CC BY
10т
Л. эбэрле авылыныц
450 еллык бэйрэме
Татарстанныц Эгерж;е тебагенда ур-нашкан Табарле исемле татар авы-лыныц нигезлануена быел 450 ел тулды. Бу авылныц кызыклы тарихы халык теленда буыннан-буынга сейланеп, рива-ятьларда сакланып килган. Казан, Маскау Ъам Киров шаЬарларендаге архивлардагы чыганакларны махсус ейрану да авылньщ уткан юлын тулырак кузалларга ярдам итте.
Татар халкыныц 1552 елгы милли фа-ж;игасеннан сои Казан тарафыннан кучеп килган бер теркем башбирмас татарлар бу яклардагы башка авыллар белан берга Табарлене да нигезлаганнар. Авыл башта хазерге урыныннан еч чакрым чамасы кенчыгыштарак, Чаж елгасы буенда ур-нашкан булган Ъам ул чагында атамасы Кишкилде исеменда йертелган.
Авылныи сирак очрый торган аувал-даге атамасы уиаеннан чыганакларны мах-сус тикшеру натиж;асенда тубандагелар ачыкланды. Тарихчы Е. И. Чернышев «Казан ханлыгы авыллары» исемлегенда Дери юлында, Ушна елгасы буенда Кишкилде исемле авыл булганлыгын язган1. Казан яулап алынганнан сои, анда руслар яшаса да, элеккеге Кишкилде исеме сакланып килган. XVII гасыр уртасында ул авылньщ ж;ирларе рус Ьам керашен ж;ирбилаучела-ре карамагында булган2. Бу авылныи Казан ханлыгы чорында ук булганлыгы Ъам исеменеи терки-татар атамасы булуы — анда ии элек татарлар яшаганлегена шик калдырмый. Казан ханлыгы яулап алын-ганнан сои Казан каласына 30-40 чакрым якынлыктагы авыллардан татарлар куып чыгарылганлыгын исапка алганда, бу авылныи да уз халкы читка куылып, ата-масы гына калган диярга нигез бар. Моиа охшаш вакыйгалар тарихчылар тарафын-нан язылган3. XIX гасырда Лаеш еязена керган бу авыл Кишкилдеево дип, шул ук вакытта Елан исемле инешка нисбат ите-леп Змеево дип та аталган4. Хазер Питрач районына кера торган бу авыл Змеево исеме белан билгеле. Ул Питрачтан 15 чакрым тенъякта урнашкан, 1997 елда анда 18 кеше (руслар Ъам татарлар) яшаган5.
Чыганакларда Питрач Ъам Эгерж;е як-ларындагы алеге ике очрактан башка Киш-килде исемле торак пунктлар булганлыгы хакында магълумат табылмады. Тарихи чыганакларда мондый исемдаге ике атама-ныи булуы — гадати очраклылыктан гына тугел, а алар арасында турыдан-туры байланешка ишара итуе да мемкин. Шушы
30л
ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИИ
ике Еишкилденец беp-беpcена байланеш-лаpе бap дип pacлay читен бyлca дa, aндый xалнеи да иxтимaллыгын к^е кaгып бул-мый. Ченки pивaятьлаpда да aвылны Ka-зaн ягы кешелаpе нигезлаве cейлана. Эcтавена, нинди да бyлca беp aвыл кеше-лаpенеи икенче ypынгa кYчеп теплангач та, элекке aвыллapыныц иcемнаpен я^^т aтaмa итеп биpyлаpе тapиxтa магълум. Ta-тap тapиxчыcы Г. Эxмаpев Kaзaн xaнлыгы яyлaп aлынгaннaн coh Kaзaн тapaфыннaн ypan бyйлapынa hам бaшкopт дaлaлapынa кyчеп киткан тaтap aвыллapындa шундый xалнеи кyзателyен язган6. Ягъни, Kaзaн ягындaгы aвыл aтaмaлapыныц кенчыгыш тapaфтaгы тaтap aвыллapындa дa кaбaтлa-нуыныц yтызлaп oчpaгын миcaл итеп ки-теpган.
