гылыми дэрежесш алу Yшiн дайындалган диссертация. Алматы, 2008. - 144 б.
3. Платон. Письма - М., 1972, - Т. 3. - С 343.
4. Байтурсынов А. Шыгармалары. - Алматы, Жазушы, 1989. - 320 б.
5. Худайбергенов Н.Д. Ескен Елубаев поэзиясындагы улттык кундылыктар жYЙесiнiн кeркемдiк ерекшелiкгерi. "Керуен" гылыми журналы. М.О. Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер институты, № 3(76), 2022, 149-160
6. Ержанова С. Сез мэдениеп жэне керкем мэтш. Монография. Алматы, «Дэстур», 2015, - 232 б.
7. Аяган Б. Казакстан улттык энциклопедия. 2 - том (Э - Г), 5 - том (К - К ), 9 - том (¥-1) Алматы: «Казак энциклопедиясынын» Бас редакциясы, 1999, 2003, 2007
8. Казак тшнщ тYсiндiрме сездш. Казакстан Республикасынын Мэдениет жэне акпарат министрлiгi, Тш комитетi. Алматы: «Дайк - Пресс», 2008, - 968 б.
9. Эуезов М. Абай Кунанбаев. Монографиялык зерттеулер мен макалалар (Курастырып баспага эзiрлеген Н.Акбаев). - Алматы. «Санат» баспасы. 1995. - 320 б.
10. Эуезов М. Абайтану дэрютершщ дерек кeздерi. Курастыргандар: тарих гылымдарынын докторы Л. Эуезова, Казакстан Республикасы Мемлекеттiк сыйлыгынын лауреаты, профессор М. Мырзахметов. Алматы. «Санат». 1997. - 448 б.
11. Омаров Д. Абайдын рухани мурасы немесе данышпан берген салауатты eмiр тагылымы. (внделген екiншi басылым), дуниетаным, Алматы, ЖШС Лантар Трейд, 2020. - 241 б.
12. Кулбарак с. Абай шыгармаларындагы тулга, адамдык мэселелерi. КР БжРМ Гылым комитетi тарапынан 2021-2023 жылдарга арналган гылыми жэне (немесе) гылыми-техникалык жобалар бойынша гранттык каржыландырылатын «Кене тYркiлер дYниетанымындаFы концептiлер жуйесi» такырыбындагы жоба аясында уйымдастырылып отырган «Толык адам» тужырымынын жазба мураларда берiлу сипаты» атты халыкаралык денгелек Yстел материалдары. Казакстан Республикасынын Бшм жэне гылым министрлiгi, Казак улттык кыздар педагогикалык университетi, Алматы, 2021, 14 - 19 б.
13. Вырщиков А.Н., Кусмарцев М. Б., Лутовинов В.И. Концептуальные основы патриотического воспитания учащейся молодёжи. Волгоград: ПринТерра, 2007. 40 с.
14. Никонова Н.И., Залуцкая С.Ю. Патриотическое воспитание обучающихся-билингвов на занятиях по литературе: диалог культур // Перспективы науки и образования. 2022. 2 (56). С. 288-301. doi: 10.32744/pse.2022.2.17
15. Mazumdar G. Topophrenia and Indigenous Belonging: Spatial Memory in Rajbanshi Poetry. Rupkatha Journal, Vol. 14, No. 2, 2022. Pp. 1-11.
