CC BY
19DOI: 10.24412/2076-1503-2022-8-130-132 ШОМ 2018-0076-8/22-899 M0SURED: 77/27-023-2022-8-1097
литературы и искусства им. Г.Ибрагимова АН РТ, заслуженный деятель науки Республики Татарстан, e-mailyafaz@mail.ru
ЯХИН Фарит Закизянович,
доктор филологических наук, профессор, ведущий научный сотрудник отдела литературоведения Института языка,
ИЗ ТАТАРСКИХ КНИГ ПО РЕЛИГИИ - «ОСНОВЫ ВЕРЫ»
Аннотация. Книга «Иман шарты» («Основы веры») хотя и была одной из часто опубликованных книг в дореволюционной России и нередко упоминалась в произведениях татарских писателей и публицистов XIX-XX веков и используется как учебное пособие в современных религиозных классах, все еще остается без атрибутирования. В данной статье устанавливается автор и время написания книги.
Ключевые слова: основы веры, учебное пособие, народная книга, мулла, поэт, Мур-таза Хафиз.
YAKHIN Farit Zakizyanovich,
Doctor of Philology, Professor, Leading Researcher, Department of Literary Studies G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art of the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan (Kazan), Honored Scientist of the Republic of Tatarstan
FROM TATAR BOOKS ON RELIGION - «FUNDAMENTALS OF FAITH»
Annotation. The book «Iman Sharty» («Fundamentals of Faith»), although it was one of the most frequently published books in pre-revolutionary Russia and was often mentioned in the works of Tatar writers and publicists of the XIX-XX centuries and is used as a textbook in modern religious classes, still remains without attribution. This article establishes the author and the time of writing the book.
Key words: fundamentals of faith, textbook, folk book, mullah, poet, Murtaza Hafiz.
ЯХИН Ф.З.,
Татарстан Фэннэр Академиясе Г.Ибраhимов исемендэге Тел, эдэбият hэм сэнгать институты (Казан)
ТАТАР ДИНИ КИТАПЛАРЫННАН -«ИМАН ШАРТЫ»
Башка меселман халыклардан аермалы буларак, татарныщ борынгыдан бары тик Yзлэрен8 гена караган h8м Y3 уй-хислэре, яшаеше, тормышны-табигатьне ^заллауларыннан, илаhиятне тануларыннан гына торган, шуларны Y38ккэ куеп а^латып язган китаплары бармы дип сорау бирелсэ, аларныщ ^пчелеге элегэ барланмаган икэнлеген искэр-тергэ кала. Бу эш, дерес, 1920 елларда Г.Гобэй-дуллин 1лэм Гали Рэхим тарафыннан татар фикере Yсеше тарихында беренче тапкыр берникадэр кузгатыла [2, б. 73-74]. СYЗ аларда, асылда, «Иман шарты» китабы хакында бара. Дерес, китапныщ авторлыгы мэсьэлэсе галимнэрне XIX гасырда ук кызыксындыра башлаган. «Мэдрэсэи-Мехэммэ-
дия» медэррис-профессорларыннан Г.Баруди «Эд-дин вэл-эдэп» журналыныщ 1906 елгы 10 1лэм 11 саннарындагы «Иман шарты» дип аталган мэкалэсендэ бу китапка бэйле хэбэрлэрен укучы-ларына ^иткерэ [2, б. 73] hэм Y3 фикерлэре белэн уртаклаша. Беренчедэн ул, бу китапныщ кайчан hэм кем тарафыннан язылуы ачык мэгьлYм тYгел дип белдерэ [2, б. 73]. Эмма остазы мулла Сэлэхетдин ибне мулла Исхакныщ, ягьни Исхак мулла улы Сэлэхетдин мулланыщ: «МэшhYP мулла Мортаза Хафизныщ эсэре дэгелме икэн» дигэн CYЗлэрне эйтэ торган булуын искэ ала [2, б. 73]. Бу фикерен раслауда мулла Сэлэхетдиннеч шушы мулла Мортаза Хафизныщ «Шундый эсэр-лэр берлэ халык файдасына тырышлыгыны» [2,
ОБРАЗОВАНИЕ И ПРАВО № 8 • 2022
КОНФЕРЕНЦИЯ
73] сейл8вен искэртэ. Эмма моны раслаучы хэбэрлэргэ остазы т8нкыйди карый икэн, ул х8тта Мортаза Хафиз и^атына карата да биhуш тYгел. «Иман, игътикад китабында кYn дэхеле булмаган силсил8л8р бэян идYп, Y3 мэслэкенчэ, Ху^а Эхмэт Яссэви силсил8сендин дип ^авап Yгр8тк8-нене» дэ белдер8 [2, б. 73]. Г.Баруди, Г.Рэхим h8м Г.Гоб8йдуллиннар ачлатканча, мулла Мортаза Хафизга нисбэт ителган шул «Иман шарты»н иманны тешенYД8 «бер юл була алыр» дип бэялэве белэн килешYЛ8рен дэ искэртэлэр [2, б. 73].
