CC BY
11ЯХИН Фарит Закизянович,
доктор филологических наук, профессор, ведущий научный сотрудник отдела литературоведения Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова АН РТ, заслуженный деятель науки Республики Татарстан, e-mail:yafaz@mail.ru
АТРИБУТИРОВАНИЕ КНИГИ «РАУНАКУЛЬ-ИСЛАМ», НАЗВАННОГО В НАУКЕ «ТАТАРСКИМ ШАРИАТОМ»
Аннотация. Статья посвящена изложению новых историко-биографических данных автора книги «Раунакуль-ислам» (Светоч ислама)Вафаи. Доказываются, что поэт себя называет какГур Шариф Вафалы, что под этим псевдонимом сочинял историческая личность ДжанВафа, который был, как сам автор пишет о себе, татарским поэтом. Устанавливается, что «Раунакуль-исллам» - произведение, сочиненное в 1464 году. При изучении исторического трактата Мухаммада Хайдара (XVIв.)становится ясно, что ДжанВафаслужил во дворце хана Мухаммада Шейбанида в 1504 году, что его биографии, изложенные в историях литератур среднеазиатских народов,оказались ошибочными.
Ключевые слова: Гур Шариф Вафалы, шариат, хан, эмир, гурэген, история литературы, узбекская литература, туркменская литература.
YAKHIN Farit Zakizyanovich,
G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art of the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, Honored Scientist of the Republic of Tatarstan
TRIBUTION OF THE BOOK "RAUNAKUL-ISLAM", CALLED IN SCIENCE "TATAR SHARIA"
Annotation. The article is devoted to the presentation of new historical and biographical data of the author of the book "Raunakul-Islam" (The Light of Islam) Wafai. It is proved that the poet calls himself as Gur Sharif Wafaly, that the historical personality Jan Wafa, who was, as the author himself writes about himself, a Tatar poet, composed under this pseudonym. It is established that "Raun-akul-islam" is a work composed in 1464. When studying the historical treatise of Muhammad Haidar (XVI century), it becomes clear that Jan Wafa served in the palace of Khan Muhammad Sheibanid in 1504, that his biographies set out in the histories of the literatures of the Central Asian peoples turned out to be erroneous.
Key words: Gur Sharif Wafaly, Sharia, khan, emir, gurgen, literary history, Uzbek literature, Turkmen literature.
ЯХИН Ф.З.,
Татарстан Фэннэр Академиясе Г.Ибраhимов исемендэге Тел, эдэбият hэм сэнгать институты,
Казан ш., Россия
Ф9НДЭ «ТАТАР ШЭРИГАТЕ» АТАЛГАН «РАУНАКЫЛ-ИСЛАМ» КИТАБЫНА АТРИБУЦИЯ
Себер татарларына турыдан-туры кабат-кабат бастырылып кила (1850 елда 46 бит нисбатле «Раунакыль-ислам» китабы ^ламенда, 1890 елда 40 битлек булып, 1896 елда Казанда 1850 елдан типографияларда 48 сахифалек hA), амма фанда бYгенге кенга
ОБРАЗОВАНИЕ И ПРАВО № 8 • 2022
DOI: 10.24412/2076-1503-2022-8-122-125 NIION: 2018-0076-8/22-897 MOSURED: 77/27-023-2022-8-1095
кадар текстологик яктан тикшерелеп ейранелма-гэн, хазерге язмада халкыбызга кайтарылмаган эдэби ядкарлардан берсе буларак кала кила.
«Раунакыль-ислам» поэмасын заманча ейр8HY эшен беренчелардан булып Шарык бел-гече академик А.Н.Самойлович (1880-1938) башлый. Эсарнеч исемен ул «Светоч ислама» дип тар^ема ита. Татар галимнаре Г.Газиз (1887-1937) hам Г.Рахим (1892-1943) «Татар адабияты тарихы» (1924) хезматенда, шушы «Раунакыль-ис-лам» поэмасына аерым тукталып, А.Н.Самойловичныч фикерларе белан килешYларен белдереп, CYЗЛ8рен раслап язып, «татар шаригате» буларак атап язып чыгалар [1, б. 120-126].
