ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ЖОҚТАУ ӨЛЕҢІНДЕГІ МҰҢ МЕН ЗАР

Жакибаева К.А.

FТАХР 17.71.91 DOI: 10.52512/2306-5079-2022-91-3-46-55

ЦАЗАЦ ХАЩЫНЬЩ ЖОЦТАУ ЭЛЕЩНДЕП М¥Ц МЕН ЗАР

К.А. Жакибаева

Каза^ ^лттьщ кыздар педагогикалык университетi, Алматы к,. Казахстан

kalipanur@mail.ru

ТYЙiндеме

Макалада жоктаудын езщдш ерекшелш мен сарыны жайында терен зерттелед1. Жоктаудын айтылуы, шыгарылуы туралы накты деректер мен непздемелер бершеда. Эр жоктаудын шыгу тарихы, орындалу сарыны, мэш мен мазм^ны жайында накты тYсiнiктер жазылады. Элен тYрiнде бершетш м^нлы, кайгылы сазбен бершетш ауыз эдебиетiнiн б^л тYрiнiн езiндiк ерекшелiгi жайында токталдык. Онда о дYниелiк болган адам бойындагы жаксы касиеттер мен адамгершшк iстерi жайында накты мысалдар мен деректер келпршед^ Жоктаудын мазм^ндылыгы мен керкемдшпне Yлкен мэн берiлген. Оны айта бiлудiн де ерекшелiгi сипатталган. К^р бакырып жылап, ойбайламай, кайтыс болган адамнын ерекше касиеттерi мен адам баласына жасаган жаксылыктары, кешнп ^рпакка калдырган Yлгi-енегесi жайында терен магыналы сипаттама берiледi. Онын бойындагы баскадан ерекшеленiп т^ратын адами жактарына терен Yнiледi. Б^нын езi - аруакка деген к^рмет пен сыйдын нышаны. Кайтыс болтан адамнын жасына карамай, онын сол ортага жасаган ип iстерi мен енбектерiн халыкка паш ету. Жоктаудын маныздылыгы о дунелш болган кiсiнi мэнгiлiкке есте калдыру, онын жасаган енбектерi мен калдырган iздерiн кейiнгi ^рпакка м^ра етiп калдыру максатында к¥растырылуында.

ТYйiн свздер: жоцтау, жанрлардыц интерференциясы, цайтыс болу, о дуниелж адам, лирикалыц-эпикалыц жэне драмалыц влецдер, категория

К1ркпе

Жоктау елещ - зарлау, м^нлы музыкалык сарында жазылатын шыгарма. Онын ерекшелш -кайтыс болган адамнын ортада жок екендшн, енд1 кайтып келмейтшш зарлай отырып жетюзу. Орны толмас Yлкен кайгы екенш ж^ртка жария ету. Кайгыны ж^ртпен, туган-туыс агайынмен белюу. 1штеп шерд1 шыгару максатында к¥растырылады. Жоктау - халык ауыз эдебиетшщ б1р тYрi. Адам дYниеге келгенмен, мэнгшк емес екенш бшш, с^м ажалдын б1р кYнi келш адам жанын алатын да бшген. Б^л дYненiн жалган, шын дYненiн бар екенш де касиетп ютаптардан окып бшш отырган. Сондыктан кайтыс болган юсшщ бойындагы ерекше касиеттер1 мен адамга, туган-туыс бауырга жасаган 1зг1 ютер1 мен касиеттерш осы жоктауда ерекше атап керсеткен. Жоктауды о дYнелiк болган адамнын анасы, жары, эпке, карындастары, сщлшер1 жетюзген. Оны сол отбасында акындык касиет бар адам жазатын болган. Егер ондай адам болмаган жагдайда сол ауылдагы акынга немесе баска да акындарга жаздыратын болган.Ахмет Байт^рсынов: «Жоктау елген кшш жоктап сейлеу. Жоктау кебшесе белгш адамдарга айтылады. Элген адамнын эйел1, иэ кызы, иэ келш1 зарлы Yнмен елген адамнын тарщеп ютеген ютерш, елгеншше бастарына тYCкен кайгы -кашрет, кYЙiктерiн шагып, жылаганда айтатын жыр тYрiндегi сез - жоктауды кебшесе акындар шыгарып береди Сондыктан жоктау акын л^гатты келедЬ> [1; 308].

Материалдар мен эдктер

Мысалы, М^ктар Эуезовтщ «Абай жолы» роман-эпопеясында Бежей кайтыс болгандагы кыздарынын жоктауын мысалга келт1ретш болсак,

Б^л кезде Бежейдщ ез YЙiнде эйел1, ею кызы кара с^р шаршыларын шорт байлаган. Эйел1 кара шашын таркатып, жайып тастаган. Ею бет ^штарын тырнактарынын табын сактап, жарадар боп т^р. Бежейдщ ею кызы да бар сезш анык кып, анда-санда «аЬ» деп, жалын атып койып, с^нкылдап зарлап отыр.

- «Экекем... жетшзбей кеттщ... арманда кеттщ... зармен кеттщ, жетiм бейбац бiз болдыц... пана юм?.. Неге ацыраттыц?» деген сияцты жерлерге келгенде, барлыц уйдщ ш цайта егшт, тыйыла алмай, туншыга жыласады [1; 180].

Б^л жоктаудан казак халкыныц салт-дэстYрiндегi кейбiр ерекшелiктердi керуге болады. М^ндау жоктауды халык орынсыз, к¥р айкайлап жылау деп кабылдайды. Эйелдщ бетiн тырнап, шашын жайып жылауын к¥п кермеген. Ойбайлап жылауды да д^рыс кермеген. Ондай кезде сабырга шакырып, аруакка ауыр тиедi деп ескертш отырган.

Ойбайлап шабу мацул ма? Жыласа да жацынга, Казацтыц мундай эдет1 Тттг тер1с ацылга [2; 160].