Икенче ж^га KYчеп яцa aвыл ^pra^ дa элекке aвылныц иcемен куюныц миcaл-лapы, гoмyман, еш oчpый. Anapra факaть «Иоте» hам «EHa» диган cyзлаp гена ку-шылгaн. Ма^лан, Эгеpже ягындaгы гай-беp миcaллap. Moндaгы Иcке Kызылъяp aвылы кешелаpе Яцa Kызылъяpны, Эгеp-желелаp 1732 елдa (xазеp Aзнaкaй pa^mi-m кеpа тopгaн) Эгеpже aвылын, Иже A^ кyжaлылap 1864 елдa Яцa Aккyжa aвылын, Иcке Базакалелаp (Менделеев paйoнындa) 1884 елдa Я^ Базакане, Югapы Caклayлы-лap (xазеp Capмaн paйoнындa) 1905 елдa Ca^ay aвылын, Иcке Cлаклелаp Яцa ^акте нигезлаганнаp h. б. Бoлap дa aвыл aтaмacыныц yзгаpмича кучу тpaдицияcе тypындa aлдapaк айтелган фикеpне далил-лилаp. Шуныц кебек ук, Kaзaн янындa бул-гaн Kишкилде aвылы белан Эгеpже ягын-дaгы Еишкилде apacындa ypтaклык булу иxтимaлы бик зyp.
Aвыл бaштa ypнaшкaн елганьщ Чaж диган иcеме шул елганыц яp бyйлapындa куе булып тoтaш ycкан hам xазеp да мул ycа тopгaн «чaш улане», ягъни кыяк печанга байле. Taтap телендаге ««amrap-дay» cyзе да шул ук cyз белан беp тaмыp-дaн.
Aвылныц элекке ypыны XIX ra^ip axыpынa кaдаp xaлык теленда «Иоте aвыл» дип йеpтелган. Элек, 1553-1670 нче еллap-дa гамалда бyлгaн иц аувалге зиpaтныц ypыны xазеpгача билгеле, xaлык теленда «изге зиpaт» дип йеpтела.
Aвыл oлы юл — Kaзaннaн Пеpмьга бapa тopгaн тpaкт бyендa ypнaшкaнлыктaн, aндa яшаган xaлыкныц тopмышы тынгы-газ бyлгaн. Шул cабаптан hам, иxтимaл, 1678 елдa яcaклы кpеcтьяннapны теpкаy
(пеpепиcь) yткаpy вaкыйгacы дa aвылныц яцa ypынгa кученуена этаpгеч булгандыф. 1670 нче еллapдa aвыл xaлкы xазеpге ypын-гa, Tабаpле иcеме белан aтaлгaн елгa бу-ендaгы кaлын ypмaн эчена кучеп ypнaш-кaн. Xaлык xатеpенда caклaнгaн pивaятьта да aвыл яцa ypынгa 1680 нче еллapдa кучкан дип тейлана. 1678 елгы xaлык ига-бен any вaкытындa бу aвыл бyшaп кaлгaн aвыллap pатенда, «пycтoшь» бyлapaк теpкалган7.
Aвылныц элекке ^шкилде aтaмacы теpки-тaтap кеше иcеменнан чыкган бул-ca киpак, тopa-бapa amiH беpенче aвaзы тешеп кaлып Ишкилде pавешен aлгaн. Aныcы дa, yзгаpеш кичеpеп, xaлык xате-pенда xазеpге вaкыткa Эчкилде бyлapaк caклaнгaн. Tабаpле иcеменец магънаcе ту-pындa тел гaлимнаpе apacындa фикеpлаp теpлеча. Э безнец тикшеpенyлаp натижа-cенда тубандаге кapaш ныгыды. Tабаpле — бaшлaнгыч чopдa елгa иcеме булганлы-гы билгеле. Eлгaныц бoлaй дип aтaлyыныц дa тapиxи aцлaтмacы бap. Aвыл Олы юл бyендaгы аувалге ypынындa чaгындa кечлап чyкындыpy, пеpепиcьлаp h. б. теpле aфатлаp вaкытындa куе ypмaн эчендаге елгa бyендa, юлдaн читтаpак мaxcyc яше-pенеп TOpy ypыны бyлгaн. Э xaлыкныц теп яшау ypыныннaн читка кучеп, вaкытлычa тен кунып тopгaн ypыны xaлык теленда «табеp» дип йеpтелган. Taтap теленец Минзала cейлашенда (Эгеpже тебаге да шул cейлашка кеpа) бу cyз шул ук магъна-cенда caклaнгaн8.
