CC BY
20SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 5 I 2022 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
БАЛАЛАР СЭЙЛЕУ Т1Л1Н ДАМЫТУДАГЫ ХАЛЬЩ АУЫЗ ЭДЕБИЕТ1
МЕН ПОЭЗИЯНЫЦ МАЦЫЗЫ
Абдуалим Алимкулов
Ташкент облысы Шыршы; мемлекеттiк педагогика институты Казак; тш жэне
эдебиет багытыныц 2-курс студентi
Гылыми жетекшг: Нуркелд1 Жарасбаев
АННОТАЦИЯ
Балалар эдебиет бала тэрбиелеудеп халыкты; педагогикамен тыгыз байланысты. Ауыз эдебиет балалардыц даму ерекшелтмен, психологиясымен катар туган. Олай болса, халы; ауыз эдебиет - халы; педагогикасыньщ тыны; м^хиты.
Кiлттi сездер: Баланы ж^бату, ойнату, тэрбиелеу, ма;сат-тшектер елец, жыр, керкем сез, эдет-г^рып, тэрбие.
Балалар эдебиетшщ калыптасып, даму тарихын терец зерттеп, iргелi ецбектер жазган белгiлi академик-жазушы М.Эуезов, зерттеушьгалымдар М.Габдуллин, Ш.Ахметов т.б. атауга болады.
Академик-жазушы М.Эуезов ауыз эдбиетшщ тэлiм-тэрбиелiк мэнш зерттеу отырып, халы; санасындагы Отаншылды; езiмдi, халы; ^ымындагы адамгершшк гуманизмдi, халы;тыц ;анатты Yмiтi - оптимизмдi «... эдет-г^рпын, халы;тыц коллектившшдш тэрбиесшщ жемiсiн керемiз», - деген болатын. Корыта келгенде, ауыз эдебиетш жасаган - халы;. Сонды;тан да, ел ертещ, келешегi, ^лтты; ¥рпа;тыц болашагы, - деп халы;тыц бала тэрбиесше баса назар аударганын керемiз.
Хал;ымыз балага деген ысты; сушшсш, ж^мса; лебiзiн, жылы жYрегiн, тэтл ;иялын елец-жырмен жеткiзген. Жас нэрестенщ дYниеге келуiн ;уаныш еткен. Баланы ж^бату, ойнату, тэрбиелеу, максат-тiлектер елецмен, жырмен, керкем сезбен айтылган. Ал, халы; ауыз эдебиетш жастайынан естш ескен бала, есе келе оны CYиiп о;ып, ;^1зыга тыцдайтын болган. Балалар эдебиетi бала тэрбиелеудегi халы;™; педагогикамен тыгыз байланысты. Ауыз эдебиет балалардыц даму ерекшелiгiмен, психологиясымен ;атар туган. Олай болса, халы; ауыз эдебиет -халы; педагогикасыныц тыны; м^хиты.
¥лт эдебиетiнде халы; м^расы ерекше орын алады. Белгiлi ^стаз-галым М.Габдуллин ма;ал-мэтел женiнде: «;ай ма;алды алса; та, оныц мазм^нында емiрде болган елеулi о;ига, эцгiмелер жатады, ма;ал соларга берiлген даналы; ;орытынды, т^жырымды тYЙiн болып отырады. Ал, мэтедерде б^л секiлдi мазм^нды, о;игалы эцгiмелер ете аз кездеседi. Мэтелдерде кебшесе, сез айшыгы, керкем тецеу, сез образы ретшде ;олданылады. Мысалы: «Кеппен керген ^лы
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
той», «Тшге тиек жасап» т.б. Егер макалда дэлелдеу мен корытынды niKip бiрдей келш отырса, мэтелде б^л екеушщ 6ipi гана болады. Мэтел айтайын деген ойын турасынан бiлдipмей, жанама тYpiнде, тYpлi салыстыру, тецеу аркылы жетюзедг Б^л мэтелдi eзiне тэн ерешелтнщ бipi болып табылады», - деген. Зеpттеyшi галым халык макалдарыныц такырыптарын былайша топтастырады: ецбек ету жайларына арналган, мал багу, мал басын eсipy, егiншiлiк-кэсiп жайында, ынтымак-бipлiк жайында, ерлш, батырлык, когамдык карым-катынас, элеуметлктаптык мэселелер, окy-бiлiм, тазалык тэрбие, мшез-к^лык, эдет-г^рып жайлары. т.б.
