CC BY
8XX век: страницы истории
ехэммэтнэжип
хэзрэт язмасы
Б у тарих Мехамматнажип Тунтари та-рафыннан 1929 елда Татарстанныц хазерге Балтач районы Тунтар авы-лында яшаганда язылган. Тагын бер елдан аны кулак итеп серганнар Ьам 1930 елда ул термада вафат булган. «Татар энциклопедик сузлеге»нда аныц турында болай язылган: «Мехамматнажип Тунтари (1863-1930) — дин эшлеклесе. Тунтар авылы мачетенец имам-хатыйбы булып торган, яца методлы (жадид) мадрасасенец медаррисе булган. Дини тагълимат буенча хезматлар авторы»* . Эмма бу язма Ьич кена да дини язма-лар гына тугел.
Нажип Тунтари авыл тарихы язмасын-да Тунтар мадрасасеннан тыш башка мадрасалар эшчанлеге Ьам XIX гасыр ахы-ры—XX гасыр башына караган бик куп ме-Ьим масьалаларда яктыртылган. Автор ка-димчелек белан жадитчелек арасындагы каршылыкларны уз чоры кузлегеннан ачып салган.
Язма фактик материалларга бик бай. Баштагы елешенда автор авылныц килеп чы-гышына Ъам авылныц экологик сакланышы-на зур игътибар ита. Яшьларга адап-ахлак тарбиясе бируга аерым туктала. Касабаче-лек, балаларга Ъам яшьларга Ьенар биру ту-
*Татарский энциклопедический словарь.-Казань,1999.-С.379. (Таржема безнеке. - Р. 3.).
рында кайгырта. XX гасыр башында Мал-мыжда, Бегелмада, Уфада яшап татар милли магърифатен устеруга куп ярдам иткан эре саудагарлар — миллионер Хакимовлар ту-рында иска ала. Тунтар мадрасасенда белем алып чыккан дин белгечларенец Идел-Нок-рат буйларында Ъам Оренбург якларында да халыкка магърифат нуры таратучылар бу-лып хезмат итуларен раслый.
Язмада иска алынган Тунтар кешеларе-нец населен давам итучелар бугенге кенда авылда яшилар. Алар ечен да бу тарих кы-зыклы. Мехамматнажип хазратнец шактый еллар давамында Казанда Галимжан хазрат (Галимжан Баруди) белан кулга-кул тоты-нып дин Ъам матбугат эшларе белан шегыль-лануе, Фатыйх Эмирхан Ъам аныц якын ту-ганнары белан даими элемтада булуы, Мехамматнажип хазрат язмаларында чагы-лыш таба.
Бу кулъязма 1930 елларда танылган археограф Саед Вахиди тарафыннан кулга те-шерелган Ъам башта аныц узенда сакланган. Аннары ул аны СССР Фаннар академия-сенец Кенчыгышны ейрану институтына тапшыра. Бахетка каршы, «халык дошманы» саналган Мехамматнажип Тунтаринец бу язмалары исан калган. Буген ул Казанда, Татарстан Фаннар академиясенец Г. Иб-раЬимов исемендаге тел, адабият Ъам сан-гать институты мирасханасенда саклана.
Балтач районы Хакимияте башлыгы Марат Хай улы Зариповныц матди ярдаме белан Г. ИбраЬимов исемендаге Тел адаби-ят Ъам сангать институты фанни хезматка-ре, филология фаннаре кандидаты Зефар МехамматшаЪ тарафыннан гарап язуында-гы тарихи язма хазерге татар шрифтына
кучерелде Язмада Мехамматнаж;ип Тунтари, Зефар МехамматшаЪ Ъам Рафхат Зарипов искармаларе бар. Материал татар тарихын, мадрасалар тарихын, кадимчелек-ж;адитчелек масьалаларен ейранучелар ечен кызыклы булыр. Материал матбугатта бе-ренче тапкыр, кыскартылган халда басыла.
Тунтэр авылы
Тунтэр авылы иске авыллардан булмаганга, бэлки Казан, Болгар мэмлэкэтлэренэ руслар истиля кылганнан со^ корылганга ханнар заманыннан калган Иэм башкача тарихи меИим эсэрлэр булганлыгын беленми. Иэм мэкъбэрэсендэ ташлар да куелмаганга бу авылда нинди кешелэр килеп киткэненнэн, нинди телгэ алырлык эсэрлэре калганлыктан да тарихка язардай мэгълумат юк. Шулай да ишетелгэн мэгълуматны эИэмиятен тикшер-ми язарга уйладым. Авылыбызньщ тарихы булган кадэрлесе бетен чыксын дидем.