«Высоту, упорство, серьезность взял бы я у родной земли» (о лирике Байдильды Айдарбека)
К. А. Жакибаева
Казахский национальный женский педагогический университет, Алматы, Казахстан
Email: kalipanur@mail.ru
В статье проводится научный анализ стихотворений современного казахского поэта Байдильды Айдарбека, которые еще не получили полного признания в Казахстане, но хорошо известны на своей земле, в своем районе, признаны местными читателями. Творчество поэта впервые исследуется в Казахстане. Поэт родился в Сузакском районе Южно-Казахстанской области. Сочинением стихов он увлекался с детства. Интерес к написанию стихотворений, песен, драматических произведений проявился у автора со школьной скамьи. Он отец шестерых детей, верный супруг, мудрый учитель, искренний поэт. Наряду с поэзией, он посвятил свою жизнь педагогичскрй работе. До выхода на пенсию Байдилда Айдарбек преподавал черчение и рисование в школах родного района. Давая описание особенностей творчества поэта, который с детства любил родную землю и посвящал ей свои стихи, автор статьи с благоговением цитирует его стихотворные строки о родной природе, ландшафтах родного края, глубинах истории истории и человеческих судеб. Автор считает, что глубокая и проникновенная лирика поэта должна найти своих новых исследователей и благодарных читателей.
Ключевые слова: Байдильда Айдарбек, современная казахская поэзия, патриотическая лирика, история родного края, Созакский район
"I would take height, perseverance, seriousness from my native land" (about the lyrics of Baydilda Aidarbek)
Kalipa A. Zhakibayeva Kazakh National Women's Teacher Training University, Almaty, Kazakhstan E-mail: kalipanur@mail.ru
The article provides a scientific analysis of the poems of the modern poet Baydilda Aidarbek, which have not yet received full recognition in Kazakhstan, but are well known on his land, in his area and recognized by local readers. The poet's creativity is being studied for the first time in Kazakhstan. The poet was born in the Suzak district of South Kazakhstan region. He was fond of writing poetry since childhood. The author showed interest in writing poems, songs, and dramatic works from school. He is the father of six children, a faithful husband, a wise teacher, a sincere poet. Along with poetry, he devoted his life to pedagogical work. Before retiring, he taught technical drawing and painting in various schools in his native district. Giving a description of the features of the poet's work, who loved his native land from childhood and dedicated his poems to it, the author of the article reverently quotes his poetic lines about his native nature, the landscapes of his native land, the depths of the history and human destinies. The author believes that the poet's deep and soulful lyrics should find their new researchers and grateful readers.
Keywords: Baydilda Aidarbek, modern Kazakh poetry, lyrics, history of the native land, Sozak district
References
1. Aidarbekov B. Zhyregim, sagan zhYgindim. ©lender zhinagy. [My heart, I turned to you. Collection of poems. Parts 1, 2]. Almaty: Telearna, 2009. 260p. [in Kazakh]
2. Baimukhanbetova M. Abai men Shakarim shygarmalaryndagy tildik dastyr zhalgastygy (kognitivtik aspektide). [Continuation of the linguistic tradition in the works of Abai and Shakarim (in the cognitive aspect). Dissertation prepared for the degree of candidate of philological Sciences]. Almaty, 2008. 144p. [in Kazakh]