«Раунакыль-ислам» поэмасы белан байле фикер йертеп: «Язучысыныч кем булуы h8м кайда язылуы китапныч Yзенд8 ачлашылмый,- дип бел-дера Г.Газиз hам Г.Рахимнеч «Татар адабияты тарихы» китабындагы макала авторы Г.Рахим,-лакин метташарык Самойлович бу масьалане ача теша торган багъзе материаллар тапкан. «Рау-накыль-ислам» китабы Хазар дичгезе белан Арал ^ле арасында торучы терекман халкы арасында дарес китабы итеп укыла икан» [1, б. 120].
Шаех Шарафнеч ишакта йерY гадате булган. Беркенне ача бер бай яхшы ат бYлак иткан. Ул шуча утырып сахрага чыга, таулар ягына бара. Элбатта, ат - ишак тYгел, аныч кYрке да башка, кешенеч мартабасен да кутареп ^ибара. Эмма Шаех Шараф, шул атка шушы бер тапкыр утырып йерганеннан соч, башка атланмый, аны бер факыйрьга тапшыра. Yзе ишагенда йерY гада-тенда кала.
«Раунакыль-ислам»ныч авторы Yзен «галим КYP Шариф» дип белдера [2, б. 5]. Гарап теленнан буларак, «Шараф» hам «Шариф» исемнаре аерылып торалар. «Шариф» исеме «и» белан языла. Монда буталу мемкин тYгел. Ху^а Мулла язмасында ул «и» харефе кулланылмыйча, ягъни «Шараф» дип язылган, шунлыктан А.Н.Самойлович та, Г.Рахим да аны «Шараф» буларак укыганнар. Тагын да шунысы 8h8миятле: шушы Шаех Шарафне алар «Раунакыль-ислам» поэмасыныч авторы буларак кYрс8T8Л8р. Галим-нарнеч белдерYен8 таянсак, CYЗнеч бер Yк кеше хакында барганлыгы ачык ачлашыла башлый. Эмма Ху^а Мулла «Раунакыль-ислам» поэма-сында авторы Yзен ничек атавына игътибар бир-маган, халыкта йерган исемена кYP8 гена атап язган диган нати^а ясарга була.
1887 елда Бомбей шаhаренда ДаYлатшаh Самаркандиныч 186 сахифадан гыйбарат «Таз-кир8TYш-шугара» («Шигырьлар антологиясе») денья ^ра. Анда «Раунакуль-ислам» хакында да айтела, асарнеч авторы буларак Вафаи ^рса-тела. 1967 елда 110 сахифадан гыйбарат, кече форматта туплап, С.Дурдыев «IX-XVII асыр TYP-
ОБРАЗОВАНИЕ И ПРАВО № 8 • 2022
кмен эдебиятыныч шахырлары» («IX-XVШ гасыр теркман адебияты шагыйрьларе») белешмасен Ашгабат ш8h8ренд8 бастырып чыгара, анда, Д8YЛ8тшаh Самаркандиныч китабына таянып, «XV асырда яшан Вепайыныч «Ровнак-эль-ыс-ламы» кепе тYркмен мекдеплеринде окув китабы хе^мде, та Бейик Октябрь социалистик револю-циясына чекли йергYнли окадылар» [3, б. 64] («XV гасырда яшаган Вафаиныч «Раунакыль-ислам» асарен терекман мактапларенда, уку китабы хеке-менда, Беек Октябрь социалистик революциясена кадар езми укыдылар») дип ачлатып уза. Шул равешле, адабият тарихларында hам белеш-малекларда «Раунакыль-ислам» асаренеч авторы буларак Вафаи / Вапаи ^рсатела башлый.