<^лкен Yйдiц сыртына жастар жеткенде Yй iшiнде жоктау айтып, жылаган аз эйелдщ Yнi шы^ты. Эбiш те YЙге жылап кiрдi. ¥лжандай ананы жоктап отырган ею келiнi - Дiлдэ мен Еркежан екен. Дшдэ м^ны к¥шактап, бауырына узак кысып, кеп жылады. ¥лы ана, карт эжеден айрылгандык, оныц орны кацырап калгандыгы - бiр дерт.

- Цалцам Эбш, эжец сет де кеп ойлады гой марцум. Озтен врген ерен-жаран-

ныц Штде жалгыз сетц шетте ЖYргенiцдi цанша уайыгм етуш1 ед1. «Басы ауырып, балтыры сыздаса серiгi жоц, бутагынан Yзiлген мэуем едi, дегетне жеткетн, тст толганын экестдей-ац ацсаушы ем!» деп, кеп ку_рстетт. Осыны саган айту маган бiр царыз едi,— деп, Эбшке ажарлы, ойлы кезт аударып, узац царап отырды [3; 145]. Б^л да - казак дэстурвдеп жоктау швдеп аруактыц езшен кешнп ^рпакка калдырган аманаты. Шет жерде жYрген немересш уайым кылган эже немересшщ бiр басыныц екеу болганын кYткен Yмiтi екенiн ана мецзеп отыр. Б^л аманатка киянат жасамай, эже ниетiн жеткiзумен катар, ана Yмiтiнiц бiр ^шын бiлдiру едi. Б^л да - казак халкыныц аса к¥ВДы дэстуршщ бiрi. Жоктаудыц тагы бiр мацыздылыгы - аруакты орынды тYрде жоктай бшу. Оны мына Yзiндiден байкай аламыз.

- Эаресе, Зейнеп дауыс сала бастаганда, Yйiнiц сыртына келт пэуескеге мтт немесе ЖYкке CYйенiп сыбырласып отырып тыцдайтын балалар, жастар да болады.Зейнеп есю шежiренi де бiледi екен. Жоцтауыныц арасына Оспанныц экес Кунанбай цажыны да цосады. Енес ¥лжанды да туган анасындай, ардацтап жоцтайды. Оспанныц Yлкен экес Оскенбай бидi де атап, мацтап кетедi. Кейде узац айтатын даусына бул ауылдардыц аргы атасы Ыргызбайды да цосады. Кеп жастар «Ыргызбай» деген ру атын бтгеш болмаса, дэл сол Ыргызбайдыц езi немен даццты болганын бiлмейтiн. ¥мытцан нэсш есептi, аргы заман адамын кеп ойламайтын. Ал мынау бiлгiр айтцыш келт Оспанды мацтау Yшiн, оныц балуандыц, батырлыгын айтады. Соны аргы тектен келе жатцан ата цасиетi етт, кетере сейлейдi. Осындайда Ыргызбайдыц жас кезтде «ТYйе балуан» болганын жыр еmедi. Казац пен Коцан болып кездескен бiр Yлкен аста Ыргызбайдыц бас балуанга mYсiп, Коцанныц цоцыраулы балуанын жыгып, бесж жамбы алганын айтады.Зейнептщ дастанына Ыргызбайдыц Yлкендерi mегiс ырза. «Талайдан берi айтылмаган жацсы жоцтау осы Зейнептщ жоцтауы» дест, кеп жастарга жаттап алуга да буйыратын [3; 221]. Ягни, мундай жоктауларды халык колдап, «орнымен жоктады» деп бага берш отырган. Тшт кейбiреулер кецшге жаккан жоктаулары жаттап алып, айтып жYретiн болган. Мше, жоктаулар осылай ауыздан-ауыза таралып, халык ауыз эдебиетшщ асыл м^расы болып табылуда.

Жоктауда ата арманы да елец тYрiнде жетюзшген. Мысалы ^лы Эбдiрахман кайтыс болганнан кешн Абай оган арнап жоктау жазды. Халык арасына кец таралып,халык арманына, кешнп буын, жас тел арманына айналады.

Жаца жылдыц басшысы ол, Кайгы болды ^йгендей,

Мен есктщ арты едiм. Ол цуатым едi рас.

Арман деген ащы сол, Кезге цамшы тигендей,

СYйекке mидi, царт едiм! Шыр айналды артцы жас! [4; 191] деп, акын

арманын жоктау тYрiнде жетюзедь

Бул жоцтауда тек эке арманы гана емес,

халык арманына, карацгыда камалган ел арманына мегзейдь Эбдiрахманды жаца заманныц екш, жас кауымды б^мге, енерге жетелейтiн кешбасшы болатын едi деп армандайды.

Бiлiм алдыц, бас болдыц, Тагылым айтпас ер ме едiц! Кекiрегiцдi кермедщ. Жол керсетт сонда елсец, Ел iшiне сау келсец, Арманыгм бар дер ме едiм!.....

Замана, неткен тар едщ, Сол цалцамды цоймаган!.. [4; 191]

деп, тагы б1р у толкынын жута к¥шкандай болады... Эбд1рахманнын бшмге умытылганын, карапайым, адал, шыншыл болганын айтып зарлайды. Елге аман-сау келсен, ескшщ саркыншагы маган да берерщ кеп ед1 деп жоктайды акын жYрегi. Жас та болсан, елге, жас буынга YЙретер тагылымын, бшгенщ, кергенщ кеп ед1 деп зар кагады эке. Эм1рд1н катал, тар екенш айтып жырлайды. Кей жастарга онын кеп мшезш, жаратылысын Yлгi кыла сейледь

...Тзкаппар жалган онда жоц, Цырым, Кавказ, Турюстан,

Айнымас журек квцтц бал... Ресей, Сiбiр цалмады.

...Аз вмiрiн узайтцан. Хабарланыпзртустан,

Гылымга бойы толган соц, Кврмей дамылалмады!

Кврген жерт молайтцан. Цуйрыцты жулдыз секiлдi,

Оцып быт болган соц, Туды да, квптурмады!.. - дейдь

Бшмге кумарлыгын, ынтыктыгын, шаршамай, жалыкпай бшм ¡здеп бармаган жер1 калмаганын, ем1р1н1н сонына дешн бшмге умтылганын айтады. К¥йрыкты жулдыздай жарк етп де, 27 жасында жок болды дейдь Акын улынын жаксы касиеттерш халыкка жария ете отырып, жастарга Yлгi боларлык касиеттерш айтып мадактайды. Мактай отырып жоктайды. Жоктау барлык адамнын жан дYниесiн тебiрентетiн, сай-CYЙегiн сыркырататын, егiлтетiн болуы керек. "Эленмен жер койнына кiрер денен" деп улы Абай атамыз айткандай, жоктау эсем дауысты эйелдердiн айтуымен к¥лакка жетсе, ^щренген журт уйып тындап, ершиз еriледi."Элiм сынга барады" деген. Сыннын бiрi - жер-ошагы конырсымай калды делiнсе; енд1 бiрi жокталмай калуы. Ягни будан шыгатын корытынды, кез келген экеден не шешеден немесе туган бауырынан айрылган жас бала онын кандай адам болганын, елдщ алдындагы кад1р касиетш, калдырган улагатын сол жоктауды тындай отырып угынады.

Жоктау барлык адамнын жан дуниесш тебiрентетiн, сай-CYЙегiн сыркырататын, егштетш болуы керек. "Эленмен жер койнына юрер денен" деп улы Абай атамыз айткандай, жоктау эсем дауысты эйелдердщ айтуымен к¥лакка жетсе, ^щренген журт уйып тындап, ерiксiз егiледi."Элiм сынга барады" деген. Сыннын бiрi - жерошагы конырсымай калды делшсе; енд1 бiрi жокталмай калуы. Ягни будан шыгатын корытынды, кез келген экеден не шешеден немесе туган бауырынан айрылган жас бала онын кандай адам болганын, елдщ алдындагы кавдр касиетш, калдырган улагатын сол жоктауды тындай отырып угынады [5; 18].

Адамзаттын алыбы болган акынды Эйгер1м Абай каб1р1н1н басында жоктайды. Бул жоктау -бул ещрде, бул шакка дешн Абай жешнде эл1 кYнге казак баласы айтпаган жоктау. Елдщ кандай кад1рл1с1 ед1 Абай?! Асыл жардын Yнiмен, халык улы Дэрмен Абайга халык атынан Yн катады. Саналы ата, ойлы азамат ой таратып едг Онын Yнi мен ерю бар, Yмiтi бар жас буын жамандыктан жиренгенш, жаксы кYндi кексегенiн таратып айтады [6; 397].

«Тегi жагынан ацсуйек султандардан шыццан немесе цогамда кврнектi орын алатын цазацтардыц цазасында жылап-сыцтап, жоцтаумен влец айтылады. Мунда марцумныц тyрлi цасиеттерi жырланады. Жеардщ куйеут, цыгзыныц жеан, немесе царындасыныц агасын жоцтап влец айтуын цазацтар «жылау», из болмаса «жоцтау» деп атайды», бул халыц поэзиясын алгаш гылыми тургыдан жуйелеген шыгыстанушы Эбубэюр Диваевтыц жоцтауга байланысты берген пiкiрi [7; 44]. Жоктау непзшен ел арасында беделд^ елге белгш, халык кадiр тутатын ер-азаматтарга кайтыс болганда айтылган. Олардын бойындагы ерекше касиегтердi баса атап керсеткен. Мысалы, казактын бiртуар азаматы, галым Шокан Уэлиханов кайтыс болганда бала кайгысынан орнынан тура алмай жаткан Шынгыска келiп, Орынбай акын:

«Уа, Шыцгыс, Зейнеп ханым, квтер басты! Баласы жетi момын келiп турмыз,

Кущремп босагаца твгт жасты» -деп, жет ата баласынын Шокан елiмiне кайгырып, ортактаса келш отырганын айткан екен. Fалымнын бойындагы баскадан ерекшеленетiн касиетгерiн айтып мундасыпты.

Тарихтан талай адам кврген едЫ, Тагдырдыц жазганына квнбеске амал жоц.

Кызыцты нелер дзурен сурген едт. Цыршын жас, цайран Шоцан вткен бyгiн,

Жасымыз мунша жасца келгетнше, Кyйзелтiп елi-журтын кеткен бyгiн.

Шоцандай науша жасты кврмеп едт.

Aяyлы жорцын ЖYзiн еске macman, ДYниeдeн ем ma6a aлмaй еткен бYгiн.

Эзeлдe cолaй жaзca не icmeйciц?! БYйыpca magdbip цaлaй 6ac имейсщ?.. Kaйpaн жac цызгъш болгaн холыц Yшiн,

Kaлaйшa ^зосыно куйзелмейсщ?! - дeп, Шоканныц оpныньщ epeкшe eкeнiн айтып жоктайды.

ДYниeдeн кeдeй de emкeн, CYлmaн da emкeн, Шзpбзmiн бул eлiмнiц зрюм кYmкeн. Kоймaйды aжaл сет mыгылcaц da, Anлamон жлым о da цaйдa Kemm^!

A^pi бул нзyбammы кете жemin, FYлaмa 63pi кemкeн.

Aлды-apmы оcындaйгa жemкeннeн соц, БYгiндe ^àpem^di шжн келген, дeп ажалFа eшкiмшц дe к^сы т^а алмайтынын айтады.

