Научная статья на тему 'ҚИЗБИБИ ТОПОНИМИ БИЛАН БОҒЛИҚ БУХОРО АФСОНАЛАРИ ҲАҚИДА'

ҚИЗБИБИ ТОПОНИМИ БИЛАН БОҒЛИҚ БУХОРО АФСОНАЛАРИ ҲАҚИДА Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ономастик бирликлар / халқ афсоналари / антропонимлар / Қизбиби / топоним

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Дилрабо Қувватова, Гулмира Бозорова

Мақолада ономастик бирликлар тизимида топонимлар катта ўринни ташкил этади. Улар орасида антропонимлар асосида шаклланган шундай номлар бор. Мақолада “Қизбиби” ҳақидаги афсоналаргу таяниб, шу номдаги топонимнинг келиб чиқиши, унинг моҳияти ѐртилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚИЗБИБИ ТОПОНИМИ БИЛАН БОҒЛИҚ БУХОРО АФСОНАЛАРИ ҲАҚИДА»

Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics

Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik

^hirchiqdavlat^edagOgikainiliiliiiii^^^^^^^Bim

KH3EHEH TOnOHHMH EH^ÄH EOF^HK EYXOPO Ä^COHÄ^ÄPH

Дилрабо ^увватова

БухДУ профессори, филология фанлари доктори

Гулмира Бозорова

БухДУ Филология факультети 3-боскич талабаси

АННОТАЦИЯ

Маколада ономастик бирликлар тизимида топонимлар катта уринни ташкил этади. Улар орасида антропонимлар асосида шаклланган шундай номлар бор. Маколада "К,избиби" хакидаги афсоналаргу таяниб, шу номдаги топонимнинг келиб чикиши, унинг мохияти ёртилган.

Калит сузлар. Ономастик бирликлар, халк афсоналари, антропонимлар, К,избиби, топоним

Жуда куп ономастик бирликлар халк афсоналари билан боFлик холда шаклланган. Жумладан, булар каторида киши номлари - антропонимлар асосида юзага келган топонимлар хам бор. Шулардан бири - К,избиби исми булиб, ушбу аёл номи билан алокадор туртта афсона мавжуд. Улар таникли фольклоршунос олим М. Жураев ва тадкикотчи Р.Саидовалар томонидан туплаб, нашр этилган "Бухоро афсоналари" китобидан урин олган.

Бу афсоналар, аслида, бир вокеликнинг турли талкини - хар хил вариантларидир. Жумладан, "К,избиби" деб номланган биринчи афсонада баён этилишича, Яман шахридан Абдулло исмли маърифатли ва илмли бир йигит Бухорога келади. У эл орасида Мир Араб номи билан танилган эди. Бухорода шу номда мадраса куради ва ёшларга сабок беради. Шу талабалар орасида ОFOЙи Бузург исмли киз булиб, у узининг уткир зехни ва донолиги билан бошкалардан ажралиб туради. У устози Мир Арабдан билимларни пухта эгаллагандан сунг, Бухоро шахридан чикиб кетади ва бир чулда макон куриб уша ерда яшай бошлайди. Кунлардан бир куни бир киши Мир Арабга савол билан мурожаат этибди. Лекин у саволга жавоб тополмабти. Мир Араб халиги кишини ОFOЙи Бузургнинг хузурига юборибди. У киздан саволига лойик жавоб олибди. Мир Араб шогирдининг донолигига койил колиб, унга уйланмокчи булибди. Бирок киз Мир Арабнинг одамларини оркага кайтарибди: "Тезрок

160

April 23-24, 2024

Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics

Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik

^hirchiqdavlat^edagOgikaHniliiliiiii^^^^^^^Zim

Бухорога боринглар, Мир Араб вафот этдилар, жанозаларига кечикманглар, дебти. Шундан сунг у уз хужраисга кириб, уша ерда FOЙиб булибди"1. Эътибор берилса, афсонада тилга олинаётган иккита антропоним топонимга айланган. Яъни Ямандан келган йигитнинг исми - Мир Араб. У шу номда мадраса очади ва толиби илмларни у ерга чорлайди. Кейинчалик Шаркда машхур булган Бухородаги илм маскани Мир араб мадрасаси шу мударрис номи билан атала бошланганлигини англаш мумкин. Иккинчиси - ОFOЙи Бузург исмли киз. У -Мир Арабнинг иктидорли шогирди. ОFOЙи Бузург илм тахсилини тугатгандан сунг Бухородан чикиб кетади ва чулда макон тутади. Хрзирда бу жой Жондор туманининг чул худудида жойлашган булиб, Кизбиби номи билан юритилади.