Терекман адабияты тарихына багышланган кYп томлыкта Вафаига багышланган аерым макала бар [4, б. 329-330]. Анда Вафаиныч псевдоним буларак кулланылуы, асар авторыныч кем иканлеге алега ачыкланмавы белдерела, шагый-рьнеч Каспий дичгезе буендагы (Каспий дичгезе-неч кенчыгышында, Терекманстанда Балкан елкасе) Красноводски, хазерге Терекманбаши, ягыннан иканлеге айтела, Хива мадрасаларенда укыганлыгы искартела [4, б. 329]. Алга таба ачлат-маларда «Раунакыль-ислам» асаренеч терекман мактапларенда укытылуы, авторы Шаех Шарип булмавы хакында языла, Шаех Шарипнеке иса «Мегыйнел-мерид» китабы дип белдерела [4, б. 330].
Вафаи «Раунакыль-ислам»ны язганы ечен кырык дея алган икан [4, б. 331]. Бу очракта «кырык дея» арттыру тYгел, балки баянеч зурлыгын бел-дерYче шартлы сан гына, билгеле. Аны накъ шушы санда дип кабул итарга ярамый. Шулай итеп, «Раунакыль-ислам» дидактик поэмасы Вафаига беркетела, авторы буларак ^р Шариф бетенлай ^рсателми башлый. Эмма асарнеч Yзена игътибар итсак, анда «Вафаи» CYзе бетенлай очрамый, балки бер тапкыр ахырда автор Yзен8 «Вафалы», ягъни «Ышанычлы» дип атап мера^агать ита:
1065. И Вафалы1, белганечне кYЗлам8, «Белмазечезне билYрем»,- тип CYЗлама.
Бу т8X8ллYCне авторныч асарда бер гена тапкыр, шушы баетта гена кулланылуы фактына да игътибар итми мемкин TYгел. Поэманыч 104 нче баетенда «^р Шариф» дип Yзен шулай ук бер гена белдереп, ахырда, 1065 нче баетенда «Вафалы»га кYЧYе масьаласе фанда ачык тYгел.
Эсареннан алынган м8гълYматларга таянып, «Раунакыль-ислам»асаренеч авторы ГYP Шариф Вафалы дисак, бернинди хата булмас кебек.
1 Вафалы - тугыры, ышанычлы.
«Раунакыль-ислам»ныч 1464 елда язылуы бэхэссез. Бу факт эсэрнеч Yзенд8 белдерелган дата бел8н турыдан-туры раслана. Авторына кил-г8нд8, чын исеме Ху^а Мулла ик8не бел8н киле-шерг8 яки килешм8ск8 мемкин.
Э мен8 Yзен ГYP буларак атавын тарихи-8д8-би-лексик а^латулар нигезенд8 без д8 «сукыр» м8гън8сенд8 кулланган дип б8ял8п уздык. Эмма чынлыкта ^рнеч - гYрг8н, дереср8ге - ураган аталышыныщ кыскартма, монгол CYзе ^раганнеч (кияY) х8тта теркил8штерелY ик8нлеген8 бетен-л8й д8 тукталмадык. Чыщгыз хан н8селенн8н бул-ган кызны кияYГ8 алган кеше гYраг8н - ^рган - гYP атала. Аксак Тимер ханныщ н8селен д8 шул С8б8-пле гYрг8н н8селе буларак белг8нн8р, ягъни ^р-л8рд8н, диг8нн8р. Дим8к, Вафалы да шул н8сел-д8н ик8н. Аныщ ^алаир аталуы (8С8ренд8 автор Yзен тат-татар буларак та атый) моны раслап тора. Татар ^заллавында, ^алаир буларак могуллар, Могулистан халкы шулай аерым билгел8нелеп йертелг8н, дия алабыз. Х8ер, бу фикеребезне фаразый буларак кабул итYне урынлы саныйбыз. Ченки м8сь8л8 ачыклап тикшерYне тал8п ит8.
ГYP Ш8риф Вафалы - болар (ГYре д8, Ш8рифе д8, Вафалысы да) h8мм8се д8 шагыйрь-неч нисби исемн8ре, чын, тумыштан бирелг8не тYгел. Т8X8ллYC авторга 8с8рд8 Yзен атар, белде-рер ечен кир8к. Ул шуныщ ечен уйлап чыгарыла да.