Б^л тенщ Fана басыца тYCкeн касipeт eмeс, 6y^ eлгe, pyFа, xалык басына тYCкeн каЙFы дeп жоктайды KаЙFЫFа оpтактасады, eл, ж^т, ^уым болып кабыpFасы кайысады. Ал Шоканныц жаpы Айсаpа былай дeп жоктапты:

Шоцон CYйгeн жapымыз, Жiгimmiц гYлi, нapымыз. Aжaлгa mоцmay болa aлмaй, Сapцылды цолдa бapъlмыз. Aжaл кeлin циядaн, Суцщрым ушmы уядaн. СYйгeн жapъm бYгiндe 0min кеmmi дYниядaн!..

30 жасында кайтыс болFан Шоканныц аpтында ^пак калмаFанын айтып:

Оmызыцдa дeм 6immi, Тоnmaн озжн mулnapым!

0лшeyлi caнaлгaн. Дaнъшnaн ciздeн aйpылыn,

¥ртцсыз emm^, суццорым, Kолымды юмге apmaмын?! -дeп, eзiнiц юмге CYЙeнepiн 6wMe^ азаматынан айpылып, жeсip к&^анын айтып каЙFыpады. Kadiprn бтген ел жуpmъlм,

Шоцaндaй осыл neндeнiц, - дeп, eл-ж¥pт, xалкыныц аса к¥Pмeттeйтiнiн айтады. Ата-баба, э^-шeшeлepiнiц eл аpасындаFы бeдeлiн айтып мадактайды.

босыно 6a^im цуpaлгaн, Бaбaлapы my олжн. Экеа de дзyлemmi, Mыpзaлыцma cынaлгaн. Шоканныц бyFан баyыpлаpы тypалы:

AMmay edi 6a^rnda Бip amaдaн mapaлгaн. Бip amaдaн жоролып, Aнaдaн aлmay myгызъm, Ama жолын цугызът, Шылayгa цырсыц оpaлгaн. Бipeyi emmi дYниeдeн Kaлды mipi 6eœyi,

Бip amaдaн mapaлгaн! -^п, Шоканныц дYниeдeн eткeнiн жыфлайды.

0мipдe байлыкка, атак-дацкка кызыкпай, бiлiмгe, FылымFа к¥штаp болFанын айтады. Эз eцбeгiмeн адал eMÍp CYpiп, каpапайым болып eмipдeн eткeнiн айтып:

Адaлдaн жигaн meiern, Ацкецт, aшыц neндe edi. Meн aцcYйeк eкeм den, Елгe aйmыn квpмeдi. ДYниe, шipкiн, жaлгaн-aй! Кeмeцгepдi aлгaны-aй! Боз iнгeндeй боздamыn,

Бacымa щйгы caлгaны-aй! - деп, оныц бойындаFы адалдык, шыншыл касиeттepiн баса айтады.

K^Fbipbm заp илeйдi. Шокандай асылдыц дуниеден epтe кeткeнiн жоктайды. Сонымен катаp ата-баба экe-шeшeлepiнiц эyлиe адамдаp eкeнiн айтып жыpлайды.

Абылaй ammbi бaбaмыз Эpцaшaндa жол manmbi,

Ypnaghrna 6ay цонът Нaгaшыcы Шоpмaн би

Бacын мыцгa бaлanmы. Жaцcылapмeн maбыcцaн.

Нeмepeci ep Шы^ык Жaяy Myca - жaн доcы,

Билiкmi icmi цaлanmы. Тдyipлepгe жaнacцaн.

Бaлacы cоныц Шоцрн ep, Анacы 3ernen aцылды,

Ой ойлaгaн aлыcmaн. Сыiman вmкeн mвpeлep,

Шощн epdih, ama^i - Шоцaндaй manцaн acылды.

Узли дeгeн apыcmaн, Алmын aнa кeмeцгep,

K,aбыл болгaн 6ama^i, Айгaнымдaй джeci,

Цamapдaн acцaн дaнышnaн. Квцiлiм 6оп myp ц^яулы!

Шокан казасын эке, анасы, баyыpлаpына жетюзедг Ep-азаматы казасына каЙFыpады.

Сыpымбemmeгi дкeгe Аpдaгep жapым ep Шощн,

Yш цaйmapa cдлeм de! Оpныц 6ip бол^гн бeйiшmeн!

Aga^i emmi дeгeйciц! Тоnыpaгыц mоpцa 6оп,

Iнiлepгe, cypacaa Имaныц бол^гн жaн-жолдac!

Дyгaй cдлeм aйma бap, Apmыцдa цaлдъlм mwn оц,

Цaйmыc болды бaлacы-aй, 0зiцдeй мaгaн жap болмac!

Шоцaн epdщ eлiнe! Aгaйын-myгaн нaгaшы,

Жоктаy казipгi заманда да eз жалFасын табyда. Казактыц белгш жypналист кызы жалFыз улы кайтыс болFанда душм жypтка жоктаyын жетюздь Букш ел, жypт, ^уым болып Ананыц заpына кулак салды. Ел болып кYцipeндi. ЖалFызынан айpылFан Ана муцын ел болып кeтepдi. КаЙFыны бeлiстi.

ya, Тдцipiм, ¥лmын cYwn улыц болшн m3wde,

Бepeн цылыт бepдiц ул, Кeмeлiнe ^лт mолгaн кeзiндe.

Цaйmъm aлдыц. Шeмeн цылыт шep-гyмыp... Кецш бeлin кepкeм emin кeшiмдi,

Жamыpымды жapыn шыццaн жaлгызды, Кeлiн кeлin жaлгaйды den кeшiмдi.

Цyшaгынa aлыn ^mmi жep жyмыp. ЖYpгeнiмдe, aлыn aцыл-eciмдi,

Алыт mmmi жiгim болгaн ^3mde, 0лiм тлт Yмimiмдi eшipдi!.. -

Apмaн болшн, Yмim болгaн m3wde, den, aлmы Aлaшцa муцын, зapын жолдaйды.