Tабаpле aв^Iлы яцa, ягъни xазеpге ypы-нындa чaгындaгы теке зиpaты 1670 еллap-дaн XIX ra^ip бaшынa xатле гaмалда бул-гaн. Ул зиpaт coцpaк aвылныц эченда кa-лып, coвет чopындa aныц ypынындa теpле бинaлap тезелган. №ке зиpaттa xазеpге вaкыттa беp кaбеp ypыны билгеле. Ул — 1718 елдa тyгaн hам шушы aвылдa яшап, 1780 нче еллapдa вaфaт бyлгaн Уpaзмaн Xеcаен улыныц кaбеpе9. Aвылныц xазеp гaмалдаге зиpaтынa иcа XIX гacыp бaшын-дa жиpли бaшлaгaннap. Aндa caклaнгaн иц теке кaбеp тaшы 1840 елга кapый.
Tабаpле aвылыныц утканена кaгы-лышлы кaйбеp фaктик магълyмaтлapгa меpажагaть итcак, aлap тубандагеча. 1710 елдa aвылдa 9 xyжaлык булганлыгы магъ-лум10. Tабаpле aвылы aшa 1773 елдa Пе-теpбypг Фаннаp aкaдемияcе агъзacы, cая-xатче П.С Пaллac уткан11. Э 1774 елныц жаенда бaш кyтаpган кpеcтьяннapныц теп гacкаpе белан E. Пyгaчев ^^бугата yзгaн-
ТЭБЭРЛЕ АВЫЛЫНЫЦ 450 ЕЛЛЫК БЭИРЭМЕ
31
Тэбэрле авылыныц иске зиратында Уразман Хесэен улыныц кабере. Р. Мэрданов фотосы.
да авыл халкы калын урман арасындагы чокырлы жирда качып калган, бер елеше фетначеларга иярган. Халык яшеренган урын хазергача «Качкын тебак» дип яки икенче терле «Пугач чокыры» дип йертела. 1834 елда Табарледа 228 кеше, а 1917 елда 889 кеше яшаган12. Табарле авылында ха-лык ии куп яшаган вакыт 1920 елга туры кила, ул чагында анда 1020 кеше яшаган13. Соигы, 2002 елгы халык исабен алу магъ-луматлары буенча Табарле авылындагы 114 хужалыкта 307 кеше гомер кичера.
1917 елга хатле Табарле авылында ике мачет14, ике мактап Ъам бер мадраса эшлап килган15, 1907 елда китапхана ачылган16. 1913-1915 елларда тезелган Икенче махал-ла мачетенеи бинасы хазерге вакытта да исан.
Шунысы да кызыклы, Табарле Ьам курше-тира авыллардагы халыкныи сей-лам теленда архаик узенчалеклар шактый
сакланган. Бу масьала тел галим-наре тарафыннан тафсыйльлап ейрануне кета.
Табарле халкыныи электан килган теп касебе игенчелек бул-ган. Аннан тыш сумала кайнату, тула басу, чикман тегу, сустан жеп эрлау, чыпта сугу Ъ. б. белан да шегыльланганнар. XIX гасыр-ныи икенче яртысында Бондюг химия заводына чимал азерлау ечен авыл янында тезелган поташ заводында да эшлаганнар. Авылныи кайбер ир-атлары XIX гасыр ахырыннан Ижевск, Вот-кинск, Сарапул заводларына ки-теп эшли башлаганнар.
Авылныи уз саудагарларе да булган. XIX гасыр башында Табарледа эре саудагар Габдес-салам Габделгазый улы (17881840) яшаганлеге билгеле. Аныи каберена куелган маЬабат таш хазер да исан. 1897 елгы халык исабен теркау документларында Табарленеи дурт кешесе сауда белан шегыльланганлеге языл-ган. Шулардан Даут Иосыпов (1852-?) «кызыл мал», ягъни мануфактура товарлары (тукыма-лар) белан сату иткан17. Даут бай-ныи ике катлы йорты хазергача сакланган. Чай Ъам шикар белан сауда итучелар ике кеше: Эхмат-гарай Ихсанов (1849-?) Ьам За-риф Эхмадиев (1862-?) булганнар18. Xай-рулла Зайнуллинныи (1860-1929) вак товар белан сату итуе теркалган19. XX г. башын-да Табарле бае, эре жирбилауче Латыйп Вахитов (1856-1919) икмак саудасе белан шегыльланеп, якын-тирада зур байлыкка Ъам шеЬратка ирешкан. Маннанов Бали икмак Ъам кун-тире белан сауда иткан.
