CC BY
16ГТАХР 17.82.90
ТАЛАПТАН АХМЕТЖАН ШЫГАРМАЛАРЫНДАГЫ Д1НИ, МИФОЛОГИЯЛЬЩ КЭРШ1СТЕР
Н.С. Балтабаева1, А.Б. Болатова2 :PhD доктор 2 - курс магистрант 1,2 Казац мемлекетпк цыздар педагогикалыц университетi, Казацстан, Алматы ц. , email: balnargiza@mail.ru
Талаптан Ахметжан - цазац эдебиетщдеп ез цолтацбасын цалдырган цаламгерлердщ б1р1. Жазушы туындыларында ар-^ят, адамгершшк, намыс, адалдыц сынды адам бойындагы жацсы цасиеттерд1 дэрштеп, жат цылыцтардыц зияны жайлы оцигалар баяндалган. Сонымен цатар, шыгармалардагы Барак; баба жэне Койлыбайдыц цобызы жайлы аныздарды кездест1рем1з. Каламгердщ шыгармаларынан дши сарындар мен мифологиялыц ц^былыстарды да кезшпруге болады. Талаптан Ахметжанньщ «Тозац оты», «Айсэуле» жэне «Нобель сыйлыгы» эцпмелершдеп дши жэне мифологиялыц ц^былыстарды ашып керсетем1з.
Т}йт свздер: тотемизм, намыс, мифологиялыц цубылыстар, эцггме, керткел
Керкем шыгарма - жазушыныц емiр мен болмысты зертеуi, сол зерттеу барысындагы туындаган ой - сезiмдерiшц жиынтыгынан ц^ралган. Талаптан Ахметжанныц адамгершiлiк жайлы, бYкiл адамзатца ортац кекейтест мэселелердi арцау ете отыра, емiрдщ сан цырлы соцпацтарынан CYрiнбей етуге, Алла алдында, ар алдында таза болуды оцырмандар жYрегiне жетюзе бiлген. Сондай шыгармалар негiзiнде ислам дшше сэйкес амалдар орындауды, адалдыцтыц туын биiк ^стаганын ацгартатын образдарды тудырды.
Казац эдебиетiнде мифологиялыц ц^былыстар мен дiни сарындар жайлы ецбектершде арцау еткен Магжан Ж¥мабаевтщ «Койлыбайдыц цобызы», Оралхан Бекей, Сэкен Сейфуллин, ЖYсiпбек Аймауытов, М^хтар Эуезов, Эбш Кекiлбаев, М^хтар Магауин, Дулат Исабековтыц шыгармаларынан кездестiремiз. Сонымен цатар, Талаптан Ахметжанныц «Тозац оты», «Айсэуле», «Ею жYрек», «Пейiштен тYCкен перiште», «Нобель сыйлыгы» шыгармаларынан дши жэне мифологиялыц ц^былыстарды кездестiруiмiзге болады.
Каламгер шыгармаларында дYниенi тYЙсiну, тYсiну арцылы адамныц езiне езшщ, сыртцы дYниеге царым - цатынасы кездеседi, адам баласыныц дYниеге кезцарасын ацгартады. Мэселен, шыгармаларыныц басым белiгi дYниенi дiни т^ргысынан царастырады. Адам баласыныц жаратылуы, емiрдiц алдамшы, жалган екенiн ацгартатын образдардыц жасалуы, сонымен цатар о дYниенiц бар екенiн адам баласыныц есше салуы. Сондай сюжеттер негiзiнде шыгармалардан дiни жэне мифологиялыц ц^былыстарды кездестiруiмiзге болады.
Казiргi тандагы жас цаламгерлердщ шыгармаларында дiни ц^ндылыцтардыц кеп кездесуш, Ндалан Оразалин былай тYсiндередi: «Соцгы жылдарда елецде, прозада, эсiресе, жастардыц шыгармаларында тэцiрге табыну, Аллага сыйыну, «Кдоанды», «Iнжiлдi» кебiрек тануга, бшуге деген ^мтылыс басым. Эмiрдiц бYгiнгi цым- цуыт циындыцтарынан шыгар жол iздеп жан^шыраган жYрек пен ойдыц ц^дайга жалбарынуы, гарыш элемiмен тшдесу тэсiлi етек алып келедi» [1; 9].
Каламгер туындыларында дши ц^ндылыцтардыц алар орны ерекше. Жалпы кез келген туындысын алып царасац та, автордыц iшiкi элемi, емiрлiк ^станымдары сезiлiп тирады. Талаптан Ахметжан шыгармаларыныц кебю адамгершiлiк, ар - ¥ят мэселелерiн царастырып, ислами элеменггердiц кептеп кездесуi цалыпты ц^былыс. Сонымен цатар, автордыц ислам дш мен оныц адам жанын жацсылыцца, керкем мшезге жетелер тылсым кYшi жайлы <^ибадат», «О дYниенiц тылсым, ж^мбац сырлары», «Имандылыц жэне еркениет» сынды тагы да басца мацалаларын жариялаган. Жазушы осындай мацалаларыныц бiрiнде: «Ал, Аллага сенбейтшдерге тозац цорцыныш болмай цалды. Адамзат рухани ж^тацшылдыцца ¥рынып, iзгiлiк, мейiрiмдiлiк, махаббат сезiмдерi аяцца таптала бастады. Б^дан шыгар жол - адам жаныныц мэцгiлiк екенiне кез жетюзу» [2; 10], - деп жазады. Осылайша автор адамга цажетп рухани азыцты, дiнге бет б^ру арцылы, Алланыц адал жолымен жYPу арцылы алатынын ацгартады.
Жазушыныц эцпмелершде дiни лексемалардыц бiрнеше тYрiн кезiктiруiмiзге болады. Мысалга айтцанда, олар: Аллах, бюсмшэ, К¥дайдыц жазуы, ц^ран, перште, намаз, айт, ц^была,
ораза, дшшш, эзэзш, тэубеге келу, Кек какпасы, молда, садака, калима, мешщ рамазан айы, хор кыздары, жэбiрейiл, жетi кат, аят тагы да баска. Сонымен катар, Талаптан Ахметжанньщ енбектерiнде тYрлi дiни рэшмдердщ, наным- сенiмдер мен тYсiнiктердi кеп ушыратамыз.
Жазушынын «Нобель сыйлыгы» атты шыгармасында Аллага сыйыну: «Ия, Алла адаскан пенделерiндi тура жолга бастай гер! Екеуi де алаканын жайды. Колдары дiр -дiр етедi.
- Ей, Алла бiздi тура жолына бастай гер! - деп кайтарындар дедi перiште байыпты Yнмен.
- Ей, Алла бiздi тура жолына бастай гер! - деп екеуi жарыса кайталай бастады» [3; 27]. Перште кокыс жагалап жYрген екi кайыршынын кезiне керiнiп, оларды тура жолга бастайтынын айтады. Онын шарты тек тшш кэлимага келтiрiп, Аллага сыйыну, Алла алдында таза болу, эдш де эдiлеттi емiр CYPу. Бул шыгармада перiштенiн адамзат баласынын жасап жаткан кYнэлi iс -эрекеттерш барынша токтаткысы келгенiн ангарамыз. Перштенщ кейпiне енген сулу кыз, адамдардын кезiне керiнуi аркылы, пендесiнiн адмгершшк, адалдык, шыншылды^ касиеттерш оята отырып, адамзат баласынын ар - уятын ояту болатын. Адалдыкты аркалаган, ак халатты абзал жан деп танитын дэрiгерлердiн жемкорлыгын, халыктын адал мандай терiмен тапкан акшасын колды етш жYрген банк кызметкерлершщ, карапайым пенделершен Караганда бiр табан жакын тур - ау деген имамдардын арам ю - эрекеттерiн айкын, эрi ашык керсетедi.
Сонымен катар, «Нобель сыйлыгы», «Тозак оты», «Эн мен тYC», «КYнэhар» атты энгiмелерiнде Аллага сыйыну, намаз оку, куран оку сынды жайттар баяндалган. Шыгармаларындагы кешпкерлершщ энгiмелерiнен де имандылыктын жылуы сезшп тирады жэне де адам бойындагы нэпсщумарлык сезiмдерiн тежеу керектiгi жайлы карастырылган. Онда адам бойындагы ен жаксы касиеттердщ бiрi - сабырлылык пен нэпсiсiн тию.
Дiни сарындарды автордын туындыларындагы «О дYние», «баки», «жалган», «фэни», «камшынын сабындай кыска гана гумыр» сынды угымдар казак халкынын тYсiнiгiнде ислам дiнiне тэн угымдар екенi мэлiм. Мунда да «^нэ», «жаза» сынды угымдарды айшыктай отырып, «тозак» деген угымды окырмандарынын ойына калыптастыра бiлген жэне ондай жат кылыктардан аулак болуын насихаттаган. Талаптан Ахметжан шыгармалары ар - уятты, адамгершiлiктi, адалдыкты аркау етушщ бiрден - бiр себебi, ол - имандылык болып келедi. Себеб^ адам бойында имандылыктын болуы, Алла алдындагы адалдыкты бiлдiрерi сезсiз.
Каламгер «Айсэуле» повесiнде алдымен адамга бершер махаббат, гашыктык сезiмi жайлы баяндалганымен, окиганын ербуiнде Алланы еске ала отырып, CYЙiспеншiлiк пен пэк сезiмнщ, махаббаттын барлыгы бiр Аллага лайык жэне тек Алланын калауымен ею жастын арасындагы гашыктык сезiмiнiн болатындыгын ангартады. «Ал, менiн махаббатым дара, бiреу дер едiм саган. Ею журек болмайтыны сиякты, екi махаббатта болмайды... ДYниеде дара махаббат бар, ол Алладан тарайды. Алла дара, бiр гана. Оган тендес келер ештене жок. Дэл онын мейiрiмiндей, онын махаббатындай дYниеге жылу тегетш де, жан бiтiретiн де баска уксастык жок, болмак емес. Осы дара махаббатты бiз езiмiзше усактап, пендешiлiк тYсiнiгiмiзге лайыктап алган сияктымыз» [3; 144].
Талаптан Ахметжан шыгармаларында адамнын баки дYниеге аттанар сэтвде жасалатын «тiлiн кэлимага келтiру», «иманын YЙiру», «жYзiн кагбага буру» сынды рэшмдердщ керiнiстерiн ушыратуга болады. «Лаилаhа илалла Мухаммед расул Алла, - дедь Сейдедi де осы сездi Yш рет кайталап, тагы тYсiнiксiз бiрденелердi айтып, iштей кYбiрлеп кетп» [3; 159].
Мэселен, «Айсэуле» повешнде екi жастык махаббаты, эке есиет жэне де дiни рэсiмдердi де керуiмiзге болады. Экенiн актык демi таусылардагы, урпактарына айткан есиетiнiн алдында, шаригаттагы iзгiлiктi, Алла алдына таза болып баруды бiлдiретiн амалдарды байкаймыз. Олар: « Аягымды кубылага жiберiп, жYзiмдi кубылага бурып жатып айтар акыргы арызым осы болар, босамай, кездерще жас алмай дурыстап тындандар, - дедi сыркат эке нык дауыспен» [3; 159] Каламгер шыгармаларында дши керiнiстердi, рэсiмдердi бере отырып, ерте ме, кеш пе, кез келген пенде Аллага мойусынады,жан алар перште кезiне керiнген сэттен - ак бул емiрдiн уакытша жэне жалган екенш тYсiнiп, езiнiн жай гана карапайым адам екенiн угынып, дiнге бэрiбiр мойын бурады дегендi мензейдi. Бес кYндiк бул фэниде кай пенде болсын, шалкып - тасып, масайрап емiр CYрсе де, сын сагаты таусылган уакытта, Алла жберген ажал алдында каукарсыз екенш окырмандарына ескертiп етедi.
Мифологиялык кезкарастардын калыптасуына, адам санасындагы мынадай сурактар негiзiнен пайда болады. Олар: дYниенiн, адамнын пайда болуы, элеуметтiк емiрдiн себебi, адамнын тууы мен елiмi, галамшарлардын пайда болуы, табигат кубылыстары жэне тагы да баска сурактар дYниеге кезкарастын тYбiрлi сурактары ретвде калып койган. Сондай жауабы жок сурактардын
непзвде адамзат баласы ^былыстардыц нэтижесiнен эр тYрлi ацыз - эцпмелер ^алыптас^ан. Мысалга, рулыщ ^огам кезiндегi адамдар вздершщ шыгу тектерiн жануарларга, вамдштерге немесе табигат к¥былыстарына байланыстыру непнде ^алыптас^ан наным -сенiмдер мен эдет -г^рып пен салт -сананыц кYрделi жYЙесiн -тотемизм деп атаймыз. Тотемизм тYркi халыщтарына да тэн. Себеб^ тYркi халыщтарында «квк бврЬ» ^асиетп саналады. Ягни, тYркi халыщтарыныц аргы тегi квк бврiден тараган деседь
Дж.Ф. Бирлайн: « Миф - адам баласы Yшiн барлыщ уа^ытта да бейнебiр взгермейтiн, т^ра^ты дYние. Мифте кврiнiс тап^ан жалпы модельдер, сюжеттер, тiптi ^са^ детальдар барлыщ жерде немесе заттарда кездеседi. Бас^аша айщанда, ^рпакган - ^рпавда бершп келе жат^ан бiздщ ата -бабаларымыздыц естелiк м^раларыныц жиынтыгы. Миф - бiздщ дYниетанымымыздыц ^рылымында квршю тап^ан. Ол ^нымызда, гешмiздетацбаланFан», - дейдi [4; 186]. Сондыщтанда, кейбiр мифтер квптеген хальщтарFа тэн болып келедi.
Талаптан Ахметжан шыFармаларында мифологиялыщ кврiнiстер де бащалады. Белгiлi бiр о^ота толыFымен баяндалмаса да, мысал келтiру ар^ылы окырмандарFа сол ацызды ерiксiз есiне алдырары свзсiз. Мифтш танымды бейнелейтiн свздер де жш кездеседi. Мэселен, тiлдiк ^олданысымыздаFы бвр^ ^ас^ыр свзiн тiкелей атамай, жанама атпен «ит - к^с», «^лыма» деп , ал найзаFайды «жай оты» деп жанамалап атауыныц взшдш тYсiнiгi бар. ШыFармалардаFы мифтiк танымды бейнелейтш свздердщ алFаш^ы ^олданыс аясын вз зерттеу ецбегшщ негiзi ретшде ^арастырFан ецбектердщ бiрi - К. Fабитхан¥лыныц «Каза^ мифологиясыныц тiлдегi квршюЬ» атты монографиясы. Автор мифтiк танымды бiлдiретiн свздердi осылай ^арастыруыныц непзш былай тYсiндiредi: «Хал^ымыздыц ац - ^с^а табыну (тотемизм), табиFат к¥былыстары - кYн, ай, ж^лдыз, т.б табыну (фетишизм), от^а табыну, си^ырлыщ (магия), ата аруаFына, тэщрге, ¥маЙFа табыну, шаманизм, т.б. наным - сешмдер сия^ты дэстYрлi дiни мэдениет болуымен бiрге, ислам, христиан, будда сынды элемдiк Yлкен дшдердщ эр дэуiрлерде эртYрлi децгейде таралып, жалпы мэдениетiмiзге, белгiлi ыщпалынтипзгендшн жовда шыFаруFа болмайды» [5; 76].