ГYP Ш8риф Вафалыныщ «Раунакыль-ис-лам»ы и^ат ителган чорда язылган х8б8рл8рне барласак, тарихта Yзе ГYрг8н, Yзе Вафалы, Yзе Ш8риф атала алырлык кеше бер8Y ген8 ик8нен8 тап булырбыз. Ул кеше - ^ан Вафа исемле 8мир. Алтын Урданыщ Кенчыгыш елк8сен8 караган Себерд8ге Ш8йбанилар олусында Шахи-будаг солтанныщ абыйсы ЭбYл-Х8йр хан (1428-1468) хекемдарлык итк8н h8м кучм8 Yзб8к ханлыгын тарих м8йданына куйган. Аныщ эшен энесе Шахи-будагныщ улы Мех8мм8т Ш8йбани хан Шахб8т (Шахиб8хет - ягъни, «б8хетле ботак», 1451-1510) д8вам итк8н. Аны тарихларда Кече Мех8мм8т, Кечек Мех8мм8т, Шахб8хт Мех8мм8т, Мулла Шади буларак атыйлар. ^^и ханныщ еченче улы Шибан н8селенн8н. Мен8 шул Ш8й-бани ханныщ сараендагы 8мирл8ренн8н берсе ^ан Вафа исемле ик8н. Аныщ х8тта Ш8йбани хан-ныщ Хар8земне яуларга килг8ненд8 ишек катын-дагы б8кл8ренн8н ик8нлеге д8 ачык билгеле. Бу хакта Мирза Мех8мм8т Х8йд8рнеч (1499-1551) «Тарихи-Р8шиди» хезм8тенеч Икенче китабы 9 нчы бYлегенн8н укый алабыз.
Мирза Мех8мм8т Х8йд8р - Мирза Мех8мм8т Х8йд8р Хес8ен улы Дулати - Могулия м8мл8к8-тенд8 х8рби ^ит8кчел8рд8н булып, бернич8 язма китаплар калдырган 8дипл8рд8н берсе. Аныщ «Тарихи-Р8шиди» хезм8те фарсы-та^ик теленд8
язылган, ул, а^ардан тыш, терки теленд8 шигырьл8р д8 и^ат итк8н, м8с8л8н, «^иhан-нам8» поэмасы бYгенге кенг8ч8 килеп ^итк8н.
Мирза Мех8мм8т Х8йд8р «Тарихи-Р8ши-ди»д8 язганча, 1504 елда Ш8йбани хан Хар8зне яуларга кил8. Yзб8кл8рг8 хезм8тт8 торган могул-ларныщ йер8кл8ренд8 Ш8йбани ханнан курку хисе даими саклана ик8н, ягъни а^ардан бер-бер этлек кылуларын кетк8нн8р. Эмма ханныщ бертуган энесе М8хмут солтан h8р эшт8 могулларны якла-учы булган. Ул Кондузда шушы 1504 елда Yлеп кала. Х8б8ре ирешYГ8, могулларны^ йер8ген8 шом теш8.
Эмир ^ан Вафага сер итеп кен8 Ш8йбани хан Хар8змне яуламый китм8яч8ген белдер8 h8м тагын да болай ди: <^зб8кл8р арасында бу кенд8 утыз ме^л8п могул бар. Могул башлыклары бул-ганда, ул могуллар безг8 тугыры хезм8тт8 тормая-чаклар. У^айлы очрак кYренYГ8, алар безнеч бел8н без аларга кылган гам8лне башкарачаклар. Аларныщ елк8нн8ре - Мех8мм8т Хес8ен ГYраг8н. Аныщ хакында со^гы кенн8рд8 мин еш уйланам. Аны утерс8м, бер-бер ханны YтерYче булам h8м бу гам8лем минем ханнарга ясаган h8мм8 яхшылыгымны юкка чыгарачак. Шуча да безнеч бу сейл8ШYне а^а ^иткерYеч яхшы булыр. Ул, бетен бар н8рс8л8рен ^ыйнасын да, аяклары барында моннан качу ягын карасын, а^а шушы-ларны кичекм8ст8н ^иткер. Yлем бел8н кеч алыш-масын, аныщ китYен8, канга комсыз кылыч бел8н башка могул 8мирл8ре сугарылырлар» [5].
