Научная статья на тему 'Ижтимоий соҳа тараққиётида маҳаллий бюджетларнинг аҳамияти'

Ижтимоий соҳа тараққиётида маҳаллий бюджетларнинг аҳамияти Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
191
39
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ижтимоий сиёсат / ижтимоий таъминот / маҳаллий бюджет / солиқлар / маҳаллий бюд­ жет даромадлари ва харажатлари / ижтимоий­иқтисодий ислоҳотлар / давлат бюджети / ижтимоий суғурталаш. / social policy / social security / local budget / taxes / revenues and expenditures of the local budget / social and economic reforms / the state budget / social insurance.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Юлдашева Нодира Викторовна, Аметова Фотима Розматовна

Мақолада мамлакатимиз ижтимоий тизимида маҳаллий бюджетларнинг ўрни, маҳаллий бюджет­ ларнинг даромадлари таҳлили ҳамда ушбу тизимда мавжуд муаммолар ёритиб берилган. шунинг­ дек, ижтимоий соҳани ривожлантириш ва республикани ижтимоий­иқтисодий ривожлантиришда маҳаллий бюджетларнинг аҳамиятини ошириш бўйича тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF LOCAL BUDGETS IN THE DEVELOPMENT OF SOCIAL SPHERE

There is discussed in the article role of local budgets in the social system of the country, analyzes the revenues of local budgets and reveals the problems existing in this sphere, and also suggested recommendations for the development of the social sphere and increasing the importance of local budgets in the socio­economic development of the Republic.

Текст научной работы на тему «Ижтимоий соҳа тараққиётида маҳаллий бюджетларнинг аҳамияти»

Юлдашева Нодира Викторовна,

Тошкент молия институти мустакил тадкикотчиси;

Аметова Фотима Розматовна,

Тошкент молия институти укитувчиси

ИЖТИМОИЙ ЩА ТАРАККИЁТИДА МА^АЛЛИЙ БЮДЖЕТЛАРНИНГ А^АМИЯТИ

УДК:336.145.1

ЮЛДАШЕВА Н.В., АМЕТОВА Ф.Р. ИЖТИМОИЙ СОЦА ТАРАЩИЁТИДА МАЦАЛЛИЙ БЮДЖЕТЛАРНИНГ АЦАМИЯТИ

Мак,олада мамлакатимиз ижтимоий тизимида мах,аллий бюджетларнинг урни, мах,аллий бюджет-ларнинг даромадлари тах,лили х,амда ушбу тизимда мавжуд муаммолар ёритиб берилган. Шунинг-дек, ижтимоий сох,ани ривожлантириш ва республикани ижтимоий-иктисодий ривожлантиришда мах,аллий бюджетларнинг ах,амиятини ошириш буйича тавсиялар ишлаб чикилган.

Таянч сузлар: ижтимоий сиёсат, ижтимоий таъминот, мах,аллий бюджет, солик,лар, мах,аллий бюджет даромадлари ва харажатлари, ижтимоий-иктисодий ислох,отлар, давлат бюджети, ижтимоий сугурталаш.

ЮЛДАШЕВА Н.В., АМЕТОВА Ф.Р. РОЛЬ МЕСТНЫХ БЮДЖЕТОВ В РАЗВИТИИ СОЦИАЛЬНОЙ СФЕРЫ

В статье освещена роль доходов местных бюджетов и раскрыты проблемы, существующие в данной сфере, а также разработаны рекомендации по развитию социальной сферы и повышению значимости местных бюджетов в социально-экономическом развитии республики.

Ключевые слова: социальная политика, социальное обеспечение, местный бюджет, налоги, доходы и расходы местного бюджета, социально-экономические реформы, государственный бюджет, социальное страхование.

YULDASHEVA N.V., AMETOVA F.R. THE ROLE OF LOCAL BUDGETS IN THE DEVELOPMENT OF SOCIAL SPHERE

There is discussed in the article role of local budgets in the social system of the country, analyzes the revenues of local budgets and reveals the problems existing in this sphere, and also suggested recommendations for the development of the social sphere and increasing the importance of local budgets in the socio-economic development of the Republic.