Мэкалэсендэге ас тешермэсендэ Г.Баруди мулла Мортаза Хафизныч Бохарадан h8м Терке-станнан укып кайтканлыгын, XII гасыр башла-рында (Милади ел хисабынча XVIII йез башла-рында), «дим8к, Анна в8 Елизаветтаныч татар-ларны кыскан, Лука Канашеевичларныч ку8тле хекем серг8н чакларында д8рес 8йтY бел8н м8ш-гуль булганлыгын» [2, б. 73-74] яза. Шул чорда Мортаза Хафиз 8д8би-дини и^ат бел8н д8 шегыльл8н8. Ш.М8р^ани аныч, Ы^ри ел ис8бе бел8н кYрс8тк8нд8, 1136 [1723/24] елда ис8н булуын яза [2, б. 74]. Риза Ф8хретдин «Асар»ыныч I томы 1 нче кис8генд8ге 29 нчы номерлы м8кал8сенд8 бу ш8хес хакында боларны язган: «Мортаза 8ф8нде, Мортаза хафиз, Мортаза ха^и дим8к л8 м8гърYф кемс8дер. Дагстан тарафында т8хсил идYп, ха^ 8йл8мешдер. Беч бер йез утуз алтынчы 1136 с8н8д8 с8лам8т иде. Вафаты ис8 -сочрак улыр. Кабере Мамадыш мозафатында ике Симет авыллары арасындадыр. Эс8ренн8н б8гъзе иске китаплар 8трафында кYрелг8н ф8тва-лары, ушындак 8хк8ме салат хакында [намаз хакында] гар8би бер рисал8се вардыр. Бу рисал8сенеч диба^8сенд8 [башламында] Y3 исе-мене h8м зекер ид8дер» [3, б. 31]. Монда аныч ш8кертл8ре д8 санап узыла: «Мансур бине Габ-деррахман 8л-Борындыкый, Эл-Мех8мм8д бине СYK8й 8ш-Ш8м8ки, Эгъзам бине Габдерахман 8т-Тен8к8й, Габдерр8шид бине Кадермех8мм8д 8с-Саваби, Рафикъ бине Таип 8л-Курсави в8 гай-рел8р» [3, б. 31-32]. Р.Ф8хретдиннеч бу м8кал8сен х8зерге татарчага т8р^ем8д8 2006 елда «Рухият» фонды чыгарган «Асар» томлыгыннан да укырга мемкин [4, б. 35; 236].
Дим8к, Р.Ф8хретдин шушы Мортаза Хафизны Дагстанда укып кайткан дип язса, Г.Баруди Урта Азияд8 белем алганлыгын белдер8 ик8нен кYPдек. Г.Барудиныч м8кал8се алты елга сочрак чыккан, аныкы дерес булса кир8к? ^итм8с8, ышанычлы д8лиле д8 бар: Мортаза Хафизныч ул Ясс8вия, ягъни ^аhрия, тарикатенд8 ик8нен иск8рт8.
Эмма бу каршылыклы х8б8рл8р шактый аптырашта калдыралар, м8сь8л8не ф8нни чишYне тал8п ит8л8р.
Г.Барудиныч м8кал8сенд8 (м8кал8д8 авторы ^рс8телм8ган, ф8нд8 хезм8т Г.Барудига нисб8т
ОБРАЗОВАНИЕ И ПРАВО № 8 • 2022
ителYГ8 таянып, м8сь8л8не б8х8ск8 алмыйча, шул х8ленд8 калдырабыз) ас тешерм8д8 Мортаза Хафизга б8йле мондый ачлатма бирелг8н: «Мулла Мортаза Хафиз ибне Котлыгыш Казан вилаятенд8 т8хсил в8 гыйлем кылдыктан соч, Бохара в8 Тер-кестан вилаятьл8ренд8 гыйлем арттыруп «Тари-кате Ясс8вия»дин елYш алуп кайткан соч, уни-кенче гасыр Ы^ри башларында Казан в8 Болгар йортыныч гыйлемг8 ич мохта^ вакытында халы-кга дин Yгр8теп д8рес укытуы, б8гъзе файдалы рисал8л8р язуы, халыкны яхшы файдаландырган мебар8к кемс8н8дер. Мулла Шиhабетдин М8р^ани (р8хм8тулла^ б8янен8 KYP8, 1136 с8н8л8рд8 терек ик8н» [1, б. 318].
Бу х8б8рд8н Идел-Урал буйларында XVII-XVIII йезл8рд8 м8др8с8Л8рнеч булуы, анда гыйлем иял8ре ^итле^е, ест8м8 гыйлемн8р эст8п Урта Азияг8 яис8 Кырым-Кавказга барып укулары хакында иск8ртYЛ8р бел8н берг8, ул яклардан тарикать гыйлемн8рен алып кайтуларын белерг8 була. Бу факт татарлардагы суфичылыкныч да теп тамырлары Y3Л8ренд8 ген8 тYгел, Урта Азия, Кырым, Кавказ якларында да булганлыгын ачы-кларга булыша. Ачлатмага мондый фикер д8 ест8лг8н: «Б8гъзе з8ват, эш тапмаган, «Иман шар-ты»на ш8рх ит8 башлаган дия келс8л8р д8, яхшы уйлаган агалар юллы, х8тта кир8кле эш идекене белYPЛ8р дию бел8мен» [1, б. 318]. Монда «Иман шарты» м8сь8л8сенд8 ш8рехле-ф8лс8фи CY3Л8р кузгатуныч мактала торган гам8лл8рд8н тYгелле-ген Г.Баруди ачык иск8рт8, аныч ул хакыйкатьл8рг8 б8йле фикерл8ре бYгенге кен ечен д8 8h8миятле. Татарларда иман шартларын ачлатып сейл8Yнеч артык эш буларак кабул итYЛ8рен билгел8п узуы, х8тта келкег8 алулары хакында белдерYе д8 аерым 8h8миятк8 ия факт. Дим8к, бу м8сь8Л8д8 халкыбыз элект8н катгый булган. Эмма Г.Баруди иманны тешендереп ачлатуны, ягъни ш8рехл8Yне яхшыга уйлап, кир8кле эш буларак та ачлата. Дим8к, иман шартларын ш8рехл8п ачлатып бирY кир8кле гам8л булып тора, дия алабыз.
М8кал8се эченд8 д8 Г. Баруди бу хакта фикер йертYне кир8к таба. «Иске китаплар ^ем-Л8сендин «Иман шарты» диг8н китапны белм8г8н Казан в8 болгар меселманы юк» дип белдер8 [1, б. 317]. <^8фтияк» h8м Коръ8нн8н кала ич кич таралган китап да ул ик8н [1, б. 317]. Казанда типографияд8 беренче басылган китаплардан да булуын иск8ртеп, ул аны «несх8лек» термины бел8н атый [Шунда ук.]. h8р меселманныч бу китапны укып, 8лифбаны ачардан ейр8нг8нен, ният итYЛ8рне h8м догалыкларны ачардан укып ейр8неп ятлауларын белдер8. Эмма Y3 чорында «Иман шарты» китабыныч халык алдында м8рт8б8се тешYен, 8h8мияте югала баруны да билгел8п, моныч с8б8бен Г. Баруди ^8дитчелек х8р8к8те башлануга б8йли, х8тта шунда ук ул
«ысулы-^эдидэ укучыныч бар микъдарыны бYл-мэде-киметмэде, бэлки ике-еч елеш арттырды» дип [1, б. 317], ^эдит мэктэплэренеч татарда ач-белем таратудагы башкарган эшен дэ халыкны бYлг8Л8Y тYгел икэнлеген ачык белдереп hэм бэялэп уза. «Хэзердэ «Иман шарты» китабы h8р мэктэптэ укытылмаса да, асылында файдасыз вэ бэрэкэтсез китап дэгел, бэлки халыкка ^п файда китергэн китапдыр» [1, б. 317-318] дигэн фикерен дэ укучыларына ^иткерэ.