^ан Вафа шунда ук Мех8мм8т Хес8ен ^ра-г8нг8 («Тарихи-Р8шиди» авторы Мех8мм8т Х8й-д8рнеч 8тисен8) кеше ^иб8р8 h8м ханныщ CYЗЛ8рен ^иткер8. ©йл8 намазы вакыты ик8н. Намаздан соч Хес8ен 8мир, янындагы YЗ балала-рын, гаил8сен, егерме кешелек хезм8тчел8рен, т8н сакчыларын алып, Хер8с8н каласына таба юл ала.
Бу х8б8рл8рд8н а^лашылганча, 8мир ^ан Вафа Yзб8кл8р ханы Мех8мм8т Ш8йбани сара-енда хезм8тт8 торган. Ул гына да тYгел, Хес8ен 8мирне^ ике кызы, Гайш8-солтан бел8н Г8Yh8р-шат-бигим Ш8йбани ханныщ хар8менд8 (гаре-мында), хатыннары янында ик8нн8р. Гайш8-сол-танны Ш8йбани хан YЗ энесе М8хмYт солтанныщ улы Гоб8йдулла солтанга кияYГ8 бир8. Ул ханым тарихта, бераз сочрак заманнарда, Могул-ханым буларак дан ала. Э Г8Yh8ршат-бигимне хан ^ан вафаныщ улы 8мир Йарга кияYГ8 бир8. Моны Ш8й-бани хан 8мир ^ан Вафаныщ Мех8мм8т Хес8ен ^раганнеч Хер8с8нг8 качуын оештырганы ечен р8хм8те билгесе буларак эшли.
Шулай итеп, ^ан Вафаныщ Ш8йбани хан сараенда хезм8тт8 торуын, 1504 елда 8ле ис8н ик8нлеген, Йар исемле улы да булып, аныщ хатыны Г8Yh8ршат (Мех8мм8т Хес8ен 8мирнеч
ОБРАЗОВАНИЕ И ПРАВО № 8 • 2022
кызы) иканлеген ачык бела алабыз. Алар, ^ит-маса, шушы тарихларны язып калдырган Мирза Мехаммат Хайдарга туганлык-кардашлекта да иканнар.
Дон Хуан Фарсылы (Персидский, ул 15601604 елларда яшаган; Солтан Гали-бак Баят улы, Шайбанилар белан сугышларда да катнаша; сафавилар сарае аны Испанияга илчелек эше белан ^ибара, Ору^-бак шунда тормыш корып кала [6] тарафыннан XVII йезнеч беренче елла-рында Испанияда язылган «Фарсы Дон ^уанныч Ору^-бак Баят китабы» бар. Анда «ишик агасы баши» диган титул хакында да CYЗ бара [7]. Ишик агасы башиныч (ишек агасы башыныч) ярдамче-у-рынбасарлары иса «ишик агаси» (ишек агасы) дип аталалар икан, а ханныч сакчылары башлыгы «капучи баши» (капкачы башы) дип йертелган. Шагыйрь ГYP Шариф Вафалыныч ишакта йерYе хакындагы риваятьне хатерда ячартсак, аныч хан катында ишек агасы булуына байле барлыкка килYен искарми мемкин тYгел. Димак, ишек агасы атамасы халык риваятьларенда ишакка атланып йеруче булып киткан, дия алабыз. Аннары, «Пай-гамбарлар тарихы»н укучыларда Ибраhим h8м улы Исмагыйль пайгамбарларга байле кыйсса-ларны укыганда ишек белан ишакне бутап ачлау-лар очрый. Улын кетеп утырган Ибраhимга Исма-гыйльнеч хатыны су да бирми, есталга сыйларын да куймый. Китканенда Ибраhим пайгамбар: «Улыма айт, ишеген алыштырсын!» - дип китеп бара. Аныч CYзе шушы хатын хакында була. Ишекне ишак белан алыштырып кYзаллау, димак, хата саналырга тиешле. Исмагыйльнеч хатыны монда иренеч кул астында хезматта торуы саба-пле, ягъни хатыны булганга ^ра ишек буларак аталганы ачлашылса булса кирак?