Бу авылныи бер ук населдан булган бернича кешесе аеруча сирак Ъенарларга ия булганнар. XIX гасырда яшаган Зайнел-башар Габделхаликъ улы (1843-190?) сагать ясаучы оста буларак танылган. Аныи уз капкасыныи башына суга торган зур сагать ясап куйганлыгын, кырда эшла-учеларнеи шул сагатьнеи суккан тавышын-нан вакытныи купме иканен белеп торган-лыкларын елкан буын кешелар хазер да сейлилар. Зур сагатьнеи тирасенда башка вак сагатьлар да булган дилар.
Сагатьче Башарнеи уллары сирак Ьенар — кемешчелекне узлаштерганнар
32
ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИИ
Ьам бу архив документлары белан да рас-лана. 1897 елгы халык исабен алганда Башар узе сагать ясаучы оста («часовых дел мастер») дип, а ике улы: Шайхетдин (1869-?) Ьам Эхмат^ан (1877-1911) — кемешче осталар («серебряных дел мастер») дип язылганнар20. Табарле кемешче-ларе ясаган бизангечларнец хазергача сак-ланганнары да бар. Масалан, Шайхетдин-нец уз кызы МицлемаЬруйга (1897-1928) ясап бирган бер зур (кеянтале) Ьам бер пар кечкена кемеш чулпылары безнец гаилада сакланган. МицлемаЬруй — безнец абие-
авылда ж;азалап утерганнар. Авылныц йездан артык ир-егете ватандашлар сугы-шында катнашкан22.
1930 нчы елларда Табарле авылыныц дистадан артык кешесе рахимсез репрессия корбаннары булганнар. Беек Ватан су-гышында авылныц 122 ир-егете яу кырла-рында Ьалак булган23.
Быел, ягъни 2003 елныц 21 июнь кененда Табарле авылы узенец 450 еллык байрамен уткарде. Тантанада барлыгы ике йездан артык кеше: авыл халкы, Эгерж;е районы ж;итакчелеге, Эгерж;е, Казан, Чал-
Тэбэрле авылыныц Шэйхетдин Бэшэрев ясаган кемеш чулпы. XIX г. ахыры. Р. Мэрданов фотосы.
без, ягъни анием Рашиданец (1921-2002) анисе. Зайнелбашарнец бертуган агасы Габденнафыйкныц улы Гайнулла (18651925) да перепись документында кемешче дип теркалган21.
Зур юл буенда урнашу сабапле, 19181919 елларда авылда еч мартаба хакимият алышынган, Табарле ватандашлар сугышы чорында еч мартаба зур янгыннарга дучар булган. 1919 елда аклар гаскаренец вакыт-лы штабы Табарледаге Латыйп бай йор-тында урнашкан Ьам шул ук елныц язында Сарсак-Омга волосте идарасенец 5 агъза-сын (шул исаптан шагыйрь Даут Гобайди-не (1873-1919) да) колчакчылар шушы
лы, Алабуга, Ижевск, Сарапул, Глазов Ь. б. шаЬарлардан кайткан авылдашлар Ьам кунаклар катнашты. Тоташ яцгырлардан торган июнь аеныц бу кене гаж;аеп матур, кояшлы булды. Тантанага ж;ыелучыларныц йезларе Ьам куцелларе кояштай балкыды.
450 еллык байрам искиткеч ямьле, ты-ныч Ьам ихласлы узды. Байрам чараларын-да катнашучылар тезелеп кила торган яца мачет Ьам Беек Ватан сугышында Ьалак булганнарга куелган Ьайкал янында авыл-ны нигезлаган ата-бабалар рухына, Коръан укып, дога кылдылар. Авыл эчендаге Хамидулла (Мебаракж;ан) чишмасенец саф суын эчеп хушландылар. Мактап белан Ьам
ТЭБЭРЛЕ АВЫЛЫНЫЦ 450 ЕЛЛЫК БЭИРЭМЕ
33
Маданият йортында кургазмага куелган музей асбаплары белан якыннан танышты-лар. Табарле авылыньщ тарихына, шулай ук Табарле мактабенеи утканена багыш-ланган кызыклы чыгышлар тыиладылар.