Каза^ ба^сыларыныц iшiндегi Кор^ыттан кейiнгi - Койлыбай ба^сы. Э.МарF¥ланныц зертеушщ нэтижесiнде Койлыбай ба^сы Кор^ыттыц шэкiртi болFан екен. Койлыбай ба^сы ерте заманда Сыр взеш мен ТорFай взешнщ арасында жYрген. Койлыбай ба^сы жайлы Ш. Уалиханов : «Ба^сылардыц атакгысы баFанальщ Койлыбай, ол ба^сылардыц ба^сысы, элде трь.. Ескшердщ эцпмелеушше , Койлыбай бiр Yлкен бэйгеге, ^обызын ^осып, жарыс басталатын жерге алдын ала ^обызды бiр Yлкен сексеуiлге байлатады.Бэйгеден келе жат^андардыц шацы кврiнгенде, Койлыбай ^олына ^ылышын алып ба^сылыщ ойынын бастап, сарынын айтады. Кенет бэйгеге аттары кеткен жа^тан ^атты дауыл т^рып, ыс^ырFан ^ызыл жел соFады... АлFаш^ы аттар кврiне бастайды, ал бэршщ алдында сексеуiлдi CYЙреткен Койлыбайдыц кобызы келе жатады » [6; 298].
Ба^сы дегенiмiз элеммен тылсым байланыс жасай алатын, бойына балгерлш, тэуiптiк, кврiпкелдiк жэне де си^ыршылыщ ^асиеттер ^ошан адам. Ертеде ба^сылыщ эйел адамдар да айналыс^ан, ал оларды «Елтi» деп атаFан. Шыгеу тарихы шамандыщ пен от^а табыну, яFни б^л дегенiмiз отпен аластау.
Хал^ымыздыц ежелгi наным -сенiмiне CYЙенсек, ба^сылардыц жа^сылыщ iстерiн бас^аратындары -аруа^, перизат, перiште, ал жамандыщ ютерш бас^аратындары олар -перi, жын, шайтан, жезтырна^, албасты. Ба^сы -балгерлер жоFарыда аталFан рухтарды, эр тYрлi тэсiлдердi пайдалана отырып, тылсым элеммен байланыс^а тYседi.
Каламгердщ «Ай^ас^а» эцгiмесiнде Койлыбайдыц кобызы, ба^сылар жайлы айтылуы да мифологиялыщ кврiнiс тудырады. « - Ата - бабасы тYгел ба^сы болFан жандар екен. Бiр аталары тiптi бэйгеге ^обызын да ^осыпты деп жYредi. Кiм бiлсiн, Алла сэтш салса шипасы да тшп ^алар. Уh! ¥йыщта, Еркеш. Ал ана моншыщты тавдыц келмесе кершi YЙдiц бойжетiп отырFан Балжанына бере сал. Сада^а деп» [6;65]. Шы^арма барысында ба^сылыщты да мифологиялыщ квршютерге жат^ызуымы^а болады. Ба^сылыщ тылсым ^ш ар^ылы жYеге асырылады жэне де квпшшк б^л ^асиетке сенедi.
Кыпша^ Койлыбай Эбурахпан^лы - ата^ты, аты алты алаш^а мэшhYP ба^сы, та^ажайып тэуiп, тецдесi жо^ ^обызшы жэне квршкел болFан адам. Ацыз - эцпмелерге, ата -бабамыздан ^алFан ауыз эдебиетiне, тарихи шыFармаларFа CYЙенсек Кор^ыттан кейiн, ^обызды ерекше жетiк бшген ол -Койлыбай деседi. Ба^сылар эр тYрлi ^^рал -жабды^тарды (^ойдыц ^анын, аса тая^, ^амшы жэне таFы да бас^а заттар) пайдаланатыны свзшз, ал Койлыбай ба^сы ^обызын тартып, зiкiр салып ша^ырFан кезде рухтар оныц алдына эр тYрлi кешпте енiп, яFни шал, ^ыз, эйел тэрiздi
бейнеге енш келедi де, баксынын буйрыгын булжытпай орындайды, тiптi рухтардын кемепмен енерде керсете алады. Сондай аныздарга назар аударсак, Койлыбай сынды баксылар кай жакка карай колын бiр сiлтесе болганы, сол жакта бес -он кадамдай жерде турган кез келген зат кылышпен киылып тYседi деседi.