Бу авылда шактый ук гыйбрэтле хэллэр, яхшы, яманга мисал тотарлык хадисэлэр булганлыктан беркадэрлесен язуны кирэксендем. Максатым: авылныщ тарихи хэллэрен булганынча курсэтеп, барынча гыйбрэтле кыйсса кылу булды.
Мехэммэтнэж,ип Тунтэри
Тунтэр авылы Татарстанда, Казаннан йез чакрым артыграк шимальдэ зур гына Иэм атаклы авыл. Шэж,эрэсендэ язылуынча, бу авылныщ беренче бабалары Янгул угыллары Янгырчы, Кошай, Кошанбай, Куркэ Иэм Укчи исемнэрендэ алты туган1 Тунтэрдэн ун чакрым шэрыкътэ мэшИур Себер юлы естендэге Янгул иле авылыннан бу урынга кучеп килеп урнашканнар. Ул вакытларда бу урыннар кара урман булып, узлэренэ ж,итэрлек урынны агачлардан эрчеп, ей-каралтылар ясап, биш-алты йортлы кечкенэ авыл тезегэннэр. Тезе-луенэ еч йез илле еллар булырга кирэк2. Авылныщ шэж,эрэсе со^гы вакыткача Хеснетдин Фэтхулла угылында сакланып килгэндэ кемдер берэу карарга дип алып, шуныщ кулында шэж,эрэ заигъ булган. Бу шэж,эрэдэ мэзкур алты бабадан урчегэн нэселлэр со^ елларга-ча языла килгэнгэ нэсэб саклауда бердэнбер васита булган бу шэж,эрэне^ югалуы авыл ечен зур заигаттэн буладыр. Инде алты бабадан урчегэн нэселлэр бугендэ ме^ душка ж,иткэн.
Тунтэр авылы шул рэвешле урман эчендэ корылып, як-ягы кап-кара урман булган. Бу авылныщ Тунтэр диеп исемлэнуендэ ике терле риваять бар. Берсе, ул заманнарда бу тирэдэ электэн урнашкан ар авыллары татарларныщ уз араларына килулэрен телэмэгэнгэ, куып ж,ибэрергэ уйлап, сукалаган ж,ирлэрен кирегэ аударып боларда янэдэн у^айга тунтэргэндэ бер-берсенэ «тунтэрегез, тунтэрешегез» диеп эйтешеп, шуннан Тунтэр исе-ме булып калган дип сейлилэр. Икенче риваять: болар башлап кучеп килгэндэ авылныщ хэзерге урыннарыннан ике чакрым тубэндэге урынга урнашканнар. Бу урындагы буген дэ сэламэт ике чыршы агачы шул заманнан калган диеп эйтерлэр. Бу урын хэзерге урынга караганда зур авыл урнашырга яраклырак. Монда урнашканда югары ягында авыл булыр диеп уйламаганнар. Судан агып килгэн чупрэк шикелле нэрсэлэрне кургэч, югарыда авыл булуын а^лап, югары таба эзлэп барып, Кетэш дигэн ар авылы кургэч, арлардан агып килгэн судан нэфрэтлэп, бу таулардан бер чакрым югары урынга кучкэннэр. Арлар узлэреннэн югарыга татарлар урнашуын телэмэгэнгэ, боларга комачаулык итеп, сукалаган ж,ир кисэклэрен кирегэ аударып, болар янэдэн у^айга тунтэреп бер-берсенэ тунтэрергэ эйтешеп, шуннан Тунтэр исеме булып калган дилэр. Авыздан сейлэнеп килгэн бу сузлэр дэлил булып ж,итмэсэ дэ, шулай булуын гакыл ерак курми.
Авылныщ урыны таулык, елгалык булып зур Иэм болын да булмаганга зур авылга яраклы тугел. Моннан утыз-кырык еллар элек Тунтэр тирэсе таулары, су буйлары Иэм кырларда терле агачлык булып, терле ж,имешле агачлар, сирэк алма агачлары да бул-ганга манзарасы гузэл, кырларында тау, су буйларында хуш ислэр а^кытып торган, Иава-сы яхшы, сэламэтлеккэ файдалы, ку^елгэ шатлык бирэ иде. Инде буген дэ тауларында, кырларында агачтан эсэр калмаганга со^гы буыннар бу ж,ирлэрне^ агачлык булганына да ышанмыйлар. Таулар коп-коры калганга ашалып, ярлар ишелеп, коры елга, чокыр-чакырлар кубэеп, Иаман ж,ирлэр туза барганга ертык кием шикелле эчпошыргыч манзара-га эверелгэн. Бу урыннарныщ тиз арада агачларыннан ялангач калуы, саксызлыктан, ки-лэчэкне кайгыртудан икэнлеге билгеле. Игенлек кылырга эрчегэн агачларны ееп ут тертеп яндырып, шуннан башка агачларга да кабып, шуныщ белэн урманга яндырып бетергэннэр. Ж,эйлектэ урман янып, тирэ-якны тетен басып, баш авыртып йери торган идек. Бу эшне башлап эшлэучелэр бераз кеше булып, купчелеге сэйерче булып торганнар.
Бу эрэм итуне^ ж,эзасы буген дэ балалары татып, утын-агачларны утыз чакырымнар-га барып алып, эшлэп, кисеп, китереп, газап чигулэр, урманнарныщ яртысы гына сакланып килгэн булса да агач, утынга читкэ баруга хаж,эт тешмэс иде. Тунтэр тирэсендэге
46,
XX ВЕК: СТРАНИЦЫ ИСТОРИИ
aвыллapньщ cannay ypмaннapы бyлгaнгa aзлaп киодп, яшьлэpeн Ycтepэ бapып, фaйдaлa-нып тopыpлap идe. Янэ ypмaн Ycrepyra eмeт бyлмaca дa, aвыл тиpэceндэгe кopы тayлap-ны жимeшлeк кылгaндa, фaйдaлы эш 6улып, aвыл тиpэceнэ ямь кepep идe. Moндый иж,ти-мaгый эшкэ гaдэтлэнмэгэнгэ, жэмгыятькэ фaйдaлы эшнe кaйгыpтyчы xэзepгэчэ юк дияp-лeк3.
TYнтэpнeн бepce aвыл эчeннэн, бepce читтэpэк aгып, aвылньщ тубэн бaшындa ку-шылгaн икe инeш cyы бap. Бу cy чишмэлэpдэн килгэнгэ, чишмэлэp eлдaн-eл кopый бap-гaнгa, aгымcy бeтeнлэй бeтY epa! кYpeнми. Чишмэлэp бeтэ бapyы aгaчлap бeткэнлeктэн икэнлeгe мэгълум. Aгaчлap бyлгaндa чишмэлэp куп, инeшлэpдэ яxшы ук зyp идe. Aвыл тиpэceндэ Ьюм эчeндэ yнлaп чишмэ бap идe. Aвыл эчeндэ бYгeндэ икe чишмэ бapлы-юклы. Бepeнчe xaжэт булган cy мэcьэлэceн кaйгыpтып, чapacынa кepeшeп, чишмэлeк-лэpнe тaзapтып, тиpэceнэ тиз ycs тopгaн тaл aгaчлapы yтыpткaндa co^ янэ apтyынa eмeт юк тугел. Лэкин бaя эйткэнчэ, иж1тимaгый эшкэ гaдэтлэнмэгэнгэ hэм эфкяpe гаммэ бик тубэн бyлгaнгa бaшлaп бу эшкэ кepeшYчe xaлык apacындa кYpeнми. Бep эшкэ кepeшYДЭн элeк фaйдacын бeлepгэ киpэк4. Фaйдacын a^na^ тeлэcэ кepeшeлY зapypи бyлa. И^ мeшкe-лe дэ фaйдaны a^nay, aнлaтy. Элeккe eллapдa xeкYмэт тapaфыннaн тгацкий мacтepcкoй aчылып, киeмлeклэp, cэpнинкэлэp, aшъяyлык жэймэ вэ бaшкa hэp тepлe тyкымa эшлэ-peнэ eйpэтepгэ eгepмe cтaнoк кyeлгaн идe. И^ киpэклe бу heнэpнe шaтлaнып eйpэнepгэ бep-икe кыз тaбылмыйчa, мacтepcкoй бaшкa aвылгa кYчeп киттe. Xaлкыбызньщ aнcызлы-гы^ кeeнeп, зaмaнчa тopмыш эшлэpeнэ эЬюмият биpмэYлэpeнэ эч пoшып, бу CYЗлэp дэ xaтиpэceз язылды.
