CC BY
7
УДК 8Т1 ББК 83.3
ТАРЙИРОТИ Шамшоди Цамшед, докторант (PhD)-u кафедраи
ПОРЧА^ОИ ШЕЪРИ ДАР адабиёти тоцик ва журналистикаи Донишгоуи ТА^РИРИ «ЕДДОШТ%О»-И давлатии Кулоб ба номи Рудаки (Тоцикистон, С. АЙНИ Кулоб)
ИЗМЕНЕНИЯ Шамшоди Джамшед, докторант (PhD) кафедры
СТИХОТВОРНЫХ ОТРЫВКОВ В таджикской литературы и журналистики
РЕДАКТИРОВАННОМ ИЗДАНИИ Кулябского государственного университета им. А.
«ВОСПОМИНАНИЙ» С. АЙНИ Рудаки(Таджикистан, Куляб)
CHANGES OF POETIC Shamshodi Jamshed, PhD student of the department of
PASSAGES IN THE EDITION Tajik literature and journalism under Kulyab State
OF "REMINISCENCES" University named after А. Rudaki(Tajikistan, Kulob)
BYS. AINI E-mail: mr.shamshod93@mail.ru
Вожа^ои калиди: С. Айни, «Ёддоштуо», матн, порчауои шеъри, тагйирот, таурир, мацалла, матншиноси
Дар мацола сухан перомуни яке аз масъалауои мууимми адабиётшиноси - матншиноси меравад. Муаллиф дар асоси муцоисаи матнуои чопии «Ёддоштуо» таърихи таълифу таурир, аз цумла тагйироти порчауои шеърии асарро мавриди барраси царор додааст. Тазаккур меравад, ки устод Айни бо мацсади зиёд гардонидани таваццууи хонандагон ба шеърдониву шеърхони истифодаи порчауои шеъриро дар асаруояш, хусусан дар «Ёддоштуо» салоу донистааст. Собит гардидааст, ки устод Айни уангоми таурир дар баробари дигар паулууои асар, порчауои шеъриро низ тагйиру такмил додааст. Муаллифи мацола шеъруои ба тагйирот дучоршудаи «Ёддоштуо»-ро ба се цисмат цудо карда, онуоро аз лиуози матншиноси таулиле барраси кардааст. Масъалаи баррасишуда барои доираи васеи хонандагон, махсусан барои мутахассисони соуаи филология мууим арзёби мегардад. Зеро хонандагони ин асари бадеи, махсусан цавонон тануо нашри охири «Ёддоштуо»-ро мутолиа кардаанд. Ба ин восита метавонанд ба коргоуи эцодии устод Айни оид ба «Ёддоштуо» каме уам бошад шинос шаванд.
Ключевые слова: С.Айни, ".Воспоминания", текст, стихотворные отрывки, изменения, редактирование, журнал, текстология
В статье речь идёт о наиболее важном направлении литературоведения - текстологии. Автор на основе противопоставления печатных текстов «Воспоминаний» С.Айни подвергает рассмотрению историю создания романа, в том числе изменения стихотворных отрывков в нем. Отмечается, что, с целью привлечения внимания читателей к поэзии, С. Айни считает нужным использование стихотворных отрывков в своих произведениях, в том числе в «Воспоминаниях». В ходе рассмотрения вопроса выявлено, что С.Айни во время редактрованиия "Воспоминаний", параллельно с его другими сторонами, отредактировал и стихотворные отрывки, разделяя их на три части, и произвел их анализ с точки зрения текстологии. Отмечено, что проведение исследований в области текстологии на примере "Воспоминаний" С. Айни имеет важное значение для широкого круга читателей и исследователей, в частности для филологов, потому что читатели произведения, особенно молодежь, знакомы только с последним изданием произведения, и только посредством данного исследования можно в какай-то мере познакомиться с особенностями его создания.
Key words: S. Aini, "Reminiscences", text, poetic passages, changes, editing, journal, textology
The author of the article speaks about the most important streamline targeted at literary criticism and textology. Proceeding from comparison of the printed texts of "Reminiscences" by S. Aini, the author considers the history of creation of the novel in question, including its changes in poetic passages. It is underscored that S.Aini considers it necessary to use poetic passages in his works in order to attract readers to poetry being "Reminiscences", in particular. In the course of a consideration of the issue beset with the topic, the author determines that S.Aini while editing "Reminiscences", in parallel with his other parties, edited the poetic passages dividing them into three parts and analyzing them under the angle of textology. It is noted that conducting research in the field of textology on the example of "Reminiscences" by S.Aini is of the main importance for a wide range of readers and researchers, namely for philologists, because the readers of the work, especially young people are only familiar with the latest edition of the work and only due to the relevant study one can to some extent get acquainted with the peculiarities of its creation.
Истифодаи порчадои шеърй дар осори насрии точик, дорои анъанаи кадим буда, пеш аз дама, барои мучазй, таквияти андеша ва маргубии баёни фикр истифода мешавад. Дар насри даврони нави точик порчадои шеърй год ба шакли эпиграф дар аввали асар ё аввали бобдо ва годо дар дохили матн омада, хонандаро аз мазмуну мудтавои наср пешакй огод месозад. Адибон, аксаран порчадои шеърии баландмазмунро аз шоирони барчаста ё эчодиёти шифодй барои таквияти фикру андеша истифода мекунанд. Ч,алол Икромй тамоми 16 боб ва хотимаи романи «Ман гунадгорам»-ро бо порчадои шеърй аз шоирони классики форс-точик огоз менамояд. Аз чумла, боби 15-и асар бо ин байти Хоча Х,офиз сар мешавад: Боги би^ишту сояи тубию цасри %ур, Бо хоки куи дуст баробар намекунам (10, 291).