Баксылар жайлы жазылган деректердi карап отырсак, олар кылыштын жYзiмен жYредi, халыктын кезiнше кулак -мурындар кесiп тастайды, алайда бiраз уакыт еткеннен -ак денесiндегi кесiлген мYшелерi ешкандай сызатсыз сол баягы бэз калпында турады деседi. Соныен катар, шокта кып -кызыл болып балкыган темiрдi тiлiмен жалайды екен жэне кобызын сарнатса болды, тып -тыныш дала тесiнде алапат дауыл тугызып, найзагай ойнатып, жауын жаугызады. Баксылардын кезге керiнбейтiн кудiреттi кYштерiнiн салдарынан киiз YЙдiн туырлыгы тшм -тiлiм болып калады екен. Баксылар туралы мэлiметтер жинап, емiрiн зерттеушшер муны «жаргыш жындардын эрекетi» дейдi екен.
«Сан тYрлi ой миын кумырскадай шаккылайды. "Осы елкеде баягы заманда Барак деген батыр болыпты ", - деп отыратын тагы сол Yсен маркум, - "Сол батыр бабамыз жортуылда жYрiп бiр булактын басына келiп, бел шешш, тыныгып алмакка жантайып жата кетшть Эбден калжырап келсе керек, катты уйыктап кетедi. Бiр заматта суп - суык элдене тесiнен жогары ермелеп келе жатканын сезiп, ояна келсе жылан екен. Не ютеу керек? Кимылдаса бiттi - жылан шагып алады. Барак тапжылмастан уйыктаган болып жата берiптi. Жылан жоргалаган кYЙi ашык калган аузына юре бергенде карш - карш (энпмесшщ дэл осы тусына келген Yсен маркум жыланды тап бiр езi шайнайтындай кездерi ушкындап, тiсiн карш - карш етюзгенде естiген юсшщ жон аркасы шымырлап кетушi ед^ еткiзiп басын шайнап алып, бYркiп жiберiптi" ... - дейдi» [6; 64]. Барак бабанын ерлiгiн айта отырып, окырмандардын ойына аныз реинде айтылып келе жаткан окига екенш ангартады. Карап отырсак, бул ерлштен бурын анызга жакынырак. Себебi, адам баласы жыланды шайнап, басын жулып алуы кулакка тYрпiдей естiледi жэне де ондай iс - эрекетке баруы киынырак.
Шыгыс Казакстан облысындагы, ¥лан ауданындагы, Сiбе келiнiн манындагы бiр Yлкен, алып тас «Барак атанын тасы» деп аталып кеткен. Тарихка CYЙенсек, Зайсан, Тарбагатай, ¥лан аудандары орналаскан жерде, бурынгы заманда ол жерлер калмактардын ыкпалында болган деседь Сол себептi, Сiбе келiнiн маны калмактардын камалы болган. Аныз - энпмелерде сонау шапкыншылык заманында Кекжал Барак пен Керей, Жэнiбек батырлар жонгарлардын камалына жаяу кiрiп барып, камалдын сардарымен кездеседi. Олар тектен текке кан тегiлмес Yшiн камалды ез еркiмен босатып, жонгарлар жайымен кететiн болса, кедергi болмайтынын айтады. Сол уакытта коршауда калгандарын тYсiнiп, уакытты созу Yшiн, камалдын сардары, кулыкка кешедi. Ол бутхананын алдындагы алып тасты керсетiп, бэс т1гедь Сардардын айтуы бойынша, егерде алып тасты калмактын батырынын бiрi кетерш, анау жартастын Yстiне койса, онда, казактар соктыкпай жайына кете береди Ал, егер де, калмак батыры кетере алмай, казактын батыры тасты жартастын Yстiне койса, онда, калмактар кылыш сермемей камалды босатып бермек болады. Бiрiншi кезекте, калмактын кара батыры алып тасты бiрден кетерш алып, терт - бес кадам жасап, шегш калады. Ал, сол кезде Кекжал Барак батыр жартастын Yстiне койган екен. Сондай ерлш пен катар, сэуегей адам болгандыгы жайлы да аныз - энпмелер бар.
Казак халкынын наным - сешмдер^ ырымдарындагы кубылыстар да белгш бiр мифологиялык кубылыстарга сайып келедь Аспан денелерiне, табигат кубылыстарына, отка, суга, жерге табыну да ислам дш келегенге дейiнгi сенiмдер болып табылмайды. Казiргi танда да отпен аластау, ягни отка табынбаса да, онын касиеттi, киелi екенiн ангартады. Сол сиякты Талаптан Ахметжан шыгармаларындагы «Екi жYрек» пьессасындагы Айнурдын ю - эрекетiнен байкасак болады. «Телеш, болды ендi! Ел аман болсын! Алла бiздi колдайды, коргайды! Мен катты ашулансам маркум эжем ылги жерге жаткызып: "Жер, мен ауыртпалыкты кетере алмадым, сен кетер! "- деп жетi рет айткызатын, шепке аунатып. Сонда ашуым басылып, ауруым таркап кететiн. Сенде сейтiп кек шалгынга жетi рет аунашы» [6; 265].
Мифологиялык тYсiнiктердiн басым белш аныз - энгiмелер болып келедь Мифология табигаттын тылсым кYштерiнiн, кубылыстарынын салдарынан жэне балага зар болып жYрген ата -ананын Алладан тiлеп алган балаларынын ерекше бiр касиеттi бойына сiнiрiп, тылсым кубылыспен туылган баланын адам сенгiсiз ю - эрекеттердi жасауынын нэтижесiнде туган аныз - энгiмелер. Талаптан Ахметжан шыгармаларынан да мифологиялык керiнiстердi байкауымызга болады. Мысалга алганда, шыгармаларындагы кешпкерлершщ баксылык жайында сез козгауы, «кумалак
ашу», «аластау», «ушыктау» сынды сюжеттердщ болуы, сонымен катар кешпкерлердщ TYCiHe ата -бабалары немесе ак сакалды, ак киiмдi бейтаныс жандардыц тусше eHin аян бeруi сынды окигалардыц баяндалуы.
Бурынгы заманда ата - бабаларымыз жерге табынуыныц сeбeбi, Жер - ана адамды ез курсагына анасындай кабылдайды, сол курсактан адам болашакта емiргe кайта кeлeдi деп ойлаган. Соныц нeгiзiндe адамзат баласын Алла топырактан жаратты жэне кешн мэцгшк емiргe барарда да сол топыракка кемiлiп, жер койнауына тапсырылады деген тYсiнiктeн пайда болган. Ал, сол топырак жердщ курамдас белт eкeнi айдан анык. Сол себегсп, ата - бабаларымыз «Жер ана» деп, жерге табынуы, жeрдi касиетп санауы сондыктан. Сонымен катар, табигат кубылыстарыныц iшiндe, жер сiлкiнiсi, козгалуы, таулы жерде туратын адамзаттыц жаца наным - сeнiмдeр пайда болуына эсер етп.
Каламгер туындыларынан ар - уят, адамгeршiлiк деген сездeрдi жиi кeздeстiрeмiз. Бул сездердщ астары тек адамныц бойындагы жаксы касиеттер рeтiндe карастылып коймаган. Алла алдындагы жэне халык алдында деген магынада карастырылганын байкаймыз. Олай дeйтiнiмiз, бiрiншiдeн имандылыктыц басты принциптершщ бiрi - ар - уят, адалдык. Ал, екшшщен Талаптан Ахметжан шыгармаларыныц басым белiгi тарихи окигалар, когамдагы болып жаткан эр тYрлi келецаз жагдайларды керсету нeгiзiндe болгандыктан, билiк пен халыктыц, я болмаса саудагерлер мен карапайым халыктыц арасындагы адалдык пен адамгершшктщ болмауыныц салдарынан кещнен айтылган.
Талаптан Ахметжан шыгармаларыныц ерiсi кец. Шыгарма бiтiмiндe исламдык сарындар, мистикалык, мифологиялык кубылыстар мен мифтiк танымды бeйнeлeйтiн сездер молынан ушырайды. Сонымен катар, шыгармалардыц нeгiзiндe айтылганислам дшше сай iс - эрекет пен амалдар аркылы окырманга ой салатыны сезсiз.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Оразалин Н. Эдебиет - ардыц айнасы// Казак эдeбиeтi. -2001 №48. -9б.
2. Ахметжан Т. О дYниeнiц тылсым, жумбак сырлары//Парасат. -1996. №6. - 10б.
3. Ахметжан Т. Шыгармалар жинагы. -Алматы: Жалын, 2006.
4. Bierlein O.F. Parallel Myths. - New York: Ballantine, 1994. - 186 p.
5. Fабитханулы К. Казак мифологиясыныц тiлдeгi кершюь -Алматы: Арыс, 2006. - 76 б.
6. Уэлиханов Ш. Казактардагы шамандыктыц калдыгы. /Тацдамалы шыгармалар. -Алматы: Жазушы, 1985. -298б.
7. Ахметжан Т. Шыгармалар жинагы. - Алматы: Жалын, 2007. - 65 - 64 -265 б.
РЕЛИГИОЗНЫЕ И МИФОЛОГИЧЕСКИЕ ВЗГЛЯДЫ В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ ТАЛАПТАНА
АХМЕТЖАНА
Н.С. Балтабаева1, А.Б. Болатова2 1PhD
2магистрант 2 курса специальности «6М011700 - Казахский язык и литература» 1,2 Казахский государственный женский педагогический университет Алматы, Казахстан, email: balnargiza@mail.ru
Талаптан Ахметжан - один из известных казахских писателей, который оставил свое имя в казахской литературе. В его произведениях поднимаются такие темы, как справедливость, честь, стыд, верность, вредные привычки, причиняющие вред другим людям. В произведениях писателя нашли отражение эпосы Барак баба и кобуз Койлыбая. Одна из сторон творчества писателя - религиозное и мифологическое познание. В произведениях Талаптан Ахметжана «Адский огонь», «Айсауле» и «Нобелевская премия» раскрываются религиозные и мифологические творение.
Ключевые слова: тотемизм, честь, мифологические познание, повесть, ясновидящие
RELIGIOUS AND MYTHOLOGICAL VIEWS IN THE WORKS OF TALAPTAN AKHMETZHAN
N.S. Baltabaeva1, A.B. Bolatova2 1PhD
2 Master student of the 2nd year of study «6M011700 - Kazakh language and literature» 12 Kazakh State Women's Teacher Training University, Kazakhstan, Almaty, email: balnargiza@mail.ru
Talaptan Akhmetzhan is one of the famous Kazakh writers who left his name in the Kazakh literature. In his works one can read about human justice, honor, shame, loyalty and human bad habits that cause harm to other people. In his works epics Barak Baba and kobuz of Koilybay are depicted. One of the motives of his works is religious and mythological knowledge. In the works of Talaptan Akhmetzhan like "Hell fire", "Aisaule" and "Nobel prize" he reveals religious and mythological creation.
Key words: totemism, honor, mythological knowledge, a story, clairvoyants