Бу афсонанинг иккинчи варианти булиб, "Кизбиби ва Мир Араб" деб номланган. Унда ёзилишича, Мир Араб бир муаммони еча олмай Кизбибига мурожжат этади. У устозининг саволини бир дакикада хал этади. Шундан сунг Мир Араб кизнинг аклу камоли, фахму фаросатига койил колади ва унинг таърифи турт томонга ёйилади. Кизбиби бокира киз булиб, пархез билан овкатланган, факат узи етиштирган мевалардан, узи парваришлаган молнинг гуштини тановул килган. Шунинг учун у килган дуолар уз ижобатини топган. Мир Араб кизга уйланмокчи булиб совчи узатади. Бирок киз "устодга шогирд совчи юбориши мумкинми, дея уни рад этади. Совчиларга тез ортларига кайтишларини, пирлари вафот этганини айтади". Бу афсона хам юкоридаги биринчи афсонага хамоханг. Бу ерда Жондор тилга олинади. Хдкикатан, хозирда Жондор туманида Кизбиби деб аталувчи зиёратгох жой бунёд этилган.

Кизбиби хакидаги кейинги афсона "Кизбибининг сочлари" деб номланган. Унда хам Кизбиби барча илмлардан хабардор, хар кандай мушкулни тезгина хал киладиган гузал киз сифатида тилга олинади. Бу жихатдан олдинги афсоналарга мазмунан уЙFундир. Хуллас, унинг муъжизакор хислатини эшитган одамлар сехргарга чикариб куядилар. Натижада кирк кишилик лашкар кизни улдириш пайига тушади. Киз яширинади, улардан кочади, охири худога илтижо килади. Ер ёрилиб, у ер остига кириб кетади, бир тутам сочи ернинг устига колади. Кейинчалик шу сочдан саксовул пайдо булади. Кизбиби ерга кириб кетган жой эса авлиёга айланади2. Бу уч афсонани боFлаб турган хусусият - Кизбибининг нихоятда заковатли, муъжизавий хислатларга эгалигидир. Иккинчи мувофиклик Кизбиби макон тутган жойнинг

1 Жураев М., Саидова Р. Бухоро афсоналари. -Тошкент: А.Кодирий номидаги халк мероси нашриёти, 2002. -Б.97-98.

2 Жураев М., Саидова Р. Бухоро афсоналари. -Тошкент: А.Кодирий номидаги халк мероси нашриёти, 2002. -Б.97-98

April 23-24, 2024

161

Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics

Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik

^hirchiq^avlat^edagOgikiHniViilllill

сахро эканлигидир. Юкорида таъкилаганимиздай, хозирда шу жой Жондор туманиинг чул худудида жойлашган, обод килинган зиёрат масканига айланган.

Кизбиби хакидаги туртинчи афсона хам юкоридагиларга мазмунан уЙFун. "Кизбиби кишлоFи" деб аталган бу афсона "Кизбиби" га мохиятан якин. Унла хикоя килинишича, Ямандан Бухорога Абдулла исмли бир амир келади. У мулкдор кишининг уFли булиб, илм олишга жуда кизиккан эди. Бухоройи шариф уни илмли килганлиги учун бу ерда бир гумбазли, махобатли мадраса курдиради. Унга Мир Араб деб ном беради. Шу жойда у зохирий ва ботиний илмларни пухта эгаллаган ОFOЙи Бузург (Кизбиби) таърифини эшитади ва унга ошик булиб колади. К,изга совчи юборади. Бирок у кулчиликка келганларини омтонадан киритмайди ва уларга: Зудлик билан ортга кайтинглар. Мир Араб Абдуллонинг жанозаларига кечикманг таFин, -дейди. Хдкикатан, улар ортларига кайтиб, Бухорога кайтсалар, Мир Араб вафот этган эди. Шундан бошлаб Кизбиби башоратчи аёл сифатида шухрат козонади. Кейинчалик у яшаган кишлок Кизбиби номини олади .

Куринадики, "Кизбиби", "Кизбибининг сочлари", "Кизбиби ва Мир Араб", "Кизбиби кишлоFи" деб номланган туртта афсона вариантдош булиб, бир-бирини мазмунан тулдириб туради. Улардаги бош кахрамон билимли, фаросатли ва башоратчи аёл - К,избибидир. Ана шу фазилатлари туфайли бу ном кейинчалик жой номи - топонимга айланган. Бу афсоналар узок утмишда хам илмли, маърифатли аёллар эъзозланганлигини курсатиб туради. Крлаверса, афсона тарихга якин булади. Бугунги кунда Жондор туманида жойлашган Кизбиби зиёратгохининг тарихи ана шундай хаётий вокелик заминида туFилган.

Жураев М., Саидова Р. Бухоро афсоналари. -Тошкент: А.Крдирий номидаги халк мероси нашриёти, 2002. -Б.98-99.

April 23-24, 2024

162

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.