взшщ ел, аFайын туыс mi^^ri абьфой, атаFын, улынан айpылFан соц, аласypFан eмipiнiц мэш кеткенш айтып, заp жылайды. Ецщ Fана кемелше кeлiп, оцы-солын танып, ypпак жалFастыpаp шаFында дYнeдeн eraern^ Yмiтiнiц Yзiлгeнiн айтады.

Бдpi, 6qpí, 6qpí, 6qpí ceн ушт. Aлmы aлaшцa amы мзлiм Сзyлe eдiм, Бэpiн жacan жaцcылыцmыц ceн Yшiн,

Бaйmaц eдiм, Кepeк dece, доcmы yмыmmым ceн Yшiн,

Бaцшaлы eдiм, бayлы eдiм, Acцaц eдiм, acцap eдiм,mayлы eдiм! Aлacypдъlм aлacapыn ззу кeгiм.

0мipдeгi жeцiлiciм, жeцiciм, ¥лым, eшкiм бacnacын den e^e^i,

Tay цопорып, macmы Yгimmiм сен Yшiн. Keшip, улым, кeшip, мет, кеш, ¥ЛЫM, Тз^р, maгдыp ею emneйдi шeшiмiн. Mepeкeмнiц шырцын бузът кеmmi ожол, Берекемтц бузът юрт еагт.

Ажалдыц алдында адам баласыныц элаздтн, мойынсушанын мойындайды.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Жолгыз eзiц мысын босът мыц eздiц, ЖYPyшieдiц, метц керкем мiнeздiм. Aнa! - дeceц жaн-ЖYpeкmi mepбeйmiн, Сетц Yнiц, сетц Yнiц - шын езге Yн! Aнaц болдым, оц CYmiмe розымын, Жiбepeйiн, бойыцды eндi жоз, улым. Жaзымъшmы aлдъm 6a екен, жоззырып, Keшip, ^ло, болсо miлдeн жозыгым?! Ендi сетц ку.лгетц de цур елес, KYлiм цйгът ЖYpгeнiц de цур елес.

Tipi болът ЖYpгeнiммeн... жонсызбын, 0min жamыp мозыносыз, мзназ кун. Сен Aнaцныц aйыnmaмa кез жосын, Meн aжaлдыц aлдындa, улым, злазбт...

дэpмeнсiздiгiн, улыныц eлiмiнe амал жоктан

Дзл оcындaй цacipemmi, цййгыны, Ешбip Aнa eшбip жонго miлeмec. ЖYpeгiмнiц лYniлiндe цйлосыц, Болмыcымдa, бimiмiмдe цйлосыц. "...Жiбep" дeйдi, жiбepeйiн боро гой, Kaлaды apmma a3a mуmыn Aнaшыц - дeп, улыныц eз eмeс, наFыз ep болып тyFанын айтып, гациге дeмey тутады. Аpтында каетанын айтып, мундай каЙFыны eшбip Ананыц тiлeмeйтiнiн айтады.

Алланыц буйpыFына, таFдыpдыц шeшiмiнe амал жок кeнeтiнiн бiлдipeдi.

Aцыл-ойыц, napacamыц здeмi, Бзpi езще жapacamын здeмi. Taмcaндыpгaн maцгaжaйъm злемщ, Kaрсы aлдыцнaн жол aшamынздeмi. Куз болдым caмгayыцa, мыцшYкip! Куз болдым apмaныцa, мыц ШYкip! Сен кYmкeн осыл, осцоц ceзiммeн, TYндepiмe, maцдapъma, мыц ШYкip!

A3 da болсо, мол da - муро, мыц ШYкip! Aйнaлдыц сен цоргонымо, мыц ШYкip! Meнiц гоно гумырымо буйырът, Meнiц улым болгaныцa, мыц ШYкip! - дeп, Алланыц бepгeнiнe, улыныц аpкасында Ана аташанына шYкipлiк eтeдi.

¥лыныц сэбилш шаFынан epжeтiп eсeйгeн шаFына дeйiнгi кызыктаFан кeзeцдepiнe шYкipлiк eтeдi. Жиыpма eкi жаска дeйiнгi бipгe eткiзгeн кYндepi мeн тYндepiнe pиза болады. Сондай улды eмipiнiц мэнi eткeн, соныц Fумыpына буйыpFанына шYкipлiк eтeдi.

Талкылау

Жоктаy - казак дэстYpiндe eц каЙFылы, муцды эyeнмeн жазылатын шыFаpма. Оныц сeзiндe дe адам жанын муцайтып, каЙFЫFа бepiлeтiн эсepi болады. Шпзп такыpыбы да каза болFан адамды жоктаyFа, оныц iзгi iстepiн, адами касиeттepiн баса кepсeтe отыpып, муща, заpлаyFа баFытталып жазылады. Kазipгi yакытта жоктаy айтy дэстYpдeн калып баpады. Каза болFан кiсiнiц кадip-касиeтiн баFалайтын, оныц оpны толмас каЙFы eкeнiн тYсiнeтiн адам Fана жоктаyдыц мацыздылы^ын тYсiнe алады.

¥лы Ибpаhим шeтiнeйтiн yакытта Алла eлшiсiнiц (с.F.с.) ^з^н жас соpFалап туpады. Сонда саxаба Абдyppаxман ибн АуФ одан: «Уа, Алла eлшiсi (с.F.с.)! Сeн дe жылайсыц ба?» дeп тацFала суpаFанда, ол (с.F.с.): «Ей, АуФ, бул мeйipiмmц жасы FOЙ» дeп одан сайын катты жылап жiбepeдi eœa Сeзiн жалFастыpFан ПаЙFамбаp (с.F.с.): «Keздep жылайды, жYpeктep каЙFыpады. Алайда, Алланыц pуксат eткeнiнeн асып таFдыpFа ^p^i сeз айта алмаймыз» дeгeн eœa Сондыктан жоктаyдыц eз оpны мeн мацыздылыFы баp eкeн [7; 14].