TYнтэp xaлкы игeнчe булып, игeн эшeнэ тыpышaлap. Игeн бeлэн кeн кYpeп килэлэp. XeкYмэт тэ бу эшнeн яxшыpyынa яpдэм кылa. Игeн эшлэpe зaмaнгa, фэнгэ мyaфыйк эш-лэpeнэ бaшлaнca, бик куп фaйдaлы бyлaчaгы xэзepдэн ук кYpeнeп тopa. Игeнлeкнeн бe-paз eлeшeнэ улэн opлыгы дa игэ бaшлacaлap, пeчэн xaжэтe дэ ж1итэpлeк житeшэчэк5. Элe пeчэннe читтэн aлып килэлэp. Aвыл янындa пeчэнлeк, бoлынлык бyлмaгaнгa, пeчэн-лeкнe ун чaкыpымлык epaклыктa Шyшмa бye дигэн бoлынлыктaн caтып aлып эшлэп aлып кaйтaлap. Шyшмa — зyp гы^ cy. Шyшмaбaшы дигэн мeceлмaн aвылы яныннaн чыгып, Maлмыж янындa Вятгага кoя. Бу икe apaдa He^e^p, Op, Cмэeл, Бopнaк илe, Я^гул илe, eч Caлaвыч, Kapилe, Hopмa, TYбэн Cacнa, Kapaдyгaн, Tayзap, TYбэн Keнэ, TYбэн Шyбaн hэм Xэcэншэex иceмнэpeндэгe мeceлмaн aвыллapы шушы cy бyeндa. Бу cy Kapaдyгaн-ныщ тубэн ягындa Maлмыжгaчa мэшhYP Ceбep юлы бyйлaп aгaдыp. Eгepмe биш чaкpым-дa caклayлы ypмaннapы бyлca дa, бу xaжэтлэpнe кaплapлык тугел. Индe бу ypмaнгa aвыл-дaн yтызлaп гaилэ кYчэpгэ бyлгaнгa бу ypмaн aлapныкы булды. Moннaн ига eл элeк тэ aвылдaн ун чaкpымдaгы кыpлapынa eгepмe бишлэп йopт кYчeп ypнaшып, Чyлпaн иceмлe гачганэ aвыл тeзeлдe6. Aвылньщ кeтYлэpe йepepлeк бep гeнэ бacy бyлгaнгa, мaл-тyap кYплeктэн бapыcынa дa житэpлeк чуп бyлмaгaнгa мaлны жэeн-кышын eйдэ тyйдыpыpгa тypы килeп, бaшкa бep чapa тaбылмaгaндa мaл acpay кыeнлaшa бapa.
Aвылньщ бep як тaвындaгы галдык вaк чыpшы, apтыш aгaчлapын caклayны жэмэгатькэ эйтeп, caкчы кyйдыpып, буген дэ шaктый aгaчлык булып ac^^a™ мук, гeмбэ hэм apтыш ж,илэге шикeллe Yceмлeклэpдэн фaйдaлaнaлap. Apтыш ж,илэген кaйнaтып, бaл cымaк тэмлe ганэ кaepтмa яcыйлap. Moны apтыш бaлы «тиpaяк» дип эйтeп, шифaлы дип ceйлилэp7.
Элeк зaмaндa aвылдa пyтaшs кун кяpxaнэлэpe бyлгaн. Co^ra тaбa бaшкopт apacынa йopт кэceплэYчeлэp кYбэeп, бepaзы шyндa ypнaшып, Уpaл eязeндэ тимepчe булып hэм бaшкa aвыллapгa дa ypнaшып кeн кичepгэннэp. Буген дэ эшлэpe бap диeп ишeтeлэ. Пу-тaш, кун зaвoдлapы бeтeп, бaшкopткa йepY дэ куптэн ту^лып, кун зaвoдлapы TYнтэp янындa ^тэш дигэн ap aвылынa кYчeп, eч-дYPт кун зaвoды яxшы ук зyp эш бaшкapып, тepлe кYннэp эшлэп, кYбpэгeн Kaзaнгa илтeп caтып йepилэp идe. Yткэн eллapдa бу зaвoд-лap ябылдылap. KYн зaвoдлapын янэдэн TYнтэpгэ кaйтapып apтeль булып эшлэгэндэ фaйдaлы бyлыp идe. Лэкин мoны yйлaгaн кeшe бeлeнми.