Балалар эдебиетiн кецiнен зерттеген галым Ш.Ахметов балалар эдебиетiнiц арнайы пэн pетiнде окылуына, тел эдебиетiмiздщ Yлкен бip саласы pетiнде насихатталуына айтарлыктай Yлес косты. Галым Ш.Ахметов «Казак халкыныц бала тэрбиелеу дэстYpi» атты гылыми макаласында: Казакстандагы тэрбие id непзшен басты-басты сегiз тYpлi мэселенi камтыганын атап керсеткен.
S Бipiншiден, тэрбие басы адамды эдептiлiкке Yйpетyдi кездеген, эдептi бол дегендi басты мiндет етiп койган.
S Екiншiден, мейipiмдi болуга тэрбиелеген.
S Yшiншiден, тiл алгыш бол деп уйреткен. Б^л ецбекке баулудыц алгашкы кepiнiсi болатын.
S Тepтiншiден, ададык пен шындыкка баулуды кездеген.
S Бесiншiден, бiлгip бол, ^стаз бен галымныц кeптi керген данышпан карияныц сeзiн тыцда, акпа к^лак болма, к^йма к^лак бол дегендi бойларына сiцipе берген.
S Алтыншыдан, Yлкендi, ата-анацды сыйлауга Yйpетyдi басты мшдет етiп койган.
S Жетiншiден, юс айыбын бетiне баспа - дйдi халык тэpбиесi. Б^л кемшiлiктi айтпа деген сез емес, каршксерлердщ табиги кемдiгiн (м^рны п^шык, кeзi кисык, аягы аксак деген сиякты) керсетпе деген сез.
S Сегiзiншiден, ел корганы батыр бол, халык алдында кызмет ет, бар eнеpiцдi соган ж^мса дегендi Yйpетедi.
Корыта келгенде, авор халыктык шыгармалардыц бала тэрбиесшдеп тэpбиелiк мацызыныц жан-жактылыгына токталып, оладыц т^лга pетiнде калыптасуындагы pолiн керсеткен. Сондай-ак, автор халык ауыз эдебиет Yлгiлеpi: бесiк жыры, т^сау кесер, ^лттык ойындар, терт тYлiк жырлары, жацылтпаш, еpтегi жэне т.б. бала тэрбиесшдеп алатын орнын керсете келш, оладыц танымдык мацызын, ецбекке, адамгершшкке, патриоттык, батырлык, еpлiк, дене, эстетикалык тэрие беpyдiц кeзi екенiн айтып еткен.
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
Жас урпак тэрбиесше казак каламгерлер1 де Yлкен Yлес косты. Казак балалар эдебиетше улкен улес коскандар - С.Сейфуллин, I.ЖансYгiров, С.Кебеев, С.Бегалин, С.Муканов, Б.Майлин, Э.Турманжанов, А.Токмагамбетов, Б.Сокпакбаев, М.Элiмбаев, Э.Табылдиев, Э.Дуйсебиев, КМырзалиев, Т.Айбергенов, Т.Молдагалиев халыктык шыгармалардыц дэстурлерш пайдалана отырып, балаларга арнап, елец-жырлар жазган. Оладыц шыгармалары бала тэрбиелеудеп iзгi максаттарды дурыс TYCiHin, балалардыц тiлiн ширатып, ойын дамыады, ецбекке, Отанды суюге тэрбиелейдг Сондай-ак аталган акынжазушылардыц шыгармалары, елецдерi балалардыц тYсiнуiне жецiл, ыгымына сай, кыска тужырымды, тiлi керкем жазылган.
1950-60 жылдардагы казак поэзиясында жарык жулдыз болган жерлес акынымыз Телеген Айбергенов - балалар акыны да. Акынныц балбебек бYлдiршiндерге арнап жазган «Бакшага саяхат», орыс тiлiндегi «Сад» елецдер жинактары оны осы кырынан айкын керсетiп тур. Акын «Эсiп келе жатырмын» деген елецiнде эр адамды игi максат жолында мойымауга, кайсар болуга шакырган.
Кеудесiнде таулардыц, Кемесшде арманныц, Жалау етiп ерлiктi, Ескек етш ерлiктi, Есiп келе жатырмын! Адал терiн эрдайым, Моншактатып мацдайым... Соксын дауыл, сокпасын, Киындыктыц кек тасын, Кесiп келе жатырмын. Кейде кунмен тецесем. Таласып кунмен мен есем. Гул теремiн жерiмнен, Бiрге туган елiмнен Эсiп келе жатырмын!
Сонымен бiрге акын Телеген Айбергенов езшщ туылып-ескен кун сэулелi Каракалпакстан елкесiн, оныц ецбек суйгiш, мейрiмдi мэрт халкын, эсем табигатын, кел дария байлыктарын ез елецдерiне ешпестей аркау етiп, соган берiле, ынтыга жырлагандыгын керемiз.
Акын поэзиясындагы туган жер такырыбына токталайык. Оныц <^р тойым бар» толык жинагын алып керсецiз, бiрiншi мукабасын ашудан-ак, туган жер туралы тебiренген жыр жолдарына кезiцiз туседi. Мэселен, оныц «Кегейлi дэптерiнен» деген елецiнен узiндi келпрешк: Кегейлiм жердiц еркесi,
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
Жас жаным толкып тур менiц, Бердактыц CYЙген eлкесi, Эжнияз айткан жыр ма едщ?! Ка^Ьарман мынау халыктыц, Сеpтi де сенiц бетiцде, Ецбекпен ескен алыптыц, Кepкi де сенщ бетiцде.
Акын Кегейлi аркылы бYкiл Каракалпакстан eлкесiн ушкыр оймен, оныц табигатын езгеше бip тiлмен бере алган. Каракалпак халкыныц кос улы Бердак пен Эжниязды тiлге тиек ете отырып, сол аркылы терец магыналы уымды беpiп отыр.
^ipi кыска, бipак баршага нуска акын Телеген Айбергенов езшщ туган жершщ бай екендiгiн, бул eлкенiц байлыгы тунып тургандыгын жырга косып, оныц болашагынан Yлкен Yмiт кYтiп былай дейдi: Жанассац жанда жаз калар, Жаркырай тYCкен жарыктар. Казылмай жаткан казбалар, Жазылмай жаткан тарихтар.
Осы шумакта канша магына, канша тапкырлык жатыр. Ол осы eлкенi мекендейтш халык eкiлдеpiнiц кайсы бipiмен сейлессец де, кеюрегщдеп ойпiкipiн жасырмай айтатын, ацкылдак, ашык кeцiл жандар екендтн алдыца жайып салады. Бул елкеде каншама байлыктардыц барлыгын, жазылмай жаткан тарихтыц барлыгын баса айтады.