Жоктаудыц eжeлгi Yлгiлepi Yндi эпосы "Маxабxаpатада" да, Гомepдiц поэмасы "Илиада" да, Мысыф жыpлаpында да кeздeсeдi. Жоктаy Yлгiсiндeгi жыpлаpды eжeлгi гpeк тpагeдияшылаpы, сондай-ак Рим акындаpы ^тулл мeн Bepгилий дe жазFан [7; 31].

Оpыс мэдeниeттанyшысы И. В. Kоныpeваныц айтуынша: «Нeсомнeнным пpeдставляeтся и то, что плачeвая кyльтypа, нeсмотpя на ee тpадиционный xаpактep, yтвepждаeт имeнно общeчeловeчeскиe жизнeнныe цeнности, напол^нныи вeчными смыслами дyxовного очищeния и возpождeния» [8].

Казак фольклоpында жанpлаpдыц интepфepeнциясы кeзiндe кeздeсeтiн epeкшe тYpлepдiц 6ípí жоктаy жыp(лаp)мдeп аталатын лиpикалык-эпикалык жэне дpамалык eлeндepдiц катeгоpиясы болып табылады. Бул жыpлаp аyызша тYPдe тeмeндeгiдeй заpлы тYPдe айтылады [9; 105].

Анан кeлдi заpланып, / экец отыф сандалып, / Kepe алмаFан коп душпан, / сыpтынан кeлep камданып. КаЙFы - адам басына тYCкeн даyыл. Эке мен ана Yшiн каЙFыны кYтy - аса зоp аyыp нэpсe. Сол кезде басына тYCкeн каЙFыны "Душпаны rape алмайды, аFайын бeлiп бepe алмайды" деген макалдаFы мацызды сeздepмeн байланыстыpады. Жаyлаpы шок-шок деп табаласа, тyыстаpы оныц ашyын бeлiсe алмайды [10; 120].

Жоктаy тек казак xалкы дэстYpiндe Fана емес, баpлык yлттаpда да кeздeсeдi. Mысалы, тэжш xалкында кайтыс болFан адамды жоктаyдыц да eзiндiк epeкшeлiгi баp. Mысалы, тэжш Fалымы Баxpинисо Kабилованыц «ДэстYpлep тоpында» зepттeyiндe жоктаyдыц тYpiн былайша кeлтipeдi:

Сeнiц aяц acmынaн болгaн eлiмiц мeнi цaнcыpammы, цымбammы бayыpым,

Сeнiц жemiмcipen жэymeцдeгeн yлдapыцныц m3deprn mpin, 3ap жaлaймын, жaн aгaм!

Сулу da mprnmi эйeлiцдi нeгe гaнa цaлдыpдыц оpma жолдa?

Сeнiц шaцыpaгы оpmacынa mYCкeн Yü^de оmыpыn, цaйгыpa жылaймын...

Сeн aнaмыздыц, шaцыpaгыцныц mipeгi eдiц!

Aнaмныц зapын mыцдaй оmыpa, мeн de e^pen жылaймын,

Aypy ern бayыpыцныц цaмцоpы eдiц, aгamaй!

Apmыцдa 3ap men цaлгaн ern бayыpыц Yшiн зapлaймын!

Aйцaйлan жылayгa мYмкiндiк жоц, ол болмaйды,

^^ы^н caгaн apнan жоцmay жaзaм, кeлepi meк cол гaнa,

Цолымыздaн кeлepi meк жылay гaнa, цaйгыpy,

Mынa eмipдe бapлыгы meк 6ÍP Aллaныц цолындa! [ 11; 427]

Казак таpиxындаFы Желтоксан кeтepiлiсiндe кыфшын кеткен жастаpды да улы акын M.Шаxанов жоктайды. Елдщ Тэyeлсiздiгi жолында жанын кypбан еткен жастаpды заp илеп жыфына косады:

Жeлmоцcaндa шындыц жы^ын шыpцaймын den шapц ypдыц, Жeлmоцcaндa eгeмeндi eл болcaц den maлnындыц. Кeyдeцдe длi зы жamыp cол кeздeгi caлцынныц, Aйнaлaйын жac цaйpamы, жac ep^rn xaлцымныц. Тeмip цолдap цyammы edi aлцымыцды цaycыpгaн, Нaмыcыцды жыцтй emmщ ндyбem, дYлeй мaycымнaн [12; 27].

Ел, xалык тэyeлсiздiгi Yшiн шаhид болFан жастаp epлiгiн мадактай отыpып, оладыц кайтпас кайсаpлыFы мен жYpeктiлiгiн мактан етедь Кыфшын кеткен жастаpды жоктайды.

Казipгi жокта^цыц тYpлepi де бypынFы жоктаyмeн саpындас болып кeлeдi. Жаpаскан Эбдipашeвтiц СаFат Эшiмбаeв кабipi басындаFы жоктаyы да - сол жоктаyлаpдыц саpыны тэpiздi азаматтыц бойындаFы epeкшe касиeттepiн еске алy. Жаксы еимнщ мэцгiлiккe ypпак санасында eшпeйтiнiн жыфлайды. Кайтыс болFан жан жолдасыныц казасын кабыpFасы кайыса жоктайды. Кайтпас сапаpFа кеткен досы атыныц мэцгiлiккe eлмeйтiнiн, eшпeйтiнiн кeцiлгe мeдey тутады.