Шушы тарихи м8гълYматлар нигезенда фанни далилле нати^аларга килсак, «Рау-накыль-ислам» асаренеч авторы ^р Шариф Вафалыныч чынлыкта амир ^ан Вафа булуын ачык тешенербез. Димак, ^р Шариф Вафалы ул XIV яшап и^ат иткан, ^ан Вафа буларак магьлYм затлардан икан. Эле 1504 елда ул Мехаммат Шай-бани ханныч (Шахбатнеч) сараенда ишек агасы хезматенда торган.
По материалам выступления автора на Всероссийской научно-практической конференции «Сулеймановские чтения-2022» (28 мая 2022 г., Тюмень).
Список литературы:
[1] Газиз Г., Рахим Г. Татар эдэбиятытарихы. - 1 нче ^ильд- Борынгы дэвер.- Икенче булек.-Казан: Татарстан ^eмhyриятенеч дэYлэт нэшрияты, 1924. - 242 б.
[2] Китабы местабигъ «Раунакыль-ислам».-Казан: Университет табигъханэсе, 1890. - 40 б.
[3] IX-XVII асыр теркмен эдебиятыньщ шахыр-лары. Справочник / Чапатайярлан С. Дурдыев. -Ашгабад: Ылым» нешрияты, 1967. - 110 б.
[4] ТYркмен эдебиятыныщ тарихы. - I т. - Орта асырлар доврунич эдеби мирасы. - Ашгабат «Ылым» нешрияты, 1975. - 480 б.
[5] Восточная литература [Электрон ресурс]. КерY режимы: www.vostlit.info/Texis/rus14/tarich_ Rashidi/frametext22.h.t.m (мерэ^эгать итY датасы: 11.05.2022).
[6] Дон Жуан Персидский [Электрон ресурс]. КерY режимы: http://ru.wikipedia.org/wiki/Дон_ Жуан_Персидский (мерэ^эгать итY датасы: 11.05.2022).
[7] Восточная литература [Электрон ресурс]. КерY режимы: www.vostlit.info/Texis/rus5/Huan_2/ frametext11.h.t.m (мерэ^эгать итY датасы -11.05.2022).
Spisok literatury:
[1] Gaziz G., Rэhim G. Tatar эdэbiyaty tarihy. - 1 nche ^il'd- Boryngy dэver.- Ikenche bYlek.- Kazan: Tatarstan ^emhyriyatene4 dэYlэt nэshriyaty, 1924. -242 b.
[2] Kitaby mestabig» «Raunakyl'-islam». - Kazan: Universitet tabig»hanэse, 1890. - 40 b.
[3] IX-XVII asyr terkmen edebiyatyny^ shahyrlary. Spravochnik / Chapatajyarlan S. Durdyev. - Ashgabad: Ylym» neshriyaty, 1967. - 110 b.
[4] TYrkmen edebiyatyny^ tarihy. - I t. - Orta asyr-lar dovrynin edebi mirasy. - Ashgabat «Ylym» neshriyaty, 1975. - 480 b.
[5] Vostochnaya literatura [Elektron resurs]. Kery rezhimy: www.vostlit.info/Texis/rus14/tarich_Rashidi/ frametext22.h.t.m (mera^gat' itY datasy: 11.05.2022).
[6] Don Zhuan Persidskij [Elektron resurs]. Kery rezhimy: http://ru.wikipedia.org/wiki/Don_ZHuan_Per-sidskij (mera^gat' itY datasy: 11.05.2022).
[7] Vostochnaya literatura [Elektron resurs]. Kery rezhimy: www.vostlit.info/Texis/rus5/Huan_2/frame-text11.h.t.m (merengar ity datasy - 11.05.2022).
ОБРАЗОВАНИЕ И ПРАВО № 8 • 2022
