Научная статья на тему 'ИЖТИМОИЙ-ТАРИХИЙ ТАРАҚҚИЁТ, БУХОРО ЖАДИДЧИЛИГИДА МАТБУОТ МАСАЛАЛАРИ'

ИЖТИМОИЙ-ТАРИХИЙ ТАРАҚҚИЁТ, БУХОРО ЖАДИДЧИЛИГИДА МАТБУОТ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
0
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Абдурауф Фитрат / Бухоро / жадид / “Бухорои шариф” / “Турон” / мактаб / мадраса / илм / муҳаррир / дарс / ҳақиқат / газета / маърифат / Садриддин Айний.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Эргашев Шамшод Шавкатович, Аҳмадова Зебинисо Шавкатовна

Ушбу мақолада Бухоро маърифатпари Абдурауф Фитратнинг матбуот масалаларидаги фаолияти “Бухорои шариф” ва “Турон” газеталарига асос солиниши ҳамда чоп этилиши ҳақида сўз борган бўлиб, газеталар жуда қисқа муддат нашр қилинганлиги, мамлакатдаги ижтимоий, иқтисодий ва маданий муаммолар сиёсий таҳлил қилиниб очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИЖТИМОИЙ-ТАРИХИЙ ТАРАҚҚИЁТ, БУХОРО ЖАДИДЧИЛИГИДА МАТБУОТ МАСАЛАЛАРИ»

ИЖТИМОИЙ-ТАРИХИЙ ТАРАВДИЁТ, БУХОРО ЖАДИДЧИЛИГИДА МАТБУОТ

МАСАЛАЛАРИ

1Эргашев Шамшод Шавкатович, 2Ах,мадова Зебинисо Шавкатовна

^ишлок хужалиги вазирлиги котибият бошлиги, т.ф.ф.д, (PhD), катта илмий ходим 2Бухоро инновациялар университети доценти, т.ф.ф.д, (PhD) https://doi.org/10.5281/zenodo.11098122

Аннотация. Ушбу мацолада Бухоро маърифатпари Абдурауф Фитратнинг матбуот масалаларидаги фаолияти "Бухорои шариф" ва "Турон" газеталарига асос солиниши %амда чоп этилиши %ацида суз борган булиб, газеталар жуда цисца муддат нашр цилинганлиги, мамлакатдаги ижтимоий, ицтисодий ва маданий муаммолар сиёсий та%лил цилиниб очиб берилган.

Калит сузлар: Абдурауф Фитрат, Бухоро, жадид, "Бухорои шариф", "Турон",мактаб, мадраса, илм, му%аррир, дарс, %ацицат, газета, маърифат, Садриддин Айний.

1912 йили Бухорода матбуот йшналиши "Бухоройи шариф" ва унинг иловаси "Турон" газеталарига асос солиниши билан бошланди.

"Бухорои шариф" ва "Турон" газеталарининг чоп этилиши тарихи буйича жадидчилик харакати йирик намоёндаларидан бири Садриддин Айний "Бухоро инкилоби учун материаллар" асарида тулик маълумот берган. У 1905 йил Россияда булиб утган инкилобдан сунг, амирлик худудида Истанбул, Миср ва Х,индистонда нашр килинадиган газеталарнинг кириб келиши, Эронда форсий тилда чикадиган "Саёхатномаи Иброхимбек" китоби Бухорода куп мухлисга эга булганини ёзади. Садриддин Айний: "Бу китоб Эрон ахволига доир ёзилгон булса хам, танкид килгон ерлари айнан Бухорода бор эди. Шунинг учун шу китобнинг мутолааси хам, Бухорода баъзи фикрларнинг узгаришига сабаб булди. Бундай узгариш самараси уларок Бухорода газета чикармок керак, деган фикрнинг мустахкамланиши булди ва у 1912 йилга келиб амалга ошди", - дейди.