Тауыспай тым тшеулестер тагатын, Сагатымыз туды ацыры согатын. Метц кенет минуттарым ¡рктт, Сетц кенет тоцтап цалды сагатыц!.. «Кырды асатын кездер1м1з - алда эл1, Сырласатын кездер1м1з - алда элИ» -Деген удай квцы 6i3di алдады... Неге булай вмiр бiздi алдады?!. ...Эй, Сагат-ай, цадiрiме жетпедiц, Дэл взщдей досым квп цой деп пе едщ?! Мацтау влец жазайын деп ЖYргенде Жоцтау влец жаздырганыц неткетц! Oжеттiктен врмелеген врдегi, Ошпек емес вмiрiцнiц врнегИ Еамщнщ влместе ел кетл, БесШцмц жумсац болсын жвргегИ [13; 134]

^орытынды

Жыл толганда аукатты адамдар сауын айтып, ас береди Тарихи деректерде ец ipi астарга 300-дей жылкы, 1000 кой, 1000 саба кымыз куйылатыны туралы да айтылады. Бата окыр кезшде казак дэстYрiнде сойыс малын, сусынын апаратын дэстYP бар. Сол сиякты казак халкы аруакты сыйлап, табынып, кастерлеп келген халык. Сол Yшiн аруакка арнап «шек» берiп, мал сойып, ас-суга куран окытады [14; 136].

Жоктау жырыныц езiле ещреген боздауык салкын сарынынан санац сан-сакка тартып оянады. Сезiмщ сенделiп, сец соккандай муцлы, азалы кYЙ кешесщ. Жаныц жылап, кулагыц шулап, сез KYДiретiнен именесiц, ецсец бiр тYсiп барып иiлесiц [15; 3].

Жалпы казак халкы «Баска тYCсе баспакшыл» дей отыра, кайгылы казаны агайын-туыс, ел-журт болып, жумыла отырып, кетере бiлген. Жоктау аркылы imreri шер-муцын шыгарган. Арманда кеткен боздактыц бойындагы касиеттерiн жария ете отыра, ДYниеден еткенiн жырлайды.

Жоктау - кай халыктыц болса да казынасы. Халык бар жерде, елiм де бар, оны жоктау да бар.

na^a4aHbWFaH эдебиеттер

1. Эуезов М. (2013). Абай жолы: роман-эпопея. Алматы: Жазушы.

2. Кудайбердиев, Ш. (1988). Шыгармалары : елендер, дастандар, кара сездер. - 560 б.

3. Абай (2002). Шыгармаларыныц еш томдык жинагы: влендер мен аудармалар.-Алматы: Жазушы, 2002. - 296 б.

4. Кунанбайулы, А. (2005). Шыгармаларыныц еш томдык толык жинагы. Т. 2: влендер мен аудармалар, поэмалар, карасездер. - Алматы: Жазушы. - 336 б.

5. Байтурсынов А. (2003). Бес томдык шыгармалар жинагы. Алматы: Алаш. - 1 т. - 408 б.

6. Смагулов Е. М. (2007). Казактыц ас беру дэстург элеуметпк-саяси кызмеп (XVIII-XIX гг. деректер1 бойынша). Диссертациялык жумыс. Алматы. - 441 б.

7. Мыц б1р макал. Жиырма уш жоктау. / Кураст.: А. Баржаксы баласы, А. Байтурсынулы, Э. Бекейханулы. Алматы: Казакстан, 1993. - 96 б.

8. Конырева, И.В. (2003). Плач как феномен русской культуры. Автореферат дисс. канд. культурологии. Комсомольск-на-Амуре. https://www.dissercat.com/content/plach-kak-fenomen-russkoi-kulturv

9. Abduov, M., Abduova, N., Stanciu, N. (2019). Image, Function, Meaning, and Structure: The Role of Aphorisms in the Kazakh Epic Poem Kyz Zhibek. Studia Mythologica Slavica. Pp. 99-118. https://doi.org/10.3987/SMS20202306

10. Babizhan, B.Z., Berdibay, A.R., Baisakalova, A.B., Chukmanov, Y.T., Ulkenbaeva, A.N. (2021). Contemporary Song Folklore of the Kazakhs of the South-West Zhetysu: The Experience of Musical and Regional Research. International Journal of Criminology and Sociology, 10, 120-132

11. Кабилова Б. (2005). Женские песни - женские истории. В: Женская устная история: Гендерные исследования. Часть II. Бишкек: ОФ «Центр издательского развития». -512 с. Сс. 417- 449.

12. Шаханов М. (2000). Жаца казактар: Тацдамалы жырлар. //Кураст. К. Агыбаева. Алматы: Бшм. -

224 б.

13. Эбдiрашев Ж. (1991). влецдер жинагы. Алматы: Жазушы. - 190 б.

14. Кэмэлашулы Б. (2006). Казактын байыргы баспаналары, Yй-жиhаздары, ^лттьщ киiм-кешек, ыдыс-аяк, ас-сусын, тамак-тагамдарына катысты салг-дэстYрлерi. Алматы: 9нер. - 152 б.

15. Бопайулы Б. (2020). Казак халкыныц жоктау жырларына тYсiнiк. Алматы. - 32 б.

References

1. Auezov M. (2013). Abaj zholy: roman-epopeya. [The Path of Abay: novel-epic]. Almaty: Zhazushy. [in Kazakh]

2. Kudayberdiev, Sh. (1988). Shygarmalary: olender, dastandar, kara sozder. [Works: poems, sagas, words of edification]. 560 p. [in Kazakh]

3. Abay (2002). Shygarmalarynyn eki tomdyk zhinagy: Olender men audarmalar. [A two-volume collection of his works: poems and translations]. Almaty: Zhazushy. 296 p. [in Kazakh]

4. Kunanbayuly, A. (2005). Shygarmalarynyn eki tomdyk tolyk zhinagy. T. 2: Olender men audarmalar, poemalar, karasozder. [A complete two-volume collection of his works. Vol. 2: Verses and translations, poems, prose]. Almaty: Zhazushy. 336 p.] [in Kazakh]

5. Baitursynov A. (2003). Bes tomdyk shygarmalar zhinagy. 1- t. [Collection of works in five volumes. Vol. 1]. Almaty: Alash. 408 p. [in Kazakh]

6. Smagulov E. M. (2007). Kazaktyn as beru dasturi: aleumettik-sayasi kyzmeti (XVIII-XIX gg. derekteri bojynsha). Dissertaciyalyk zhumys. [Kazakh cuisine: socio-political activity (according to the data of XVIII-XIX centuries). Dissertation work]. Almaty. 441 p. [in Kazakh]

7. Myn bir makal. Zhiyrma ush zhoktau. [A thousand and one Proverbs. Twenty-three lamentations] / Ed. : A. Barzhaksy balasy, A. Baitursynuly, A. Bokeihanuly. Almaty: Kazakstan, 1993. 96 p. [in Kazakh]

8. Konyreva, I.V. (2003). Plach kak fenomen russkoj kul'tury. Avtoreferat diss. kand. kul'turologii. [Crying as a phenomenon of Russian culture. Abstract of dissertation of the candidate of cultural studies]. Komsomolsk-na-Amure. https://www.dissercat.com/content/plach-kak-fenomen-russkoi-kultury [in Russ.]