Устод Айнй дар огоз ва дохили матадои насрй, аксаран аз порчадои шеърии худ эчодкарда истифода мекунад ва бар он аст, ки хонандаи точик шеърдонй ва шеърхониро дуст медорад. Бинобар ин на тандо дар осори насриаш аз порчадои шеърй фаровон истифода мекунад, датто дар осори насрии ба забони точикй тарчумашуда низ аз порчадои шеърй истифода карданро салод медонад. Устод соли 1928 романи «К|амар»-и нависандаи Фаронса Фердинанд Дюшенро аз забони узбекй ба точикй (ин асар аввал ба забони русй ва аз русй ба узбекй тарчума мешавад) тарчума ва дар мукаддимаи он таъкид мекунад: «Завки хонандагони точикро, ки шеърро зиёда дуст медоранд, дар назар гирифта, баъзе тасвирдо бо порчадои шеър ва фикрадои шеърмонанд зинат дода шуд» (8, 305).
Дар «Ёддоштдо» низ бисёр порчадои шеърй истифода гардидааст, ки барои барчаста ва чолиб гардидани мазмуни асар хизмат кардаанд. Дар асар беш аз 700 мисраи шеърй дар шаклдои маснавй, газал, касида, китъа, рубой ва байтдои чудогона баён шудаанд. Шеърдои истифодашударо метавон ба се гуруд чудо кард: 1.Шеърдое, ки дам дар нашри мачаллавй ва дам дар нашри китобй чой доранд; 2. Шеърдое, ки дар нашри китобй илова гардидаанд; 3. Шеърдое, ки тандо дар мачалла зикр ёфтааст.
1. Устод Айнй дар нашрдои китобии «Ёддоштдо» порчадои шеъриро низ мавриди такмилу тадрир карор дода, кисме аз ондоро тагйир ва ислод намудааст. Микдори шеърдои дар кисми якуми асар, ки дар дамаи нашрдо чой доранд, ба 23 байт мерасад. Дар боби «Баъд аз мактабхонй» сухан рочеъ ба омухтани илму адабиёт меравад. Нависанда аввалин бор шинос шудани худро ба шеъру шоирй маънидод карда, сухандои ибратомузи падарашро зикр мекунад. Инчунин, сухан аз шоирии Исо ном адиб рафта, намунаи ашъораш оварда мешавад: ...Дил ба як адо шокир, цон ба сад цафо собир, Эй гурури ноз, охир андаке мадоро кун. Он ба^ори ноз омад, дидаи тараб бикушо, Барг-барги ин гулшан, назри он кафи по кун (1, №12, 17).
Дар нашри китобй дар мисраи чорум тагйирот ба назар расида, калимаи назр ба шакли назар (2, 140) меояд, ки ин галати беихтиёр набуда, балки хатои мусаддеди нашриёт аст. Зеро устод Айнй тамоми мусаввададои асарашро бо алифбои арабиасоси форсй менавишт ва деч год "зол"( ->)-ро бо "зои муаллаф" беихтиёр ё баихтиёр иваз намекард.
Тагйироти дар порчадои шеърй, махсусан, дар кисми якуми асар зиёд дида намешавад.
^исми дуюми «Ёддоштдо» дар мачаллаи «Шарки сурх» кисман нашр мешавад. Порчадои шеърии дар мачалла нашршуда бо нашрдои китобй мутобикат мекунад.
Дар кисми сеюм бошад, 199 мисраи шеърй истифода шуда, аз руи микдор ба нашрдои китобй баробар буда, дар баъзеи ондо тагйирот дида мешавад. Масалан, дар байти зерин: Аз дусад сарцанд махдум сохтанд, Аз дусад сарцанд махдум сохтанд,
Окцлон нушида гуфтандаш, ки «фач»! (4, Нуктадон^о хурда мегуфтанд: «Фач»! (5, 6) 1949, № 11-12, 46)
Ин чо сухан асосан дар бораи «махдум» меравад. Махдум назар ба шарди худи устод муллозода аст, ки ин истилоди хоси Осиёи Миёна будааст(9,201-202).Ин байтро мардуми Бухоро дар дакки махдумон баён мекарданд. Дар матни аввал мазмуни мисраи дуюм ба мисраи аввал мутобикат намекунад. Сабаби иваз кардани калимаи оцилон ба нуктадонон дар он аст, ки нуктадонон мафдуми васеътар буда, касонеро дар назар дорад, ки дар сухандонй забардаст бошанд. Ивази калимаи нушида ба хурда модияти масъаларо боз дам равшантар месозад. Мувофики вазн бандакчонишини -аш ихтисор ва, префикси ме- илова шудааст.