Co^i eллapдa TYнтэp xaлкы кYбpэк тeгYчeлeк бeлэн кэceплэнэлэp. Читeк-кэвeш, кэлуш, итeк, шиблит, бoтинкa, чуэк hэм caндaл шикeллe тepлe aяк киeмнэpeн эшлэп, бa-зapлapгa йepeп caтaлap. Aвылдa ^кганлэп тeгYчe бap дилэp. Aвыл кeшeлэpeннэн eч тимepчe дэ бap. Бoлapньщ бaбaлapы Эxмэтшahны TYнтэpнeн бишeнчe мyллacы Гaли xэзpэт димлэп тимepчe иткэн. Aгaй-энece бaштa кapшы тopып, «ул нинди эш, ypыc кынa тимepчe бyлa» диeп киpe ceйлэcэлэp дэ, ^ли xэзpэт: «Tимepчeлeк бик яxшы кул кэceбe, пэйгaмбэpлэpдэн кaлгaн heнэp, aгaй-энeн CYзeнэ кapaмa», - диeп, Yгeтлэп кYндepгэн. Moньщ угылы Mexэммэтшah ocтa тимepчe булып Yзлeгeннэн eйpэнeп cэгaть hэм тepлe мaшинaлap тeзэтYчe, эшeн яxшы эшлэYчe вэ ж^лы, тyгpы кeшe идe. Mexэммэтшahньщ Гapиф9, Нэфигъ hэм Гaли иceмлe eч угылы — eчece дэ тимepчe бyлcaлap дa, ocтaлыклa-pы aтaлapы дэpэжэceндэ тYгeл дилэp. Aвылдa кeмeшчe, cэгaтьчe, пыялaчы, кaмытчы, cтoляp Ьюм бaлтa ocтaлapы шикeллe heнэp иялэpe дэ бap. Элeк зaмaндa Tah^p бaтыp10 дигэн бep кeшe бap идe. Бу кeшeнeн бaтыpлык иceмe чыгyынa шул зaмaндa мэшhYP Дэули бaтыp дигэн кeшeнe кepэштэ e^m бaтыp иceмeн aлгaн. Дэули таять тэ кeчлe булып тигeз жиpдэ житмeш пoтны тapтып йepгэнeн ceйлилэp. Moны кepэштэ бep кeм дэ era aлмaгaн дилэp. Шул кaдэp кeчлe бyлca дa, cэлэтe бyлмaгaн. Бeзнeн Tahиp бaтыp бик cэлэтлe
МвХЭММЭТНд^ИП ХЭЗРЭТ ЯЗМАСЫ
____ _
)А ' оУ(¿у
о) Ык
I — ~ ' м Й/'Л.У
................ ■.,„.___________:._-......^^у^^с^УОРУУЛ
-...........-■ щи^^ч
... - && к ^'¿Р^ЛсрС^Ь^
(/о с^-^у^-^У^ ^у^ ^ Ь О > .„.
^Уи^.^У^^Ь В.У^ ^ & ¿'¿¿^ /У^г^^Уу^. _________
.¿¿¿ь^^^ С У
_____' ¿^¿¿>7. ■ I* ________
Мехэммэтнэ^ип Тунтэринец Тунтэр авылы тарихына багышланган кулъязмасы. ТФА нец Г. ИбраИимов исемендэге тел, эдэбият Иэм сэнгатъ институты мирасханэсендэ саклана,
53 фонд, 2 тасв., 46 эш, 1 бит.
булганга, шуныц аркасында Дэулине еккан. Дэули янэдэн бер кат керэшергэ телэсэ дэ, имгэтер дип, ТаИирны качырганнар. Моныц нэселеннэн Гыйльман11 дигэн угылыныц ба-лалары да кечлелэр иде. Гали исемлесе бер баткан атныц тартып чыгара алмаган йеген ялгызы тартып чыгарганын кургэн идем. Авылда беренче, икенче баскыч мэктэплэр дэ Иэм зурлар ечен курслар да бар. Бетен авыл диярлек уку юлына тештелэр. Белем, кеше-лек юлына тешкэнгэ, бу инде авыл ечен ж,ирле эш буладыр. Наданлык, карацгылыкта кешелек юлы табарга булмый. Моныц естенэ янэ авыл ечен бер Иенэр мэктэбе дэ булса яхшы булыр иде.