9. Abduov, M., Abduova, N., Stanciu, N. (2019). Image, Function, Meaning, and Structure: The Role of Aphorisms in the Kazakh Epic Poem Kyz Zhibek. Studia Mythologica Slavica. Pp. 99-118. https://doi.org/10.3987/SMS20202306

10. Babizhan, B.Z., Berdibay, A.R., Baisakalova, A.B., Chukmanov, Y.T., Ulkenbaeva, A.N. (2021). Contemporary Song Folklore of the Kazakhs of the South-West Zhetysu: The Experience of Musical and Regional Research. International Journal of Criminology and Sociology, 10, 120-132

11. Kabilova B. (2005). Zpenskie pesni - zhenskie istorii. In: Zhenskaya ustnaya istoriya: Gendernye issledovaniya. Chast' II. Bishkek: OF «Centr izdatel'skogo razvitiya». -512 s. Ss. 417- 449. [Women's songs are women's stories. In: Women's Oral History: Gender Studies. Part II. Bishkek: PF "Publishing Development Center". 512 p. PP. 417- 449]. [in Russ.]

12. Shakhanov M. (2000). Zhana kazaktar: Tandamaly zhyrlar [New Kazakhs: Selected Poems] //Ed. K. Agybaeva. Almaty: Bilim. 224 p. [in Kazakh]

13. Abdirashev Zh. (1991). Olender zhinagy [Collection of poems]. Almaty: Zhazushy. 190 p. [in Kazakh]

14. Kamalashuly B. (2006). Kazaktyn bajyrgy baspanalary, uj-zhihazdary, ulttyk kiim-keshek, ydys-ayak, as-susyn, tamak-tagamdaryna katysty salt-dasturleri. [Native Kazakh shelters, home-furniture, national clothing, tableware, drinks, food-traditions and customs related to food]. Almaty: Oner. 152 p. [in Kazakh]

15. Bopajuly B. (2020). Kazak halkynyn zhoktau zhyrlaryna tusinik. [Interpretation of the Kazakh people's lament poems]. Almaty. 32 p. [in Kazakh].

ПЕЧАЛЬ И ГОРЕ В ПОМИНАЛЬНЫХ ПЕСНЯХ КАЗАХСКОГО НАРОДА

К. А. Жакибаева

Казахский национальный женский педагогический университет, г. Алматы, Казахстан

kalipanur@mail.ru

В статье описывается самобытность жоктау - поминальных песен, оплакивающих умерших. Приводятся фактические данные и обоснование создания и исполнения жоктау. Излагаются конкретные представления об истории возникновения, мотиве исполнения, сущности и содержании каждой поминальной песни. Выявляются оригинальные черты этого вида устного народного творчества, исполняемого в стихотворной форме, с мотивом печали. В поминальных песнях приводятся перечисляются достоинства и нравственные поступки умершего. Большое значение придается содержательности и художественности поминальных песен. Описывается специфика их исполнения. Поминальные песни передают уникальные черты характера умершего, все доброе, чтоон сделал для своего ребенка, нравственность, которую оставил потомкам. Песня плача выявляет человеческие стороны, которые отличают умершего от других. Это символ

54

уважения к умершему. Ее цель показать народу добрые дела и труды умершего, независимо от его возраста. Важность оплакивания заключается в увековечивании памяти о человеке, его труды и следа, который он оставил в наследство следующим поколениям.

Ключевые слова: поминальная песнь, интерференция жанров, смерть, умерший человек, лирико-эпические и драматические стихи, категория

SADNESS AND GRIEF IN THE MEMORIAL SONGS OF THE KAZAKH PEOPLE

Kalipa A. Zhakybaeva Kazakh National Women's Teacher Training University, Almaty, Kazakhstan

kalipanur@mail.ru

The article describes in detail the identity and the motive of Kazakh mourning called 'zhoqtau'. The factual data and justifications on the utterance, publication of lamentations are given. Specific ideas about the history of the origin, the motive of singing, the essence and content of each lamentation are presented. We stopped at the originality of this type of oral writing, which is transmitted in verse form with a sad motive. It provides concrete examples and facts about the virtues and moral actions of the deceased person. Great importance is attached to the content and artistry of lamentations. The specifics of zhoqtau pronunciation are also described. Deep meaningful descriptions are given about the unique qualities of the deceased, about the good that he did for his child, about the morality that he left to posterity. The song of crying reveals the human sides that distinguish the deceased from others. It is a symbol of respect for the deceased. Its purpose is to show the people the good deeds and works of the deceased, regardless of his age. The importance of mourning is to perpetuate the memory of him, to leave his works and traces that he left as a legacy to the next generations.

Keywords: memorial song, interference of genres, death, deceased person, lyric-epic and dramatic poems,

ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ЖОҚТАУ ӨЛЕҢІНДЕГІ МҰҢ МЕН ЗАР Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Жакибаева К.А.

Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Жакибаева К.А.

SADNESS AND GRIEF IN THE MEMORIAL SONGS OF THE KAZAKH PEOPLE

Текст научной работы на тему «ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ЖОҚТАУ ӨЛЕҢІНДЕГІ МҰҢ МЕН ЗАР»