Тагйироти дигари шеърй дар боби «Латифчонмахдум ва дамсудбатони у» чунин аст:
Кисаи кас надид пури
То накард иртикоби кисабури (7, 1949,
№ 11-12, 50)
Кисаи кас надид пури То накард ихтиё'ри кисабури (5, 16)
Байти мазкур аз Абдулкодири Бедил буда, аз забони Ядёхоча оид ба дуздоию горатгаридои боёни Бухоро, хусусан Ч,урабеки савдогари беинсоф баён шудааст. Нависанда барои мафдумтар ва ба хонанда осон гардидани мудтавои байт калимаи иртикобро ба вожаи даммаъно ва дамвазни он - ихтиёр иваз намудааст. Дар идомаи асар, дамчунин дар матни куллиётй шакли аввала - иртикоб боз баркарор гардидааст.
Содикхочаи Гулшанй яке аз иштирокдорони мадфили Шарифчонмахдум буда, ба шеъру сухан таваччудаш бештар аст. У аз забони русй кадре огод буда, датто шеър дам эчод мекардааст. Аз ин кабил шеърдои у устод Айнй мисраи зерро овардааст: Нехочу местного вино, дайте мне русской воды (4, 52).
Хднгоми нашри китобй ин мисраи шеърй тадрир ёфта, шаклан ба талаффузи мардуми мадаллии онвактаи Бухоро наздик шудааст.
Ни хачу местни вино, дайте мне руски вади (5, 21).
Дар матни китобй мисраи шеърй аз забони гуянда мувофики шеваи гуфтораш ифода гаштааст ва дар повараки китоб шакли дурусти он нишон дода шудааст: «Не хочу местного вина, дайте мне русскую воду (5, 21).
Тагйироти дигари порчаи шеърй дар тасвири доли Азизхочаи Азиз омадааст: Аз Бухоро кур рафту кар ба цои у нишаст,
Дар Бухорои «шариф» ин кар балои дигар аст (4, 1949, № 11-12, 53).
Дар повараки мачалла ин мисраи шеърй чунин эзод ёфтааст. «Шоир ба калимаи «шариф», ки зодиран сифати Бухоро аст, ба Шарифчон Махдум дам ишорат мекунад, ки дар ин сурат чумла изофй мешавад. Инчунин у калимаи «карбало»-ро дам ба ду маънй кор мефармояд, ки дар маънии дуюм «ин кар - балои дигар аст» хонда мешавад!».
Хднгоми нашри китобй байт дар чунин шакл омадааст: Аз Бухоро кур рафту кар ба цои у нишаст, Дар Бухорои шариф ин Карбалои дигар аст (5, 26).
Дар повараки нашри II эзоди байт низ тагйир ёфтааст: «Шоир дар ин мисраъ калимаи «Карбало»-ро ба ду маънй кор мефармояд, ки дар маънии якум ишора ба дашти Карбало буда, дар маънии дуюм «ин кар балои дигар аст» хонда мешавад».
Тагйир ёфтани эзоди фикр дар нашри баъдй мухтасарбаёнй ва дакикназарии нависандаро нишон медидад. Дар нашри аввал нависанда асосан калимаи «шариф»-ро барои эзод ишора кардааст. Аммо дар нашри баъдй ин ишора дар охири мисраи дуюм иртибот мегирад.
Боби «Гайбатхона» дар нашри мачаллавй бо овардани як рубоии Х,айрат, ки ифшокунандаи хислатдои бади Абдурадимбеки миршаб ва писари у Даврон мебошад, ба анчом мерасад.
Дар нашри китобй бошад, он тафсил ёфта, як китъаи дачвия низ илова мешавад. Муаллиф эзод додааст, ки: «Дар эчод кардани коллективонаи он дачвия Хрмидхочаи Медрй, Мирзо Ибродими Субдй ва ман иштирок карда будем. Аммо дар шаби дигар он шеърро Х,айрат тасдед намуда буд.
Он китъаи дачвия ин аст:
Руладинго! Бар сари зин менишини хуквор, Ин ацаб: гургони одамхор дар фармони туст. Хукро фармонде^и гургон надида х,ец кас, Ин «шараф» бо хислати гургонаат шоёни туст! Хо% боши хук, хо^й гург, моро шуд ящн: Хукбони гургтабъе зишт пуштибони туст1. Дуздкови чанд? Эй сардастаи дуздон, бишарм! Ин %ама толон, ки мебинем, аз дуздони туст! Баъд аз ин як хонаи обод натвон ёфтан, Давр агар даври тую «даврон» агар «даврони» туст!2
Он ду рубоии дар боло кайдшуда ва ин китъаи дачвия аз «гайбатхона» берун рафта, дар миёни «гайбатдустон» падн шуда буд, факат рубоидо бо нусхабардорй даст ба дасти якдигар гузашта падн шаванд, ин китъа дадон ба дадон падн мешуд, чунки муаллифони китъа дам, иштироккунандагони асосии «гайбатхона» дам, гайбатдустон дам ба сабаби зикр ёфтани «авсофи амир» дар вай, навишта нигод доштан ва бардошта гаштани онро хавфнок медонистанд» (7, 83).
Иловаи мазкур фикри нав набуда, он аз боби «Дуздии Хочимахдум», ки ба пайдарпайи матн мувофикат намекард, ихтисор шуда, дар боби «Гайбатхона» чой дода шудааст. Дар баробари мувофик кунонидани матни асар, инчунин китъа тадрир гардида, садед шудааст.