Тунтэр тирэсе ар авыллары. Арлар татарларга караганда эшлеклерэк, ирлэре киез итек басу, тире илэу вэ кун эшлэу, ж,он тету Иэм чыпта сугу шикелле эшлэр белэн вакыт уткэрэлэр. Соц елларда исерткеч истигъмале кубэя тешкэне сизелэ. Кешелек дошманы булган бу гаять зарарлы нэрсэне дэ арадан чыгару бик лязем. Улемгэ, башка авыруныц чарасы булганга бу иж,тимагый авыруныц дэвасы да, элбэттэ, бар. Бу исэ укымышлы, белемле, Иенэрле шикелле булу. Эш кешене тезэтэ, эшлексезлек, Иенэрсезлек белэн кеше булып булмый. Бу инде Иэр кемгэ мэгълум.
^^ XX ВЕК: СТРАНИЦЫ ИСТОРИИ
TYнтэp aвылы иcкeдэн биpлe мэдpэcэлe булып килгэнгэ, xaлкы дa Yзлэpeн бeлeм-лepэккэ caнaп, тиpэ-як aвыллapдaн Yзлэpeн югapыpaк тoтып килгэннэp. Иcкe мэдpэcэлэp дини иceмдэ бyлcaлap дa, аэ^гы eллapгaчa дин гыйлeмe укытылмый.
Бopынгы зaмaннapдa Opeнбypг, Tpoицк, Звepини (Звepинoгoлoвcкий) Toз-тYбэ, Aк мэчeт, Kaзaлы Ьюм Ceмипaлaт кeбeк шэhэpлэpдэ кэceп кылып тopyчылap бyлгaн. Бу кeндэ дэ эшлэpe шyндa бyлыpгa киpэк. Co^i eллapдa Xэкимoв12, Paтзин hэм ^ишин фaмили-ялэpeндэгe aтaклы cэYДЭгэpлэp булып, бу гандэ индe эxaдиcкэ эвepeлeп, тeллэpдэ ceйлэнэ тopгaн xикэя булып кaлдылap. Элeк зaмaндa TYнтэp кeшeлэpeннэн мэдpэcэ бe-тepгэн укымышлы бaйтaк кeшeлэp житeшeп, кaйбepлэpe aвылдa игeнчe булып гoмep cepeп, кaйcылapы чит aвыллapдa мyллaлык кылып тopгaннap. Бoлap жeмлэceннэн мэшhYpepэ-гe Myca бинe Гaбдeppэшид Mэмcэ aвылындa имaм-мeдэppиc булып гoмep кичepeп, aктык гoмepeндэ xaж cэфэpeнэ китeп, кaйтышындa Иcкэндэpйядэ вaфaт бyлгaн. Зaмaнacыньщ aтaклы кeшeлэpeннэн булып тэpжeмэce «Mecтaфaдeл-эxбap»дa язылгaн. Hэceлeннэн бopaдэpлэpe Caдыйк бинe Xэбибyллa бинe Myca TYнтэp мэдpэcэceндэ шэкepт вaкытын-дa вaфaт бyлгaн. Myca xэзpэт нэceлeннэн бYгeндэ cэлaмэт Иocыф бинe Taжeтдин бинe Caдыйк бинe Xэбибyллa бинe Myca xaн Уpдacындa мyллa булып тopaдыp идe. Янэ TYнтэpдэн Xэлил бинe Tahиp13 гoнвaнлы кeшe Xижaзгa hижpэт итeп, Mэдинэи мeнэвэpэгэ ypнaшып гыйлeм тэxcыйл иткэннэн co^ дa, «Mexэммэдия» мэдpэcэceндэ мeдэppиcлeк кылып, oзaк гoмep cepeп, шyндa вaфaт булган. Tpoицк Зэйнyллa14 xэзpэттэн «фaзыйль кeшe идe» дигэнeн ишeткэн идeм. Янэ TYнтэpдэн Xecнeтдин бинe Бэшиp дигэн кeшe Бo-xapaдa куп eллap укып, coныннaн бep мэдpэcэгэ мeдэppиc тэ булып, axыpдa илeнэ гай-тыpгa CYЗ кылып, юлдa вaфaт бyлгaн. Tэpжeмэce «Mecтaфэдeл-эxбap...» дa oзын язы-лып, кaйбep лэтыйфaлapы дa кYчepeлгэн.