Акынныц айтканы осы кYнде дэл келш отырган жок па?! Кол жеткен егемендiгiмiз аркасында ез жеpiмiзден шыккан газ, мунай, тYpлi минералдык тыцайткыштар халкымыздыц бYгiнгi кYндегi игiлiне айналуда. Кeцiлге кектем кец кеуде, Агаймен пiкip алыстым, Жаз келбет жаркын жецгейге,
Эзiлiмдi айтып таныстым, - деп каракалпак халкыныц дос боламын деген адамга кашан да кушак жая карсы алатын кец пейшдтн айтса, жаз жайдары кызгалдактай кулпырган сулу жецгейлеpдiц эзiлкой, тапкыр сeздi екендiгiн айтады. Телеген Айбергеновтыц «Арал жырлары» атты eлецдеpiнiц бipiнде мынадай да елец катарлары бар: Шагалац бейне тебеден, Эуелеп ушкан ак парак,
Аумагыц толы кеп елец, Айдыныц фотоаппарат, - дейдг Шынында да, каракалпак халкы сонау ерте замандардан-ак балык аулап, тещз жагалап, кYн керген. Сондыктан да олар Арал тецiзi жагалауын мекен еткен. «аумагыц толы кеп елец», деп айналац акындарга, жыршы-жырауларга толы,
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
КYнкожа, Бердак, Эжнияз, Этеш, Омар сынды аты эйгiлi акындардыц бул елкеде eмip CYpгендiгiн жырга косып отыр. Осы классик акындар Арал тецiзiнiц аумагында eлецнiц туын тiккен болса, олардыц iзiн ала Аяпберген Мусаев, Тшеуберген Жумамуратов, Ибрайым Юсупов олардыц шыгармашылык жолдарын жалгастырды. Солар каракалпак халкын жер жYзiне таныткан табиги дарын иелеpi, мiне, осылар Арал аумагын елец-жырга толтыргандар. Мiне, ойшыл, нэзш жанды кудipеттi лирик акын осыларды алдын ала сезiп айтып отыр. Аты Ypейлi, кYнi бYгiнге дешн сыры белгiсiз тылсым болып келген «Барса келмес» жеpi акын назарынан тыс калмаган. Акын «Барса келместЬ» былайша сypеттейдi: СYЙдiм мен сеш туган мекенiм деп, «Соры бар» сор топырак шекеpiм боп, - дейдг
Атынан адам баласы шошитын Ypейлi жеpдi акын ата мекешм деп, тузы бетiне шыгып турган ащы да сор топырагын тэтл шекеpiм деп шекерге балап, жырлайды. Шынында да, осы кYнi сол тозак eцip - «Барса келмес» бешшке айналып, онда небip алып гимараттар бой кeтеpiп, жылдан-жылга eндipiс ошагы боп барады. Телеген Айбергеновтыц ойшыл эpi сеpшiл жYpегi элде кашан-ак бiлген едi. Акынныц терец ойлы сеpшiлдiгi осыдан-ак байкалып тур.
Акын Телеген Айбергенов кайда жYpсе де туган жеpiн эсте умытпаган азамат. Ол eзiнiц туган жеpi - Каракалпакстан жеpiнiц мэpтебесiн ез мэртебесшен биiк койды. Сондыктан болар ол «Туган жер» атты елещнде: Жауынды кескiлеpмiн де,
Кас етпен ешкiмдi ешкiммен,
Багыц боп естшермш де,
Сорыц боп естiлмеспiн мен, - деп жырлайды. Сондыктан да Телеген Айбергенов тек казак поэзиясыныц алып тулгалы акыны гана болып калмастан, ол сонымен бipге каракалпак халкыныц да сYЙiктi пеpзентi эpi CYЙiктi ак^1ны боп саналады.
Балалар эдебиетi - балалар психологиясын, шыгармашылык мYмкiндiктеpiн танытатын халыктыц гасырлар бойы жиаган асыл мурасы. Ол езшщ мектеп жасына дейiнгi, мектеп жасындагы балалардыц к^1зыга елiктей отырып, YЙpенyiмен, дагдыга айналуымен, шыгармашылык касиетiнiц артуымен, дYниетанымдык к^1зыгушылыгымен, мэндiлiгiмен багалы. «Балалар рухани элемшщ жеке сала ретшде отау тiгiп, iзiнше иемденiп, балалар фольклоры» дегенатка ие болуы Yстiмiздегi гасыр Yлесiне тидi.
Корыта айтканда, поэзиялык шыгармаларга жасалган талдаулар мектепте балалар эдебиетш пайдалану гылыми тургыда негiзделдi. Окушылардыц тiлiн дамытудыц езшдш еpекшелiктеpiн аныктау Yшiн ауыз эдебиеп шыгармаларымен бipге поэзиялык туындылардыц да мацызы орасан зор деп айта аламыз.
ПАЙДАЛАНГАН ЭДЕБИЕТТЕР:
1. Коцыратбаев Э. Казак фольклорыныц тарихы. Алматы, 1991
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
2.Эбшкасымова К, Тамаев А. Казак фольклористикасы.Алматы. «Бшм».
2007
3.Е.Абдувалитов, А.Бектаев Фольклор жэне балалар эдебиетi. Т.: «ТДПУ»,
2013
4.Айбергенов Т. Кумдагы мунаралар. Алматы. 1968