Дар мисраи шашум таркиби гургтабъи зишт ба гургтабъе зишт бадал шудааст. Байти охири китъа низ, ки дар матни мачаллавй дар боби «Дуздии Хочимахдум» баргалат нашр шуда буд, ислох шудааст:
Баъд аз ин, як обод натвон ёфтан, Давр агар тую, даврон - агар «даврони» туст! (6, №2, 40)
Баъд аз ин як хонаи обод натвон ёфтан, Давр агар даври тую «даврон» агар «даврони» туст! (7, 83).
Дурустии ихтисори боло ва аз боби «Дуздии Хочимахдум» ба боби «Гайбатхона» овардани матнро метавон ба он хам собит намуд, ки устод Айнй баъди овардани китъа зикр мекунад, ки «он ду рубоии дар боло кайд шуда ва ин китъаи хачвия» (5,202) дар байни мардум пахн мешавад. Манзури нависанда он ду рубоии дар боби «Гайбатхона» кайдшуда мебошад. Пас, фикр дар нашри китобй мазмунан сахех гардида, пайдарпайи фикр таъмин гардидааст.
Дар кисми чоруми асар аз Ахмади Дониш зиёд ёдоварй шуда, намунаи ашъораш низ оварда шудааст:
...Ла%ну овози вай он сон, ки ба гушиушшоц, Га% %уши3 саъваву га% ча%-ча%и булбул мерехт. Аз Петербурх азимат чу ба Амрицо кард, Нола%о аз сару пои %ама гулгулмерехт...
Байтхои мазкур, ки идомаи китъаи дахмисрагй мебошад, дар матни китобй калимахои зер эзох ёфтаанд:
1. Хуш - садои махсуси саъва номи паранда;
2. Чах-чах - садои махсуси булбул.
Инчунин дар охири китъа иловаи зерин омадааст: «Хамон китоб - с. 520 («Наводирулвакоеъ» - Ш.Ч,.)» (7, 240).
Тагйироти дигарро дар байти поён мушохида мекунем:
Чи хуш аст савти Кууръон зи ту дилрабо шунидан, Ба рухат назора кардан, сухани худро шунидан (6, 18).
Ин байт дар боби «Мохи рамазони Бухоро ва бозори шаб» ба муносибати хатм кардани «куръон» гуфта шудааст. дар тахрири нашри китобй дар мисраи дуюм ба чои калимаи «худ»-ро калимаи «Худо» (13, 264) омада галати матн бартараф шудааст.
Дар «Ёддоштхо» порчаи шеърии аз хама зиёд «Достони сайри Ширбадан» мебошад, ки дар кисми чорум омадааст. Достон дар нашри мачаллавй 85 ва дар нашри китобй 84 байт буда, дар он як катор тагйироти мазмуниву имлой дида мешавад:
Чи дар порчаи насрй ва чи дар порчахои шеърй нодуруст омадани хатто як харф метавонад мазмунро тагйир дихад ва ё ба услуб халал расонад. Инро дар мисоли зер мушохида кардан мумкин аст:
Аз нозу гурур ар гузарад, пой гузорад,
Дар %уцраам, агёр бигуянд, ки «магзор!» (6, 42).
Дар ин байт калимаи «магзор» галат буда, дар нашрхои китобй «магзор» (13, 365) - шакли дурусти калима баркарор мегардад.
Дар байти зер низ хамин гуна холатро метавон мушохида кард: ...Дарруи замин то асари ба%су цадал аст, Бобо зи ту %ал уцдаи %ар маънои душвор (6, 42).
Дар нашрхои китобй калимаи аввали мисраи охири касида дар шакли «бодо» (7, 366) ислох гардидааст.
Тавре таъкид гардид, калимаю ибора ва ё мисраъхои зиёде, ки дар матни мачалла коста шудаанд, хангоми тахрири нашри китобй ислох гардидаанд. Дар боби «Гирифтор шуданам ба доми амир Абдулахад ва зуд халос шуданам аз вай» нависанда аз хаёти пурмашаккати Шамсиддин Шохин ёдовар шуда, намунаи ашъорашро низ овардааст. Масалан, байтхои зерини «Тухфаи дустон» дар нашри китобй ба тагйирот дигар гардидаанд: Надонад тафовут сафе%4 аз фацех5, Кадом аст дунба, чи сон аст пех6. ...Фигон к-ин %арифони кинозмой, Ба ме%р андар оранд халце зи пой...(6, 43-44).
Тагйироти баъдй дар порчаи мазкур иваз шудани калимаи дунба ба пунба (7, 369) ва пайвандаки к-ин ба пешоянди з-ин (7, 369) мебошад.
Бо вучуди ин, аксари тагйироте, ки дар матни китобии порчахои шеърй рух додаст, ба калами нависанда тааллук дошта, боиси такмили мазмуни матн гардидаанд.
2.Тавре ишора рафт, дар нашрдои китобии «Ёддоштдо» порчадои шеърии нав илова шудааст, ки микдори ондо 23 байтро ташкил медиданд. Аз индо 2 байт дар кисми якум, 10 байт дар кисми дуюм ва 11 байт дар кисми чорум ворид гардидаанд. Дар огози матни китобии асар эпиграфи муаллиф чой дода шудааст: Ин хона зи хишти ку^на андохтаам, Дар вай цашне зи рафтагон сохтаам. То а^ли замони мо бидонанд, ки ман -Як умри цавонй ба чй ра% бохтаам.
Муаллиф (2, 3).
Эпиграфи мазкур аз лидози мазмун ба тамоми вокеадои асар алокамандй дорад ва таваччуди хонандаро ба мундаричаи асосй чалб менамояд.
Иловадои порчадои шеърии кисми дуюм дар матни китобй басо мувофикат намуда, боиси такмили мазмуни матн гардидаанд. Дар боби «Дар мадрасаи Мири Араб» дар баробари дигар чидатдои истикомату тадсил нависанда дар хусуси хариди китоби «Мадмуд ва Аёз» сухан карда, иброз доштааст, ки он китобча дар шакли байтбарак тартиб ёфтааст. Мудим будани он китобро бар он таъкид кардааст, ки огози байт бо кадом дарфе шуруъ шавад, байти дуюм ба дамон дарф анчом меёбад: «Масалан, газали дар дарфи «с» се нуктадори арабй сохтаи шоир ба ин байт сар мешавад:
Собит нашуд ба ваъдаи худ ёр алгиёс,
З-ин гусса гашт цону дилам зор, алгиёс» (3, 36).
Дар боби «Махдуми Гав ва Пирак» байти зерин чой дода шуда, аз таассуби динй озод ва ба навгонидои фардангию ичтимой таваччуд доштани Садриддин барин муллобачадоро таъкид менамояд:
«Ледина - ях, часи - соат, хилеб - нон» «Снег - барфу душа - цон, дожд - борон» ( 3, 48).
Эчодкунандаи байти мазкур, ки ба шакли «нисобуссибён» навишта шудааст, Пирак ва Айнй мебошанд.
Дар боби «Саёдати садро» нависанда оид ба масъаладои бозор, хислату рафтори тагояш сухан карда, зимни шиносой ва гузаштан аз дедаи Тезгузар, аз таърихи он чуё мешавад. Дар ин чо аз забони ^урбониёз таърихи деда накл ёфта, баён мешавад, ки дар замоне дар лаби чуйи дамин деда бойдухтаре дар даст куза машгули обгирй будааст. Дар ин асно чупонписаре гузар карда, ба дусну чамоли у шайдо шуда, чашмашро аз у намеканад. Устод Айнй идомаи киссаро бо шеъри халкй пешнидод кардааст:
«Духтарак аз вай пурсидааст:
- Ин чй нигоуи ациб! Руяма хурдй цариб»
Чупонписар чавоб додаст:
- «Ошуцаму бецарор!»
Духтарак косаи дар даст дасташро ба тарафи у дароз карда гуфтааст: «Косая пур зар биер!»
Чдвонписар чавоб додаст:
-«Муфлисаму раугузар!»
Бойдухтар ба у магрурона гуфтааст: -«... нахуру тез гузар!»
Ана ба дамин муносибат номи ин деда Тезгузар шуда мондааст» (3, 122).
Бояд гуфт, ки шеъри халкии «Ин чй нигоди ачиб» таваччуди устод Айниро бордо чалб кардааст. Аз чумла, дар мактуби 27 декабри соли 1948 ба Мирзо Турсунзода навиштааш устод дар бораи мавкеи аруз дар шеъри точикии тоисломй мудокима ронда, барои мисол аз эчодиёти халк мадз дамин шеърро ёдовар мешавад: «Ана дар мисраи ин шеъри халкй ба муфтаилун фоилун як бор баробар аст ва дол он ки мисоли ин шеър дар девондои классикдои мо нест ва вазнаш дам дар катори вазндои анъанавй зикр наёфтааст» (11, 38). Вазни ин шеъри халкй устод Айниро водор мекунад, ки фикри то истилоди арабдо дар шеъри точикй мавчуд будани арузро пешнидод намояд.
Дар Бухорои онвакта кариб дама гуна молдои ниёзи мардум барои фуруш чой ва номи махсус дошт. Яке аз он бозордо ин «бозори ресмон» аст. Нависанда таъкид мекунад, ки «кушишхонаи одам», яъне касони муттадам ба гуноди катл дар падлуи бозори ресмон сурат мегирифт. Х,амин маъниро дар боби «Тамошои Регистон - «Дарихона», 75 чуб. «Машки
сарбоз ва кушишхонаи одам» аз забони персонажи асар - Пирак бо байте чунин ифода кардааст:
«Дил бурда аз кафам санами ресмонфуруш», «Ёрон, кунун сари ману бозори ресмон» (3, 160).
Порчахои шеърии дар кисми чоруми «Ёддоштхо» иловагардида 11 байтро ташкил дода, ба эчодиёти Мухаммадсиддики Хайрат мутааллик мебошад. Ба таъкиди устод Айнй Хайрат кобилияти хуби шеърнависй дошт ва шеърхояш низ мазмуни баландро дар бар мегирад. Масалан, иловахое, ки боби «Ахволи умумиам ва машгулоти илмй ва адабиам дар мадрасаи Хочй-Зохид» дохил гардидаанд, дар он ду китъаи Хайрат оварда мешавад. Нависанда дар бораи у сухан ронда кайд мекунад: «Чунончи, у шабе бо мо базм рафта, дар бозгашти он базм базмковй, базмёбй ва базмтамошокунии моро дар китъае тасвир карда буд, ки байтхои аввалини он китъа байтхои зеринанд:
Шаби душинаи таътил ба чанд аз шурако
Бедарак базмталаб гашта ба %ар куча давон:
Пеш-пеши %ама фонус ба Цодир-Махдум,
Аз цафо камбагали Айнии мискин лангон7
Рафт аз як тараф овози «сафолак» ба «фалак»8.
То расидем паси мадрасаи «Модархон»,
Пеш аз пурсиши мо шуд ба цароин9 маълум.
Базми туи писари «%азрати Эшони калон»,
%ам ба таъцил давидем дарун, то гирем
Ба%ри худ цой аз он мацлиси «пуршавкату шон».
Мо нишастем дар он суффа, ки базм он цо буд,
Бин, ки ин %одиса: шах кард зи як су борон,
Лампаву манцалу оташ ба даруни хона
Баргирифтанду гирифтем ба як гуша макон...» (7, 53-54).
Бояд гуфт, ки матни «Ёддоштхо»-и ин китъа аз матни «Ашъори мунтахаб»-и Хайрат баъзе фаркиятхо дорад. Аз чумла, мисраи «Аз кафо камбагали Айнии мискин лангон» дар «Ашъори мунтахаб» «Аз акиб камбагали зор мударрис лангон» (13, 169) ва чи хеле ки адабиётшинос Р. Ходизода дар кисмати тавзехоти «Ашъори мунтахаб»-и Хайрат кайд кардааст: «С. Айниро ба тарики шухй «мударрис» гуфтан эхтимол аз он сабаб бошад, ки он кас дар он вактхо... ба дарсхонии бисёр шариконаш ёрй медод ва онхо дар рузу соатхои муайян, монанди он ки пеши мударрис мерафта бошанд, назди С. Айнй омада дарс мехонданд» (1 4, 242).
Порчаи шеърии иловашудаи дуюм «^итъа дар марсия» ном дошта, ба марги Салохиддин ном чавон, ки дар шонздахсолагиаш вафот мекунад, гуфта шудааст:
Мухаммад Сиддики Хайрат монанди тарчумони дили хамаи дустон дар вафоти у (Салохиддин -Ш. Ч) марсияе навишт, ки чор байти марсия хам ба сифати ёдгории Хайрат, хам барои ёдоварии он чавони пуркобилият дар ин чо кайд карда мешавад:
Китъа дар марсия Салохиддин ба %ангоми сибо10 ба доги %асрат рафт, Сабо бар са%фаи гулшан кашид аз лола таърихаш. Барояд аз замин бо че%раи тар то гулу рай%он, Нависад абр бар хоки чаман аз жола таърихаш... Ба фавти у зи бас а%бобро хун шуд цигар аз гам, Намуданд аз асаф дунбола бар дунбола таърихаш. Яке пурсид айёми вафоти у зи ман, гуфтам: Бигу баъд аз «Х,умум о%у фигону нола»11 таърихаш (7, 58).
Умуман, порчахои шеърии дар матни китобй иловагардида хусусиятхои тазкиравии «Ёддоштхо»-ро афзуда, дар айни хол дар муайян кардани тарчумаи холи муфассали С. Айнй сахми муносиб мегирад.
3. Ба гурухи сеюм, ки шеърхои танхо дар мачалла дарчгардидаро шомил кардем, ки хамагй як байт тааллук дорад. Байти:
Хариду фурушаш %ама чой буд, Зи %ар цинс чи фомили, чи кабуд (6, №4, 27). дар нашри мачаллавй зикр ёфта, баъдан ихтисор гардидааст. Метавон гуфт, ки байти зикшуда на гайриихтиёр, балки дониста ихтисор шудааст, зеро дар нашри китобй аломати ишорашаванда гузошта шудааст:
Басе сол гардида гирди ца^он, Сухансанцу щззолу ширинзабон... ...Муяссар маро шуд чу цое чунон, Нишастам зи гам дуру осуда цон... (7, 282)
Гузоштани аломати сенукта дар охири байти аввал ва огози байти дуюм далолат ба чой доштани фикр мебошад.
Оид ба таваччудпазирии устод С. Айнй метавон гуфт, ки дануз аз синни хурдй ба дар як вокеа ё руйдод чиддан муносибат карданро омухтааст. Далели ин гуфтадо суханони худи нависанда дар кисми дуюми «Ёддоштдо» мебошад: «...Дар дасти у (Мулло Шод - Ч,.Ш.) як девони мунтахаботи дастхати Бедил буд, ки аз вай газалдоро байт-байт хонда ба талабадо маънидод ва шард мекард.
Як руз як газали Бедилро, ки бо байти зерин сар мешавад, ба хондан даромад: Э, хаёли цоматат о%и заифонро асо, Бар рухат назора^оро лагшиш аз цуши сафо.
Вакте ки ба байти зерин расид, ба ин тарика хонд:
Нашъаи сад хум шароб аз чашми мастат гамзае, Хунба^ои сад чу ман аз цилва^оят як адо (3, 129).
Асосан фикр сари он меравад, ки дар дедаи Соктаре Муллошод ном як муллои дарвозй вакти тобистон бо толибилмони деда машгули бедилхонй мешудааст. Устод Айнй бо овардани мисолдо таъкид мекунад, ки Муллошод худ шеърро галат мехонд ва тадлилашро низ нодуруст мебаровард. Хамин маъноро баён карда байти зеринро чун далел меоварад: Теги мижгонат ба оби ноз доман мекашад, Чашми махмурат ба хуни нок мебандад, %ино (3, 130).
Ин вокеа тобистони соли 1891, баъди як соли мадрасахонии С. Айнй рух додаст ва Садриддин хеле эдтиёткорона аз руи матни китоб ва мантики баён ба чои чу ман (j-* jt) хондани чаман (j-t) ва ба чойи нок (^-¡) хондани токро салод медонад ва ин фаъолиятро А. Кучаров нахустин андешаронидои С. Айнй оид ба тасдеди матн номидааст.
Аз мудокимаи порчадои шеърии матндои чопии «Ёддоштдо» бармеояд, ки истифодаи порчадои шеърй дар осори насрй аз вижагидои услуби фардии нависанда ба шумор меравад. Порчадои шеърй махсусан дар матндои китобй фаровон истифода шуда, руди таърихй, тазкиравй, публитсистй ва бадеии ин шодасари устодро таквият бахшидаанд. Тадрирдои минбаъдаи порчадои шеърй аз масъулияти нигорандагии адиби забардаст дарак дода, дар айни дол мавкеи каломи манзумро дар даёти фардангии мардуми Бухорои асри XIX ва ибтидои асри XIX бозгу мекунад.
№б/т Жанр Нашри I Байт Нашрдои II, III Байт
1. эпиграф нест - Хаст 2
2. байт даст 2 Хаст 2
3. байт даст 1 Хаст 1
4. байт даст 1 Хаст 1
5. рубой даст 2 Хаст
6. байт нест - Хаст 1
7. байт нест - Хаст 1
8. бадеда нест - Хаст
9. байт нест - Хаст 1
10. байт нест - Хаст 1
11. байт нест - Хаст 1
12. байт нест - Хаст 1
13. байт нест - Хаст 1
14. байт даст 1 Хаст 1
15. байт даст 1 Хаст 1
16. рубой Хаст 2 даст 2
17. тазкира даст 3 Хаст 3
18. байт даст 2 Хаст 2
19. тазкира даст 4 Хаст 4
20. мисраъ даст 1 (мисраъ) Хаст 1(мисраъ)
21. мусаддас даст 15 Хаст 15
22. байт даст 1 Хаст 1
23. китъа нест - Хаст 7
24. китъа нест - Хаст 4
25. рубой даст 2 Хаст 2
26. рубой даст 2 Хаст 2
27. китъа даст 5 Хаст 5
28. китъа даст 2 Хаст 2
29. китъа даст 5 Хаст 5
30. байт даст 1 Хаст 1
31. достон даст 85 Хаст 84
32. газал даст 7 Хаст 7
33. китъа даст 5 Хаст 5
34. касида даст 11 Хаст 11
35. касида Хаст 11 даст 11
36. байт даст 1 Хаст 1
37. маснавй даст 13 Хаст 13
38. газал даст 2 Хаст 2
39. китъа даст 5 Хаст 5
40. касида даст 13 Хаст 13
Ч,амъ: 205 226
Порчадои шеърй махсусан дар матндои китобй фаровон истифода шуда, руди таърихй, тазкиравй, публитсистй ва бадеии ин шодасари устодро таквият бахшидаанд. Тадрирдои минбаъдаи порчадои шеърй аз масъулияти нигорандагии адиби забардаст дарак дода дар айни дол мавкеи каломи манзумро дар даёти фардангии мардуми Бухорои охирдои асри XIX ва ибтидои асри XX бозгу менамояд.
Тавзе^от:
1. Хукбони гургтабъи зишт - иборат аз амир аст.
2. Калимаи «даврон» дар ин чо хам ба маънои мукаррариаш ва дам ба сифати номи писари миршаб буданаш гирифта шудааст. (Ин Даврон дамон Давронбек аст, ки дар соли 1918 ба муносибати вокиаи Колесов ба фармони амир Олим ба ^абодиён (Микоянободи имруза) омода, шоир ва маорифпарвари машдур Мирзо Садборо кушт ва дар куштани у аввалин шамшерро худ зад).
3. Хуш - садои махсуси саъва
4. Сафед - адмаки гузаро
5. Факед - донишманд ва дукукшиноси исломй
6. Пед - чарбу
7. Дар он вактдо дар пои ман ришта баромада дануз тамоман сидат наёфта буд, бинобар ин дар род рафтан мелангидам.
8. Базми доирагиро ба сабаби он, ки овози доира монанди шикастани сафолдо ба гуш мерасид, дар Бухоро «сафолак» дам мегуфтанд
9. ^ароин - каринадо, аломатдо
10. Хангоми сибо - дангоми бачагй.
11. Калимадое, ки дар кавичка (нохунак - Ч,.Ш.) гирифта шудаанд, ба дисоби абчад 1314 дичрй (1897) мебарояд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Айнй, С. ЁддоштдоД. I/ С. Айнй //Шарки сурх. -1948. - №8.-С.6-15; №9.-С.24-31; №11.-12-18; 1949. - №1-4.