Бу газеталар ва китобларни таргибот килишда Бухоро тараккийпарварлари томонидан 1909 йилда тузилган "Тарбияи атфол" яширин жамияти асосий рол уйнаган. Унинг аъзолари халк орасида четдан келган газета, журнал ва янги китобларни укиб бериб, ишончли кишиларни газета ва журналларга обуна килганлар. Садриддин Айний газеталарнинг ташкил этилиши тугрисида шундай дейди: "Бухоро ёшлари качонлардан бери бир газета нашр килмок фикрида эдилар. Лекин бунинг чораси хеч топилмас эди. Зеро, Бухоро хукумати оддий бирон маданий ишга йул бермадиги холда куз олдида бир муфаттиш каби булатургон газетага нечук кунар эди?"

1912 йилда Мирзо Мухиддин билан Мирзо Сирож Х,аким Когондаги матбуот органи рахбари яхудий миллатига мансуб булган ^.Л. Левин билан учрашиб, уни газета чикаришга кундирганлар. Левин бу хакда рус элчихонасига мурожаат килганда, элчихона ходимлари билан якин алокада булган Мирзо Мухиддин: "Бухоро халкини рус идоралари билан танишдирмок ва пахта экинига ривож бермак учун бир газета лозимдир", деб, газетага рухсат бериш кераклигини айтган. Элчихона цензура уз кулида булиши шарти билан Бухоро хукуматидан Левин ва Х,айдархужалар номига газета чикариш учун имтиёз берган.

Газетага мухаррирлик килиш учун Бокудан Мирзо Жалол Юсуфзода чакирилган. Газетанинг биринчи сони 1912 милодий 11 мартда якшанба куни нашр килинади. Орадан турт ой вакт утиб, Бухоро бекликлари ахолисининг купчилиги узбеклар булгани учун 1912

йил 11 июлдан бошлаб, "Бухорои шариф" газетасининг иловаси "Турон" газетаси нашр килина бошлайди. Шундай килиб, хафтада турт марта форс тилида "Бухорои шариф", икки марта узбек тилида "Турон" газетаси чика бошлайди. Газеталар фаолияти 1913 йил 3 январга келиб тухтаб колади.

Садриддин Айний "Бухорои шариф" газетаси хакида: "...биринчи сонидан бошлаб укугувчиларнинг диккатини узига жалб килди. Мирзо Жалол биринчи калам эгаларидан булиб, бунинг устига, улуми исломиянинг усул ва фарвиъдан яхшигина хабардор бир зот эди. Шунинг учун унинг маколалари умумга таъсир килар, зотан мустаид булгон Бухоро ахолиси уз тилида ёзулгон бу адабий ва содда бандларни сева-сева укур эди...", дейди.

С.Айний газеталар халкнинг онгига ижобий таъсир этганини куйидагича изохлайди: "Укугувчиларнинг думогларида бошка бир фикр, бошка бир уйлов пайдо була берди. Ёшлар бошига адабиёт, калам ва укумок фикрлари тушди. Оталар эсларига бола тарбияси ва укутмок хаёллари келди. Бу таъсирдан мадрасаар хам курук колмади. Мадраса шогирдлари дарс ислохни сурай бошладилар... Х,атто шогирдларнинг ройиат ва талабларини куриб баъзи мударрислар (уддасидан чика олмасалар хам) узларича дарсларини ислох кила бошладилар..."

"Бухорои шариф" ва унинг иловаси "Турон" газеталари жуда киска муддат нашр килинган булса-да, мамлакатдаги ижтимоий, иктисодий ва маданий муаммоларни тахлил килиб, мамлакатда ислохотлар утказиш лозимлигига кайта-кайта такрорлаган. Аммо сиёсий масалалардан иложи борича четда турганлар. Бу хакда Садриддин Айний "... мухаррирлар нихоят даражада эхтиётда булиб, Рус сиёсатига тегатургон бирон нарса ёзмас эдилар. Буларнинг туткон маслаклари кискача фикрни ёритиш ва укугувчиларнинг кулига бир чирог бермак эди. Бундан у ёгини у чирог ёруги билан укугувчининг узига хавола килингон эди. Шунинг учун ёлгуз ижтимоий нуксонимиздан, иктисод ва зироатдан, илм ва маорифдан, мадраса ва мактабларимизнинг ахволи, фалокат иштимолидан ва буларнинг ислох йулларидан бахс килар эди", - деб ёзади.