Чыннан да «Иман шарты» китабы татар хал-кыныч дини карашлары формалашуда гына тYгел, уку-язу ейрэнY-ейрэтYДЭ дэ аерым 8h8миятле роль уйнаган несхэлеклэрдэн булган. XX йез башында татар эдиплэренеч «Иман шарты» кита-бына карата тэнкыйди менэсэбэтлэре аларныч ^эдитчелек карашларында торуларыннан килгэн, эмма ача карап кына халык ачардан баш тартма-ган, алга таба да бу китапны бастырып тарату эшендэ булган. Ченки Yзенеч эчтэлеге белэн дини нигезлэрне белдеруче, биш фарызны башкаруга, аларныч шартларын YT8YГ8 ейр8TYче халыкчан несхэлек булып чыккан. h8м тагын да, Ш.Мэр^ани, Г.Баруди, Г.Гобэйдуллин h8м Г.Рэхимнэрнеч Y3 чорларында язганнары нигезендэ татардагы «Иман шарты» китабыныч XVII гасырныч сочгы чирегендэ Казан ягы Симет авылы мулласы Мор-таза Хафиз тарафыннан язалганлыгын тегэл белэ h8м аны татар халкыныч теп милли h8м дини китапларыннан берсе буларак атый алабыз.
По материалам выступления автора на Всероссийской научно-практической конференции «Сулеймановские чтения-2022» (28 мая 2022 г., Тюмень).
Список литературы:
[1] Баруди Г. Иман шарты // Эд-дин вэл-эдэп, 1906, № 10. - Б. 317-318; № 11. - Б. 339-340.
[2] Гобайдуллин Г., Рахимов Г. Татар адаби-яты тарихы. Беренче ^ильд. Борынгы давер. ©ченче бYлек. 17, 18 haM 19 нчы гасырларда иске адабият. Татарстан матбугат haM нашрият комитеты нашире, 1924. - 185 б.
[3] Фахретдин Р. Асар; Y3 мамлакатемезда улган ислам галимнаренеч тар^ема ва табака-лары, тарихы-вилаяте ва вафатлары, ва башка ахвальларе хакында язылмыш бер китапдыр. Беренче ^езьа. - Казан: Казан университеты, 1900. - 32 б.
[4] Фахретдин Р. Асар. I т. / Тезучеларе, татарча текст: Марданов Р., Мичнуллин Р., русча текст: Рахимов С. - Казан: Рухият, 2006. -360 б.
Spisok literatury:
[1] Barudi G. Sostoyanie very // Ad-din val'-adap, 1906, № 10. - S. 317-318; № 11. - B. 339-340.
[2] Gobajdullin G., Rahimov G. Istoriya tatarskoj literatury. Pervyj tom. Drevnie vremena. V tret'ej glave. Drevnyaya literatura 17, 18 i 19 vekov. Izdanie Tatarstanskogo komiteta po pechati i izdatel'stvam, 1924. - 185 s.
[3] Fahretdin R. Asar; Eto kniga, napisannaya o perevodah i sloyah, istorii i smerti islamskih uchenyh v nashej strane. Pervoe predlozhenie. - Kazan': Kazanskij universitet, 1900. - 32 s.
[4] Fahretdin R. Asar. Tom. / Sostaviteli, tatarskij tekst: Mardanov R., Minnullin R., russkij tekst: Rahimov S. - Kazan': Ruhiyat, 2006. - 360 s.
ОБРАЗОВАНИЕ И ПРАВО № 8 • 2022