2. Айнй, С. «Ёддоштдо». I / С. Айнй. - Сталинобод: Нашриёти давлатии Точикистон, 1949. - 255с.
3. Айнй, С. Ёддоштдо. II /С. Айнй. -Сталинобод: Нашриёти давлатии Точикистон, 1949. -271с.
4. Айнй, С. Ёддоштдо. ^исми III / С. Айнй // Шарки сурх. - 1949. - №11-12.-С.45-57; 1950. -№2.- С.28-35; №3.-С.26-46; №4.-С.49-56; №5.-С.52-87; №6.-С.57-73; №7.-С.55-66; №6.-С.25-36; №9.-С. 34-51.
5. Айнй, С. Ёддоштдо. ^исми III / С. Айнй. - Сталинобод: Нашриёти давлатии Точикистон, 1950. - 331с.
6. Ahhh, C. ËggomT^o. K|hcmh IV/ C. Ahhh // fflap^u cypx. - 1953. - №1. -C. 39-70, - №2. - C. 30-59, - №4. -C. 78-87, - №5. - C. 40-57; 1954, - №6. -C. 3-22, - №7. - C. 7-37; - №8. -C. 12-57;
- №9. - C. 57-88.
7. AHHH, C. ËggomTxp. IV/ C. AHHH. - Cra.mHo6og: HampnëTH gaB^aTHH TO^HKHCTOH, 1954.
- 428c.
8. Ahhh C. KyrauëT. ^.13 / C. Ahhh.- ^ymaH6e: Hp^OH, 1977. - 432 c.
9. Ahhh, C. Hyra™ HUMTa^crauu to^hkh 6apou 3a6oHH aga6uu TO^HK/C.AHHfl/Ky.raHëT.H,12.-^ymaH6e,Hp^OH,1976.-563c.
10.Hkpomh H,. MaH ryHax,ropaM / H,. Hkpomh. - TexpoH, 1388 x,. - 332c.
11.KynapoB, A. Macta^a^OH MaramuHocuH aga6uë™ to^hk / A. KynapoB.-^ymaH6e: Maopu^, 1994. -139 c.
12.HacpugguH A. MaramuHocuH ocopu aga6n. Honu gyByM / A. HacpugguH. -QaÏÏBaHg, 2011. -392c.
13.X,aHpaT. Amtopu MyHTaxa6 / X,aHpaT. - ^ymaH6e: Hamp.gaB.To^, 1964. - 255c.
14.X,ogu3oga P. TaB3ex,oT/ X,aHpaT. Amtopu MyHTaxa6. - ^ymaH6e: HampgaBTO% 1964. - C. 234251
REFERENCES:
1. Aini S. Reminiscences. P. I / S.Aini// The Red East. -1948. - #8. - P. 6-15; - #9. - P. 24-31; -#11.
- P. 12 - 18; 1949. - №1-4.
2. Aini S. Reminiscences P. I / S.Ayni. - Stalinabad: Tajik state publishing house, 1949. - 255 p.
3. Aini S. Reminiscences P. II / S.Aini. - Stalinabad: Tajik State publishing-house, 1949. - 271 p.
4. Aini S. Reminiscences P. III / S.Aini. // The Red East. - 1949. - ##11-12. - P. 45- 57; 1950. - #2.
- P. 28-35; - #3. - P. 26-46; - #4. - P. 49-56; - #5. - P.52-87; - #6. - P. 57-73; - #7. - P.55-66; -#8. -P. 25 - 36; - # 9. - P. 34-51.
5. Aini S. Reminiscences. P. III / S.Ayni. - Stalinabad: Tajik State publishing-house, 1950. - 331p.
6. Aini S. Reminiscences P. IV / S.Aini. // The Red East - 1953. - #1. -P. 39-70; - #2. - P. 30-59; -#4. -P. 78-87; - #5. - P. 40-57; 1954, - #6. -P. 3-22; - #7. - P. 7-37; - №#. -P. 12-57; - №#. - P. 57-88.
7. Aini S. Reminiscences P. IV / S.Aini. - Stalinabad: Tajik State publishing-house, 1954. - 428 p.
8. Aini S. Collection of Compositions. V.13 / S.Aini. - Dushanbe: Cognition, 1977, - 432 p.
9. Aini, S. The Half-Interpretive Tajik Dictionary for Tajik Literary Language/S.Aini/Collection of Compositions. V.12. - Dushanbe: Cognition, 1976. - 563 p.
10.Ikromi J. I am guilty / J. Ikromi. - Tehran, 1388hijra. - 332 p.
11.Kucharov A. Textological Issues in Tajik Literature / Kucharov A. - Dushanbe: Enlightenment, 1994. - 139 p.
12.Nasriddin A. Textology of Literary Creation. The second Edition / A. Nasriddin. -Payvand, 2011. -392p.
13.Hayrat. Selected Poetry / Hayrat. - Dushanbe: Tajik State publishing-house, 1964. - 255p.
14.Hodizoda R. Explanations // Hayrat. Selected Poetry. - Dushanbe: Tajik State publishing-house, 1964. - P. 234-251.