Гомуман, авыл байраме бик матур утте. Бу чара авыл халкыныи рухын кутарде, биграк та яшь буында — мактап укучыла-рында зур кызыксыну уятты24.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Е. И. Чернышев. Селения Казанского ханства // Вопросы этногенеза тюркоязычных народов Среднего Поволжья.-Казань: ИЯЛИ АН СССР,1971.-С.278, 286.
2. Писцовая книга Казанского уезда 1647-1656 годов.-М.:Ин-т российской истории РАН,2001.-С.194-198.
3. Газиз Гобайдуллин: Фанни-биографик жыентык=Газиз Губайдуллин: Научно-биографический сборник / Тез. С. Гобайдуллин, Э. Кульпин-Гобайдуллин, Р. Марданов, И. Ьадиев.-Казан: Рухи-ят,2002.-Б.146; М. Xудяков. Очерки по истории Казанского ханства.-Репринт. воспроизв. изд. 1923 г.-Казань:Фонд ТЯК,1990.-С.161.
4. Списки населенных мест Российской империи.-Т.ХГУ-Казанская губерния (по сведениям 1859 г.).-СПб.,1866.-С.55.
5. Татарский энциклопедический словарь.-Казань:Ин-т Татар. энц-ии,1999.-С.209.
6. Гайнетдин Эхмарев: Тарихи-документаль жыентык / Тез. Р. Марданов, Э. Салахова, Р. Мии-нуллин.-Казан:Xатер,2000.-Б.314-3l7.
7. Россия даулат борынгы актлар архивы (РДБАА), 1209 ф., 1 тасв., 6453 (1 кис.) сакл. бер., 1039 об. кгз.
8. Татар теленеи диалектологик сузлеге.-Казан:Татар. китап нашр.,1993.-Б.313.
9. Уразман Xесаен улыныи куп санлы оныклары хазер да ишле: Уразмановлар, Валиевлар, Исла-мовлар, МинЬажевлар Ь. б. хазерге вакытта Табарле авылында, Татарстан Ьам Удмуртиянеи терле калаларында яшилар. Уртак бабаларыныи каберен зиярат италар, анда килеп дога кылалар. Уразман — бу юллар авторыныи да анисе ягыннан бишенче буын бабасы.
10. РДБАА, 350 ф., 1 тасв., 146 сакл. бер., 1363-1364 об. кгз.
11. П. С. Паллас. Путешествие по разным провинциям Российского государства / Перев. В. Зуев.-Ч.Ш, половина вторая.-СПб.: Императорская АН, 1788.-С.57.
12. Татарстан Милли архивы (ТМА), 3 ф, 2 тасв., 530 сакл. бер.; 991 ф., 2 тасв., 367, 368 сакл. бер.
13. Шунда ук, Р-164 ф., 1 тасв., 151 сакл. бер., 133 кгз.
14. Киров елкасенеи даулат архивы (К0ДА), 582 ф., 604 тасв., 149 сакл. бер., 87 об. кгз.
15. Шунда ук, 205 ф., 2 тасв., 2273 сакл. бер., 1 кгз.; ТМА, 92 ф., 2 тасв., 9777 сакл. бер., 65 кгз.
16. ТМА, 92 ф., 2 тасв., 9777 сакл. бер., 62 кгз.
17. КОДА, 574 ф., 9 тасв., 34 сакл. бер., 12-13 кгз.
18. Шунда ук, 118-119, 150-151 кгз.
19. Шунда ук, 166-167 кгз.
20. Шунда ук, 61-62 кгз.
21. Шунда ук, 20-21 кгз.
22. ТМА, Р-164 ф., 1 тасв., 836 сакл. бер., 22-136 кгз.
23. Xатер китабы: Эгерже районы.-Казан,1993.-Б.19-293.
24. Табарле авылыныи 450 еллык байрам тантанасы Ьам тафсыйльлерак тарихы Яр-Чаллы кала-сында нашер итела торган «Якташлар авазы» газетасында (№ 5/6.-июнь, № 7/8.-август.-2003) киирак яктыртылды.
Раиф Мэрданов,
филология фэннэре кандидаты
РЕЗЮМЕ
Публикация кандидата филологических наук Р. Марданова посвящена истории д. Табарли Агрызского района Республики Татарстан, которая была основана в 1553 г.
34л
ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИИ
