Научная статья на тему 'ИЖТИМOИЙ AДOЛAТНИ МУСТAҲКAМЛAШДА ИЖТИМОИЙ ТАДБИРКОРЛИКНИ УСТУВOP ЖИҲAТЛAPИ'

ИЖТИМOИЙ AДOЛAТНИ МУСТAҲКAМЛAШДА ИЖТИМОИЙ ТАДБИРКОРЛИКНИ УСТУВOP ЖИҲAТЛAPИ Текст научной статьи по специальности «Строительство и архитектура»

51
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИЖТИМOИЙ AДOЛAТНИ МУСТAҲКAМЛAШДА ИЖТИМОИЙ ТАДБИРКОРЛИКНИ УСТУВOP ЖИҲAТЛAPИ»

^^pecialists^n^heFieldoimeSmePmem

ИЖТИМОИЙ АДОЛАТНИ МУСТЛ^КЛМЛЛШДА ИЖТИМОИЙ ТАДБИРКОРЛИКНИ УСТУВОР ЖИХДТЛАРИ

Исмоил Саифназаров

Тошкент давлат Иктисодиёт университети профессори

Сирожбек Х,абибуллаевич Султанов

Тошкен давлат транспорт университети таянч докторанти siroj bek. sultanov@mail .ru

Узбекистон тараккиётининг янги даврида мамкакатимиз коррупциясиз адолатли жамият куришдек машаккатли йулнинг янги боскичга утганлигини кузатишимиз мумкин. Президент Шавкат Мирзиёев таъкидлаганидек, «Бу йулда биз, «Адолат - конун устуворлигида» деган тамойил асосида жамиятимизда конунга хурмат, хукукбузарлик холатларига муросасизлик хиссини кучайтиришга каратилган ишларимизни жадал давом эттирамиз»1. Тарихан, бизнинг халкимиз узининг тараккиёт ва тикланиш даврларини бошидан кечирган. Аммо бу жараёнлар бир канча сабаблар, жумладан, коррупция боткогига ботишлар, тахту мансаб талашиш, урушлар туфайли тухтаб колган, муттасил давом этмаган.

Ижтимоий тадбиркорлар одамлар такдирини узгартиришга ёрдам бериш учун узаро хурмат ва ишончдан самарали фойдаланадилар. Хайрия иши билан шугулланадиган тадбиркорлар бизнес-тадбиркорлар билан таккослаганда юкори маънавий-ахлокий салохиятга эга булишади. Улар нихоятда сезгир ва жамиятда мавжуд ижтимоий-иктисодий муаммоларни юкори даражадаги аникликда тушунишади. Ушбу гайрат уларга нафакат узларининг тажрибаларидан келиб чикиб, фаолият йуналишини ривожлантиришга имкон беради, балки уларни уз хайр-саховатларидан коникиш хиссини хам пайдо килади. Янгиликлар ва масъулиятни уз зиммасига олишга каратилган маънавий жасорат бу тадбиркорларни жамиятнинг сурункали касалликларини даволовчи давр кахрамонлари сифатида танитади.

Куплаб мамлакатларда турли хил фонд, кенг куламли фаолият ва давлат фаровонлиги тадбиркорлигининг фарклари мавжуд булса-да, уларнинг асосий

1 Мирзиёев Ш.М. Конун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш юрт тараккиёти ва халк фаровонлигининг гарови. Узбекистон Республикасининг сайланган Президента Шавкат Мирзиёевнинг Узбекистон Республикаси Конституцияси кабул килинганлигининг 24 йиллигига багишланган тантанали маросимдаги маърузаси. 2016 йил 7 декабрь. uzH.uz.

April 21-22

71

^^pecialists^n^heFieldoimeSmePmem

максадлари битта: ижтимоий максадларни кузлаб ташкилотнинг ёхуд жамият фойдасига сармоя киритиш.

Ижтимоий тадбиркорлик асосан куйидаги беш жихатда акс этади:

1. Ижтимоий муаммоларни хал килиш.

2. Ташкилий самарадорликни ошириш.

3. Фаол фаровонлик механизмини яратиш.

4. Иш билан таъминлаш имкониятлари ва ишлаб чикариш хажмини ошириш.

5. Ижтимоий капитал яратиш.

Х,ар кандай бизнес уз занжирига эга ва тирик колиш учун жой булиши учун у манфаатдор томонлар билан бирга яшаши керак. Ижтимоий тадбиркорлик асосида баркарор ривожланиш, доимий молиялаштириш манбалари ва юкори даражадаги истеъдодли кишиларни кашф этишдир.

Мамлакатимизда ижтимоий тадбиркорликнинг дастлабки элементлари 2000 йилларда шакллана бошлаган. Бу ижтимоий сиёсат ногиронларга ва болалар уйлари битирувчиларига, етимларга, камбагалларга ёрдам беришга, хунармандчиликни тиклашга ва кишлок хужалигини ривожлантиришга каратилганлиги билан хам алохида ажралиб туради.

Ижтимоий тадбиркорлик асосида олинган даромад иктисодий компаниялар иштирокчилари уртасида таксимланмайди, балки ундан ишсизликни камайтириш, фукароларнинг хукуклари химоясини кучайтириш, инвестиция мухити каби сохаларни ривожлантириш максадида фойдаланилади. Ижтимоий тадбиркорлик - ташки молиялаштиришдан мустакил равишда амалга ошириладиган сохадир. Барча ишлар ижтимоий адолат асосида тасдикланган иш режаларига асосланиб олиб борилади. Шу муносабат билан айтишимиз мумкинки, ижтимоий корхона - бу уз-узини ташкиллаштирувчи фаолият шаклидир. Бу сохада нафакат вакт синови, балки мавжуд ва нисбатан якинда юзага келган муаммоларни хал килишда янги, илмий ёндашувлардан самарали фойдаланиш талаб этилади. Хрзирги вактда ижтимоий тадбиркорлик инсон хаётининг куплаб сохаларига таъсир килади. Ижтимоий тадбиркорлик -баркарор ижобий узгаришларга хисса кушадиган ижтимоий хаётни моддий жихатдан юксалтиришга хизмат килувчи хайрия ишидир.

Ижтимоий муаммолар хар кандай жамиятда катта ахамиятга эга. Ижтимоий тадбиркорлик субъекти ижтимоий капитал ва иктисодий фаолият самарадорлиги уртасидаги муносабатлар билан боглик. Ижтимоий тадбиркорлик мавзуси инсон

April 21-22

72

масъулиятини янада юкори маънавий-ахлокий даражага кутаришдир. Шунинг учун ижтимоий тадбиркорликни баъзи кишилар инсонийликка ва хайр -саховатга тенглаштирадилар. Айни пайтда ижтимоий ва иктисодий тадбиркорликни ошириш зарурати куплаб расмий хужжатларда кайд этилади.

Ижтимоий тадбиркор доимо зарар ва фойда олиш даражасида ишлашга тайёр булади. Жахон тажрибаси шуни курсатадики, бизнесни бошкариш ёндашуви вакт утиши билан узгариб боради. Иктисодий субъектлар нафакат фойда олиш, балки ижтимоий муаммоларни хал килиш зарурлигини тобора купрок англаб етадилар. Сунгги йилларда мамлакатимизда ижтимоий ахамиятга эга лойихаларни амалга оширувчи компанияларни молиялаштирадиган инвесторлар сонининг сезиларли усиши кузатилмокда. Бунинг учун махсус инфратузилма тизимини янгидан яратиш мухим. Бугунги кунда мамлакатимизда турли даражадаги рейтингларни ташкил килувчи ва ижтимоий тадбиркорлик билан шугулланадиган корхоналарни танлаш буйича ташкилотлар мавжуд. Айни пайтда мамлакатимизда ушбу фаолиятни тартибга солувчи конун ишлаб чикилиб, унинг ижтимоий-иктисодий асослари янада мустахкамланмокда.

Ижтимоий тадбиркорлар устунлигини таъминлайдиган иккита нарса бор:

1. Маънавий-ахлокий идеаллар хакикатини эътироф этиш. Юнус анъанавий банк назариясига хилоф равишда, камбагалларга микрокредитлар беришни таргиб килганида, унинг килган ишлари нафакат камбагалларнинг узларига ёрдам берибгина колмай, балки яхши жамият баркарорлигини таъминлашга катта хисса кушган.

2. Нотижорат фаолиятга алохида эътибор. Ижтимоий корхонани анъанавий тижорат корхонасига тенглаштириб булмайди, лекин у кенгрок ижтимоий фаровонликни тижорат йуллари билан амалга оширилишини таъминлашга хизмат килади.

Ижтимоий тадбиркорларнинг таърифи тугрисида хали куп бахслар мавжуд. Баъзилар бу номни узини тулик таъминлайдиган ташкилотлар билан чеклашни хохлашади. Баъзи одамлар субсидиялар ёки хомийлик ёрдами оладиган ташкилотлар билан якиндан хамкорлик килишга умид килишади. Уларни асосий гояси: «Биз яхширок жамият куриш учун куп ишлаяпмиз»дир.

Кимни ижтимоий тадбиркор деб аташ мумкин?

Ижтимоий корхоналарда ижтимоий тадбиркорлар бутун ташкилотнинг асосий кисмидир. Ижтимоий тадбиркорлар ижтимоий муаммоларни яхши билишади ва

April 21-22

73

ижтимоий муаммоларни хал килиш учун янги хизматлар, янги махсулотлар ва янги усулларни яратишлари мумкин.

Ижтимоий тадбиркорлик деб хам аталадиган хайрия тадбиркорлиги - бу сунгги йилларда бутун дунёда тез пайдо булган янги тадбиркорлик концепцияси ва тадбиркорлик моделидир. Х,ам ижтимоий, хам тижорат кийматига эга булган бундай тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда ижтимоий ва корпоратив бошкарув фаолияти бирлаштирилади ва ижтимоий инновациялар асосида ёшларни иш билан таъминлаш фаол равишда амалга оширилади.

Ички дунёнинг завки ва тинчлиги, таъбир жоиз булса, адолат туйгусига боглик. Адолатга интилмайдиган халк йуклиги бунинг далилидир. Адолат ёвузликнинг душманидир. Улар уртасидаги бахс-мунозаралар бутун инсоният миграциясининг такдири, тарихи ва маданиятига ойдинлик киритиб, кандайдир ажойиб дурдона, мумтоз асарни дунёга келтиради. Бадиий адабиётнинг барча классиклари асарларининг олтин узагини адолат ва суиистеъмолликнинг абадий кураши, муросасиз фронт ташкил этади. Бу тукнашув кундалик хаётдаги хакикатнинг узагидир.

Адолатнинг аник меъёрлари - демократиянинг мавжудлиги, барчанинг конун олдида тенглиги, фукароларнинг иш билан таъминланганлиги, яхши маош туланадиган ишга эга булиши, таълим, тиббий хизмат, маданият неъматларининг фукаролар учун етирлилигидир2.

Одамларнинг турмуш фаровонлигини ошириш, турмуш фаровонлигини муттасил юксалтириш ижтимоий адолат тамойилларини мустахкамлаш йулининг асосий мазмунидир. Мамлакатимиздаги барча фукаролар конунга мувофик кенг хукуклардан фойдаланишини таъминлаш, фукароларнинг шахсий хукуклари, мулкий хукуклари, асосий сиёсий хукуклари ва бошка хукуклари бузилмаслигини таъминлаш ва фукароларнинг иктисодий, маданий, ижтимоий ва бошка хукукларини таъминлаш стратегик максадларимиздан бири булиб колиши керак. Бунда, биринчидан, хамиша конун йули билан давлат бошкарувининг асосий тамойилига амал килишимиз, хар доим халкнинг фикр-мулохазаларига кулок тутишимиз, талабига жавоб беришимиз, инсон хукук ва манфаатларини конун доирасида химоя килишимиз зарур. Иккинчидан, ижтимоий курилишнинг асосий вазифаси турли ижтимоий тадбирларнинг тулик ва мувозанатли ривожланишига ёрдам бериш

Матибоев Т. Ижтимоий адолат - коррупциясиз жамият асоси. Жамият ва бошкарув. -Тошкент: 2018. №4(82). - 54 б.

April 21-22

74

хисобланади. Айни пайтда мамлакатимизда халкнинг турмуш фаровонлигини таъминлашда хали куплаб камчиликлар мавжуд булиб, шунинг учун кашшокликка карши кураш давом этмокда. Одамларнинг хаёт кечириши масаласи нафакат катта ижтимоий масала, балки давлат бошкарувининг асослари билан боглик катта сиёсий масаладир. Инновацион ижтимоий бошкарув механизми ижтимоий курилишнинг мухим бошланиш нуктасидир, жумладан, бозорнинг ижтимоий курилиш сохасидаги ролини тулик тиклаш, хукумат ва бозор уртасидаги муносабатларни тугри йулга куйиш учун давлат хизмати функцияларини кучайтириш ва оптималлаштириш, бозордаги камчиликларни бартараф этиш, ижтимоий сохадаги институционал ислохотларни хар томонлама рагбатлантириш, бу борадаги институционал тусикларни бартараф этиш зарурлигини кайд этишимиз шарт деб хисоблаймиз.

И.Каримов таъкидлаганидек, жамиятда фукароларнинг хукукларини химоя килиш таъминланганда, у чинакам хукукий, фукаролик жамияти булади. «Фукаролик жамиятининг асосий максади - миллати, дини, ирки ва жинси, эътикоди ва карашларидан катъи назар, шу давлатда яшаётган хар кайси инсоннинг хукук ва эркинликларини химоялаш ва хаётда уларнинг уз салохиятини намоён килиши учун барча имконият ва шароитларни яратиб беришдан иборатдир» .

Халкаро хукук сохасига оид хужжатларда хам бу жихатга жиддий эътибор берилмокда. Мисол учун: БМТ томонидан кабул килинган хужжатларда ижтимоий адолатга таъриф беришда инсоннинг хаётий эхтиёжларини кондириш, моддий бойлик ва ресурсларни адолатли таксимлаш, таълим ва согликни саклаш хизмати билан барчани таъминлаш, жамиятда тенг имкониятлар яратиш, нокулай вазиятлардаги шахсларни куткариш, барча сохаларда мувозанат, ижтимоий хамкорликни таъминлашга алохида урин берилмокда.

Германия мисолида куриб чикадиган булсак, ГФР асосий конунида эркинликлар билан бир каторда тенглик хукуклари хам кайд этилган. Барча одамлар конун олдида тенглигига доир тегишли модда жинси, миллати, ирки, тили тугилган жойи, ижтимоий келиб чикиши, эътикоди, диний ва сиёсий карашлари буйича хеч кимга зиён етказилишига ёки хеч ким камситилишига йул куйилмаслиги тугрисидаги коида билан аниклаштирилади. Х,еч ким уз (жисмоний ёки аклий) нуксонлари туфайли камситилмаслиги керак. Асосий конунда эркаклар ва аёллар тенг хукукка эга

1 Каримов И.А. Асарлар туплами.1-24 жилдлар. - Тошкент: Узбекистон, 1996-2016. https://tstu.uz/

April 21-22

International Scientific and Practical Conference

Tashkent State Transport University Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022

Google Scholar indexed Prospects for Training International

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-71-76 Specialists in the Field of Transport

эканлиги аник курсатилган. Шу билан бирга, конун германиялик барча фукароларга давлат хизматидан тенг фойдаланишни кафолатлайди. Никох ва оила Асосий Конунга мувофик давлатнинг алохида химоясида туради4.

Ижтимоий адолат умумий манфаатларга жавоб берадиган ва каноатлантирадиган, хар доим хам эквивалент булмаган талаблар, шартнома тузувчи томонларнинг таркок вазияти билан тенглашишга харакат киладиган ечим учун жой очишни афзал куради. Х,еч бир гоя мехнат конунлари эволюциясига ижтимоий адолат каби куп таъсир курсатмаган, шунинг учун барча мехнат конунлари ва хатто ижтимоий хавфсизлик ушбу идеалдан илхомланган меъёрий тизимлар деб хисобланиши мумкин. Буларнинг барчаси туфайли ижтимоий адолат узгарувчан, ривожланаётган кадрият эканлиги эътироф этилади, чунки бугунги кунда мувозанат содиклари ишчининг ёки уларнинг бир гурухининг позициясини ислох килиш оркали тенглаштирилган булса-да, у яхши булиши мумкин. Хдётнинг узгариб бораётган талаблари бу васийликни кераксиз килиб куйган ёки бошка йуналишларга буриб юборган булиши мумкин.

Саидов А. ГФР асосий конунининг гоявий кадриятлари ва анъаналари. Демократлаштириш ва инсон хукуклари. - Тошкент, 2019. №2 (82). - 22 б.

April 21-22

76

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.