Keywords: social policy, social security, local budget, taxes, revenues and expenditures of the local budget, social and economic reforms, the state budget, social insurance.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 3(123)

Кириш

Мамлакатимизда амалга оширилаётган ижти-моий-иктисодий ислохотларнинг асосий йуналиш-лари, энг аввало, ахоли турмуш даражасини яхши-лаш, уни ижтимоий жихатдан химоялаш, шу максадда махаллий бюджетларни ривожлантириш ва даромад базасини кенгайтириш оркали х,удуд-ларнинг ижтимоий тараккиётини жадаллашти-ришга каратилган. Ижтимоий химоя тамойили асосида ахолининг кам таъминланган ва мухтож катламларини ижтимоий куллаб-кувватлаш ва уларга моддий ёрдам курсатиш борасида аник йуналтирилган самарали чора-тадбирларни амалга ошириш, таълим, маданият, кадрлар тайёр-лаш, соFликни саклаш ва ахолини ижтимоий химоя килиш сохаларида максадли умуммиллий дастурларни хаётга татбик этиш масалаларига катта эътибор каратилмокда.

Ахолини ижтимоий куллаб-кувватлаш - дав-латнинг бевосита аник максадли, ахолининг нор-мал яшаш шароитларини таъминловчи кафолат-лар тизимидир. Ижтимоий сохани ривожланти-ришда ахолини ижтимоий химоя килиш кекса-ликни, мехнатга лаёкатсизликни ёки бокувчисини йукотишни суFурталаш (пенсия таъминоти), кам таъминланган оилаларга ижтимоий туловлар, болалар учун нафакалар, вактинчалик ишсиз-ларни ижтимоий куллаб-кувватлаш, ишсизлик нафакалари, моддий таъминланганлиги ва хиз-матларини хисобга олган холда ахолининг айрим тоифалари учун имтиёз ва кулайликлар яратиб бериш, оналикни химоя килиш, саломатликни суFурталаш, таълим олаётган ёшларни моддий куллаб-кувватлаш, ногиронликнинг олдини олиш ва мехнат кобилиятини тиклаш тизимлари оркали таъминланиб келмокда.

Хукуматимиз асосий конунлар ва конуности хужжатлар асосида ижтимоий сохани тартибга солиб боради, уртача умр куриш даражасини аниклайди ва ундан келиб чикиб, энг кам ойлик иш хаки, ижтимоий туловлар, сугурта мукофот-лари ва ижтимоий ёрдам турларини белгилайди, ахолини ижтимоий куллаб-кувватлашда иштирок этувчи идора ва ташкилотларнинг фаолиятини мувофиклаштиради. Хусусан, Узбекистан Респуб-ликаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг «Юрти-мизда яшаётган хар кайси инсон миллати, тили ва динидан катъи назар, эркин, тинч ва бадавлат умр кечириши, бугун хаётдан рози булиб яшаши - бизнинг бош максадимиздир. Бу йуналишда олдимизда улкан вазифалар турибди. Мамлака-

тимиз тараккиёти ва халкимиз фаровонлиги биринчи навбатда ижтимоий сохадаги ислохот-ларимиз самараси билан чамбарчас боFлик. Ёшла-римизга муносиб таълим бериш, уларнинг илм-фанга булган интилишларини руёбга чикаришимиз керак. Шу максадда мактабгача таълим тизимини ривожлантиришимиз, урта ва олий укув юртла-рининг моддий-техник базасини, илмий ва укув жараёнлари сифатини тубдан яхшилашимиз керак. Халкимиз саломатлигини мустахкамлаш, соFлом турмуш тарзини карор топтириш, биз учун хаётий мухим масаладир. Такрор айтаман, тинчлик ва ссоикни таъминласак, колган хамма нарсага эри-шамиз. Ногиронлиги булган шахслар, бокувчисини йукотганлар, ёлFиз кексалар, умуман, кумакка мухтож катламларни куллаб-кувватлаш, албатта, устувор вазифамиз булиб колади1», дегани мамлакатимизда ахоли фаровонлигини оширишга каратилаётган юксак эътиборни англатади.

Мавзуга оид адабиётларнинг та^лили

Бюджет тизими таркибида махаллий бюджет-ларнинг ахамияти, ижтимоий сиёсатда махаллий органларнинг тутган урни, махаллий бюджетлар-нинг даромад базасини мустахкамлаш каби ижтимоий масалалар куплаб хорижий иктисодчи-олимлар Г.Б.Поляк, М.Романовский, Г.Н.Белоглазова, В.В.Ковалева, Роберт Д.Ле, С.Фишер, А.Лаффер ва бошка олимлар томонидан тадкик килинган. Махаллий бюджетлар баркарорлигини таъмин-лаш, ахоли уртасида махаллий хокимият орган-ларининг ижтимоий ахамиятини ошириш ва ижтимоий сохани такомиллаштириш буйича илмий изланишлар олиб борган мамлакатимиз икти-содчи-олимларидан М.Ш.Шарифходжаев, А.В.Вахобов, Б.Х.Умурзаков, КД.Абдурахмонов, М.К.Абдуллаева, З.Х.Сирожиддинова, Г.А.Касимова, Т.С.Маликов, Н.Хайдаров, Ш.Аллаяров, Д.Тошму-хамедова, З.Ю.Юлдашевларнинг илмий изланиш-ларини таъкидлаб утиш мумкин.

Та^лил ва натижалар

Мамлактнинг макроиктисодий баркарорликка эришиш йулида хукумат томонидан урта ва узок келажакка мулжалланган давлат дастурини амалга оширишда, иктисодий ислохотларнинг чукур-лашуви ва бозор муносабатларининг янада ривожланиш шароитида махаллий бюджетлар мухим ахамият касб этади. Мамлакатимиз молия-бюджет тизимида амалга оширилаётган ислохот-

1 Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. // «Халк сузи» газетаси, 2018 йил 29 декабрь.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 3(123)

лар худудлардаги ижтимоий-молиявий муаммо-ларнинг кескинлашуви шароитида хамда бугунги кундаги ик,тисодиётни модернизациялаш шароитида махаллий бюджетлар маблаFларини сама-рали бошкариш лозимлигини курсатмокда. Бу борада ахолини ижтимоий куллаб-кувватлаш, уларнинг турмуш шароитини яхшилашда ахоли-нинг моддий таъминоти билан чамбарчас ботлик булган махаллий хокимият органарининг роли катта ахамият касб этади. Хусусан, Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг «Давлат хизматларини бевосита куйи буринларда курсатиш, махаллий хокимият идоралари учун молиявий ва бошка имкониятларни кенгайтириш зарур. Бу борада мавжуд тартиб-таомилларни оптималлаштириш ва соддалаштириш, бошк,арув-нинг инновацион шаклларини жорий этиш лозим1, деган таклиф ва мулохазалари ушбу сохага каратилаётган диккат-эътибор натижасидир.

Махаллий бюджетлар даромадлари таркибини баркарорлаштириш, тулов интизомига риоя этиш, соликларнинг бюджет тизими бутинлари уртасида таксимланиш механизмини такомиллаштириш, соликка оид к,онунбузарликларга бардам бериш ва уларнинг олдини олиш, ик,тисодиётни модернизациялаш шароитида хамда ижтимоий сохани ривожлантиришда махаллий бюджет маблаF-ларини самарали бошкаришнинг асосий йуна-лишларини излаб топиш кабилар долзарб маса-лалардан булиб келмокда.

Юкоридаги жадвалда 2018-2019 йилларга мулжалланган К1оракалпоFистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шахар махаллий бюджет-ларига давлат солик тушумларидан ажратмалар тартиби фоизларда келтириб утилган. Унга кура, юридик шахслардан фойда солиFи Коракал-поFистон Республикаси, Наманган ва Сирдарё вилоятиларида 100 фоиз махаллий бюджетга, жисмоний шахсларнинг даромад солири Тошкент вилояти ва Тошкент шахридан ташкари барча вилоятларда 100 фоиз махаллий бюджетга, ККС солиFи эса КоракалпоFистон Республикаси ва Наманган вилоятида тулик микдорда махаллий бюджетга йуналтирилган, шунингдек, колган солик,лар: савдо ва умумий овк,атланиш корхона-лари учун ягона солик, туловидан давлат бюдже-тига тушумлар, спиртли ичимликлар, пиво, усимлик ёти учун акциз солити, ер к,аъридан фой-

1 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. 2017 йил 22 декабрь

даланганлик учун солик,лар хам барча вилоятлар кесимида тулик микдорда махаллий бюджетга йуналтирилган. Жадвал маълумотларидан куриниб турибдики, КоракалпоFистон Республикаси ва Наманган вилоятида келтирилган соликларнинг 100 фоизи махаллий бюджетлар даромадларини шакллантиришга йуналтирилар экан.

Хар кандай демократик давлатнинг зарурий компоненти махаллий уз-узини бошкариш хисобланади. У жойлардаги сайланган бошк,арув органлари томонидан амалга оширилади. Махаллий бошкарув ва ижроия органларига юкланган вазифаларни бажариш учун уларга муайян мулкий ва молиявий-бюджет хукуклари берилади.

Махаллий хокимият органларининг молиявий базаси уларнинг бюджетлари хисобланади. Бу уларга берилган бюджет ва мулкий хукуклар уз бюджетларини тузиш, куриб чикиш, тасдиклаш ва бажариш имкониятларини беради. Махаллий хокимият органлари уз даромадлар манбалари базасининг ошиши хисобига хокимиятлар олди-даги вазифаларни моддий жихатдан молиялаши-риш манбаси сифатида ва уларни мустакил сарф-лаш имконини беради. Махаллий бюджетлар харажатлари доимо ошиб бориши уз мабларлари етишмаслиги сабабли юк,ори бюджетдан кушимча мабларлар ажратиш заруриятини келтириб чик,а-ради. Бу зарурият асосан тартибга солувчи даромадлар, яъни юкори бюджетдан бериладиган маблаFлар хисобига бажарилади.

Жадвал маълумотларидан куриниб турибдики, унда Тошкент вилояти махаллий бюджети даро-мадларининг охирги 2015-2019 йиллардаги ста-тистикаси тахлил килинган. Унга кура, махаллий бюджет даромадалари жами 2015 йилда 2711 млрд сумни ташкил этган булса, ушбу курсаткич 2018 йилга келиб 6009 млрд сум ва 2019 йил январь ойи якуни буйича эса 758,0 млрд сумга тенг булган. Вилоят кесимида туFри ва эгри соликларни тахлил киладиган булсак, 2018 йил буйича 1584 млрд сум туFри соликлар улушига, 2292 млрд сум эгри солик,лар улушига турри кел-ган, шунингдек, ресурс туловлари ва мол-мулк солиFи 1883 млрд сумга, бошка даромадлар эса 2018 йил якуни буйича 248 млрд сумга тенг булган.

Махаллий бюджетларнинг даромад базасини мустахкамлашда улар ихтиёрига берилган махаллий солик ва йиFимлар буйича тадбирлар мухим урин тутади. Шуни алохида таъкидлаш

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 3(123)

1-жадвал. К,орак,алпо™стон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шах,ар махаллий бюджетларига давлат соли к, тушумларидан

ажратмалар тартиби1, 2018-2019 йилларга

№ Вилоятлар Юридик шахслардан фойда соли™ Жисмоний шахсларнинг даромад соли™ ККС Савдо ва умумий овк,атланиш корхоналари учун я гон а сол и к, туловидан давлат бюджетига тушумлар Спиртли ичимликлар, пиво, усимлик ё™ учун акциз соли™ Ер к,аъридан фойдаланганлик учун сол и к,

1 К.орак.алпс^истон Республикаси 100/100* 100/100 100/100 100 100 100

2 Андижон вилояти 65/100 100/100 100/60 100 100 100

3 Бухоро вилояти 79/100 100/100 5/20 100 100 -

4 Жиззах вилояти 81/100 100/100 100/61 100 100 100

5 К,ашк,адарё вилояти 32/100 100/100 37/50 100 100 -

6 Навоий вилояти 92/100 100/100 31/26 100 100 -

7 Наманган вилояти 100/100 100/100 100/100 100 100 100

8 Самарканд вилояти 70/100 100/100 100/36 100 100 100

9 Сурхондарё вилояти 100/100 100/100 100/63 100 100 100

10 Сирдарё вилояти 90/100 100/100 73/29 100 100 100

11 Тошкент вилояти - 74/77 20 100 - -

12 Фарюна вилояти 85/100 100/100 21/100 100 100 100

13 Хоразм вилояти 83/100 100/100 79/31 100 100 100

14 Тошкент шах,ри - 4/10 - 10 - -

1 Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 29 декабрдаги ПК.-3454-сонли х,амда 2018 йил 26 декабрдаги ПК.-4086-сонли к,арорлари.

2-жадвал. Тошкент вилояти махаллий бюджети даромадларининг охирги беш йиллик

статистикаси, млрд сум1.

№ Курсаткичлар 2015 й. 2016 й. 2017 й. 2018 й. 2019 й. (январь)

Даромадлар 2,711.0 3,194.5 3,918.2 6,009.3 758.0

1 Тутри соликлар 823.0 930.2 1,141.9 1,584.1 154.5

Юридик шахсларнинг фойда солити 62.1 73.7 98.2 384.9 41.5

Савдо ва умумий овкатланиш корхоналари учун ягона солик тулови 137.4 178.9 211.1 226.4 20.8

Микрофирма ва кичик корхоналар учун ягона солик тулови 120.7 145.3 168.9 227.7 0.0

Жисмоний шахсларнинг даромад солити 410.6 432.6 512.8 665.8 86.7

Катъий белгиланган солик 58.2 73.6 94.5 88.3 5.3

Инфраструктурани ривожлантириш солити 34.0 26.2 56.3 -8.9 0.1

2 Эгри соликлар 1,146.0 1,349.5 1,706.7 2,292.8 266.3

Кушилган киймат солити 669.1 799.1 977.0 1,566.5 196.9

Акциз солити 287.9 340.4 422.0 529.3 69.4

Бензин, дизел ёкилтиси ва газ ишлатганлик учун солик 188.9 209.9 307.7 197.0 0.0

3 Ресурс туловлари ва мол-мулк солити 584.1 695.3 872.8 1,883.6 316.0

Мол-мулк солити 150.5 190.2 205.6 252.8 23.3

Ер солити 90.3 124.3 132.5 178.3 23.8

Ер каъридан фойдаланганлик учун солик 292.8 332.9 484.1 1,402.5 256.5

Сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солик 50.5 47.8 50.6 50.1 12.4

4 Кушимча фойда солити 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0

5 Бошка даромалар 158.0 219.5 196.8 248.8 21.3

лозимки, махаллий бюджетлар махаллий солик,лар ва йиFимларни ташкил этиш ва бошкаришда мустак,ил булсалар-да, Молия вазирлиги томони-дан ишлаб чик,илган тегишли меъёрлар доирасида фаолият юритадилар. Махаллий бюджетлар ама-лиётидаги мухим хусусият конунчиликда белги-ланганидек, такчилликка йул куйилмаслигидир. Давлат молия сиёсатида махаллий бюджетлар даромадлари ва харажатларининг баланслилиги республика бюджети субсидиялари орк,али кафо-латланмокда.

Хулоса ва таклифлар

Хулоса урнида айтиш мумкинки, ахоли яшаш шароитини яхшилаш, ижтимоий фаровонлигини ошириш, турар жой ва коммунал хизматлар билан боFлик харажатлар хамда ижтимоий сохани ривожлантириш махаллий бюджетлар харажатларининг асосий йуналишини ташкил этади. Юк,орида келтирилган фикр-мулохазаларни умум-

1 Тошкент вилояти молия бошкармаси маълумотлари асосида муаллифлар томонидан тайёрланди.

лаштириб, ижтимоий сохани такомиллаштиришда махаллий бюджетларнинг баркарорлигини таъ-минлаш борасида куйидаги чора-тадбирларни тизимли амалга ошириш максадга мувофикдир:

- ахоли турмуш шароитини яхшилаш борасида, шу билан бирга махаллий бюджетлар даро-мадларини тутри ва ок,илона сарфлаш баробарида кушимча ёрдам курсатиш, ижтимоий ёрдамга мухтож ахоли касалликларининг отирлиги ва уни даволаш харажатларини хисобга оладиган меха-низмлар ишлаб чикиш;

- махаллий бюджетлар даромадларини оши-ришнинг кушимча захираларини аниклаб топиш;

- махаллий ишлаб чик,ариш сохасини кенгай-тириш ик,тисодий ночор корхоналар фаолиятини кайта тиклаш орк,али махаллий бюджет даромадларини купайтириш;

- махаллий бюджетлар солик,ли даромадлари ахамиятининг усиб бориши шароитида уларнинг орттириб борилишидан солик органлари каторида молия органларининг хам бирдай манфаатдор-лигини ошириш;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 3(123)

- махаллий бюджетлар имкониятларини оши-ришнинг истик,болдаги вазифаларини белгилашда солик, омилларининг баркарор ва мухим манба эканлигини, солик,ли даромадларнинг мукаммал нисбатларини таъминлаш мухим ахамият касб этади.

Умуман олганда, махаллий уз-узини бошк,ариш органлари имкониятларини ривожлантириш стра-тегияси юзасидан юк,орида келтирилган фикр-

мулохазалар, таклиф ва тавсияларнинг хисобга олиниши давлатнинг махаллий бюджетларни самарали бошк,ариш сиёсатидаги вазифаларнинг уз вак,тида ва тулик, амалга оширилишини таъ-минлайди хамда малакатимизнинг ик,тисодий ривожланиш шароитида республика ах,олисини ижтимоий куллаб-кувватлашда мух,им илмий-услубий курсатмаларни бера олади, деб уйлаймиз.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Солик Кодекси, 2008 йил 26 декабрь.

2. Узбекистон Республикаси Бюджет кодекси, 2013 йил 26 декабрь.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистон Респуб-ликасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида»ги ПФ-4947-сон фармони.

4. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 29 декабрдаги «Узбекистон Респуб-ликасининг 2018 йилги асосий макроик,тисодий курсаткичлари прогнози ва давлат бюджети параметрлари туFрисида»ги ПК.-3454-сон к,арори.

5. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Муро-жаатномаси. // «Халк, сузи» газетаси, 2018 йил 29 декабрь.

6. www.lex.uz - Узбекистон Республикаси Конун хужжатлари миллий базаси.

7. www.toshvil.uz - Тошкент вилоят хокимияти расмий сайти.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 3(123)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.