3. Plato. Pis'ma [Letters]. M, 1972, Vol. 3. - 343p. [in Russ.]
4. Baityrsynov A. Shygarmalary [Works]. Almaty: Zhasushy, 1989. - 320 p. [in Kazakh]
5. Khudaibergenov N.D. Esken Elubaev poehziyasyndagy ylttyk ^yndylyktar zhYiesinin kerkemdik erekshelikteri. [Artistic features of the system of national values in the poetry of Esken Elubaev]. Scientific journal "Keruen". M.O.Auezov Institute of literature and art, №3(76), 2022, pp.149-160 [in Kazakh]
6. Yerzhanova S. Sez madenieti zhane kerkem matin [Culture of the word and literary text]. Monograph. Almaty, "Dastur", 2015, - 232p. [in Kazakh]
7. Ayagan B. Qazaqstan ulttyk ehntsiklopediya. 2 - tom (O - G), 5 - tom (K - K ), 9 - tom (Y-I) [National Encyclopedia of Kazakhstan. Volume 2 (b-d ), Volume 5 (K - K), Volume 9 (N - I) Almaty: General editorial office of the "Kazakh encyclopedia", 1999, 2003, 2007 [in Kazakh]
8. Qazaq tilinin tysindirme sezdigi. [Explanatory Dictionary of the Kazakh language]. Ministry of Culture and information of the Republic of Kazakhstan, Language Committee. Almaty: Daik-Press, 2008. 968p. [in Kazakh]
9. Auezov M. Abai Kynanbaev. Monografiyalyk zertteuler men makalalar [Abay Kunanbayev. Monographic research and articles (compiled and published by N. Akbayev). Almaty. Publishing house "Sanat". 1995. 320p. [in Kazakh]
10. Auezov M. Abaitanu daristerinin derek kezderi. [Sources of Abay studies lectures. Compiled by Doctor of historical sciences L. Auezova, laureate of the State prize of the Republic of Kazakhstan, professor M. Myrzakhmetov]. Almaty: "Sanat". 1997. 448p. [in Kazakh]
11. Omarov D. Abaidyn rukhani myrasy nemese danyshpan bergen salauatty emir tagylymy. (6ndelgen ekinshi basylym), dYnietanym [The spiritual heritage of Abai, or the lessons of a healthy life given by a sage. (Edited second edition), worldview]. Almaty, LANTAR Trade LLP, 2020. 241p. [in Kazakh]
12. Kulbarak S. Abai shygarmalaryndagy tulga, adamdyk maseleleri. [Personality, human problems in the works of Abai]. Materials of the international round table "The nature of the transfer of the concept of "complete man" in written Heritage", organized by the committee of Science of the Ministry of education and science of the Republic of Kazakhstan within the framework of the project on the topic "System of concepts in the worldview of ancient Turks", funded by grants for scientific and (or) scientific and technical projects for 2021-2023. Ministry of Education and
science of the Republic of Kazakhstan, Kazakh National Women's teacher training University, Almaty, 2021, pp. 14 -19. [in Kazakh]
13. Vyrshchikov A.N., Kusmartsev M. B., Lutovinov V.I. Kontseptual'nye osnovy patrioticheskogo vospitaniya uchashcheisya molodezhi. [Conceptual foundations of patriotic education of students]. Volgograd: PrinTerra, 2007. 40p. [in Russ.]
14. Nikonova N.I., Zalutskaya S.Yu. Patrioticheskoe vospitanie obuchayushchikhsya-bilingvov na zanyatiyakh po literature: dialog kul'tur [Patriotic education of bilingual students in literature classes: dialogue of cultures]. Prospects of science and education 2022. 2 (56). Pp. 288-301. doi: 10.32744/pse.2022.2.17 [in Russ.]
15. Mazumdar G. Topophrenia and Indigenous Belonging: Spatial Memory in Rajbanshi Poetry. Rupkatha Journal, Vol. 14, No. 2, 2022. Pp. 1-11.
АВТОР ТУРАЛЫ АППАРАТ
Жакибаева Калипа Аманбаевна - гылыми басылымдар мониторинп бвлiмiнiн корректор - маманы, Казак улттьщ кыздар педагогикалык университета Мекенжайы: 050000, Казакстан, Алматы к., Гоголь к. 114, 1- корпус; kalipanur@mail.ru
СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРЕ
Жакибаева Калипа Аманбаевна - специалист-корректор Отдела мониторинга научных изданий, Казахский национальный женский педагогический университет. Адрес: 050000, Казахстан, г.Алматы, ул. Гоголя 114, корпус 1; kalipanur@mail.ru
INFORMATION ABOUT THE AUTHOR
Kalipa A. Zhakibayeva - proofreader-specialist, Department of Monitoring of scientific publications, Kazakh National Women's Teacher Training University. Address: 050000, Kazakhstan, Almaty, Googol St. 114, Building 1; kalipanur@mail.ru
Редакцияга тYCтi / Поступила в редакцию / Received 13.12.2022
Жариялауга кабылданды / Принята к публикации / Accepted 27.12.2022