"Бухоройи шариф" газетаси 1912 йил 11 мартдан 3 августгача хафтада олти кун, 1912 йил 3 августдан, 1913 йил 2 январгача хафтада уч марта нашр килинган. Газетанинг 1 - 34 сонларида Х,айдархожа Мирбадалов ва Мирзо Жалол Юсуфзода мухаррирлик килган. 1912 йил 20 апрелидан то газета ёпилгунча Мирзо Жалол Юсуфзода, Мирзо Гаффор билан биргаликда мухаррирлик килишган. "Бухоройи шариф" газетасининг жами 153 та сони нашр килинган. Газета сахифаларида тарихий, жугрофий, адабий, тилшунослик, экология, согликни саклаш, инсоният цивилизацияси ва ижтимоий, иктисодий хаётнинг турли -туман мавзуларига оид маколалар чоп килинган. Газета турли рукн ва рубрикалар асосида маколалар чоп этиш билан бирга рус ва чет эл адабиёти намоёндаларининг асарларининг форс - тожикча таржимасини укувчилар хукмига хавола килиб борилган.

Ушбу газетанинг илк сони биринчи сахифасида 'Тояи амол"(Умидлар гояси) номи остида мухарририят томонидан тайёрланган макола босилган. Газетанинг биринчи сахифасини тула эгаллаган ушбу маколада "Бухоройи шариф" газетасининг чоп этила бошланганлиги, у Бухоронинг тараккий килишига хисса кушишлиги, мамлакатдаги узгариш ва янгиланишлар, маиший ва моддий масалалар, хамда хориж хабарларидан вокиф килиши, шу пайтгача Бухорода газета чоп этилмаганлигининг сабаблари баён килинган. Макола остида Мирзо Жалол Юсуфзода имзо чеккан.

1912 йилнинг 11 июлида "Бухоройи шариф" газетасига илова сифатида узбек тилида "Турон" газетаси чоп этила бошлаган. Кейинчалик августь ойида алохида газетага

айланган. Газетанинг жами 49 та сони нашр этилган булиб, охиргиси 1913 йилнинг 2 январида чоп килинган. Дастлабки 14 та сонига Мирзо Жалол Юсуфзода мухаррирлик килган. 15 - сонидан ноширлиги "Бухоройи шариф ширкати" ихтиёрига утган. Мазкур сондан бошлаб, 21 - сонига кадар Мирхайдархожа Мирбадалов мухаррир булган. 22 -сондан 25 - сонга кадар Хусайн Иброхимов, 26 - сондан то ёпилгунга кадар яна Мирхайдархожа Мирбадалов мухаррирлик килган.

Газеталарда асосан, Бухоро жадидлари маколалари чоп этилган булиб, унда Бухоро жамиятидаги иктисодий ва ижтимоий муаммолар хамда уларни бартараф этиш буйича фикрлар илгари сурилган эди. "Турон" газетаси сахифаларида асосий эътибор мактаб ва мадрасаларни ислох килиш, маорифни замонавий йулга олиб чикиш масаласига каратилди. Газетанинг 9-сонида босилган Камол Нугайнинг "Мактаб ва мадраса" номли маколасида эски мактаблардаги таълим жараёни, замонга мос мактаблар куриш ва болаларни янги усулда укитиш кераклигини таъкидлаб, "Мактаб, мадраса булмаса эди, илм ва маърифат кайда тахсил килинарди? Муаллим ва мударрис булмаса эди, илм ва маърифат кандай урганилар эди? Илмнинг фазилатлилик нарса эканини акл ва зехн илан билмак мумкин булганидек, ^уръони карим ва Хадиси шарифлар илан хам баён килинуб, тахсил ва таълим хакинда ташвик ва таргиблар кубдир... Энди бизлар хам замонамизга мувофик мактаб бино килишимиз зарур ва керакли булган илмларни ургатмогимиз ва укитмогимиз даркордир", -деб ёзади.

Хулоса килиб айтганда Бухоро жадидчилигининг маърифатпарварлик боскичи мактаблар ташкил килиш, кутубхоналар сонини купайтириш, матбуотга асос солиш, театр ишларини ташкил килишдан иборат эди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.