TYнтэp мyллaлapыннaн бишece тeп TYнтэp кeшeлэpe. Гaли xэзpэт зaмaнындa мyллa-лap иceмeндэ бу кeшeлэp дэ бyлгaн: Tahиp мyллa15, Гaбдeлкэpим мyллa, Гaбдeccaттap ишaн, Гaбди мyллa hэм Шэpиф мyллa. Tahиp мyллa Mэчкэpэ мэдpэcэceндэ укып, TYнтэpгэ гайтып, игeнчe булып гoмep cepeп вaфaт бyлгaн. Эxмэтжaн, Гaйнeтдин16 иceмeндэгe угыл-лapы язу дa тaнымaгaн мужик булып гoмep кичepeп вaфaт бyлдылap. Гaбдeлкэpим мyллa TYнтэpнeн икeнчe мyллacы Гocмaн xэзpэт туганыныщ нэceлeннэн, яxшы гынa гыйлeм ияce бyлгaн... Гaбдeлкэpим мyллa бик кapтaeп, йeз яшeннэн Yтeп, aктык гoмepeндэ aяктa йepи aлмый шуып йepгэн. Гaбдeccaттap ишaн Tepкecтaн, Эфгaнcтaн hэм hиндcтaннapдa cэяxэт кылып бaйтaк мэгълYмaт xacил итeп, TYнтэpгэ кaйтып, игeнчe булып мэгыйшэт кичepeп, кap кepэгэндэ eй тубэганнэн eгылып тeшeп вaфaт бyлгaн.
Тунтэр мулл ал ары
TYнтэp мyллaлapыннaн бepeнчece: Гaбдeppaзaк17 бинe Ишмexэммэд бинe Tэми. Ka-зaн ягыннaн Kэтpэнэж дигэн aвыл кeшece. Hичэ eллap мyллa булганы бeлeнмэдe. Kaбe-pe TYнтэpнeн иcкe мэкъбэpэceндэ дип ceйлилэp, ypыны мэгълум тYгeл. «Mecтэфaдeл-эxбap»дэ кыpык eллaп имaм тopды дип язылгaн. Шул зaмaннapдaн ук TYнтэpдэ мэдpэcэ булуы, мэдpэcэceндэ язылгaн китaплapдaн бeлeнэ. Mэдpэcэceндэ язылгaн икe китaп кeтeп-xaнэмдэ. Бepce «Гaкaидe нэcэфия» шэpxe «Иpшaдeн мecлимин» иceмлe. Axыpындa «тэммэт кэтaбэт hэзиheл-нecxэтeл-мeбэpэкaт, гaлэ йaдeл-фэкыйpь Xaлид бинe Xэcэн (бу Xaлид бинe Xэcэн кулы бeлэн язылды) фи вилaйэтe Kaзaн, вилaйэтe TYнтэp вэ фи мэдpэcэти мyллa Гaбдeppaзaк бинe Ишмexэммэд» дип язып, тapиxы кyeлмaгaн. Икeнчe-ce дэ шундый ук бep дэpecлeк китaбы идe. Гaбдeppaзaк xэзpэтнeн мehим xeзмэтлэpeннэн TYнтэpнeн бopынгыpaк кapтлapы бaбaлapыннaн ишeтeп ceйлэYлэpeнчэ Yзe Ьюм xaтыны бaлaлapны yкый-язa бeлepгэ eйpэтeп, бoлap вaкытындa aвылдa yкый-язa бeлмэYчe бул-мaгaн дип ceйлэYчeлэpнe ишeттeм. TYнтэpдэ нэceлe бeлeнми. Mexэммэд иceмлe угылы Kaзaндa бишeнчe мэчeттэ имaм булып тopгaнлыгы, мoньщ Эxмэд ишaн дигэн угылы C^ мидэ икeнчe мэчeттэ имaм булуы «Mecтaфэдeл-эxбap»дa мэз^ (югapыдa эйтeлгэн) Эxмэд ишaнньщ улы Ибpahим axyнд aтacы ypынындa имaм булып гoмep кичepeп, мoньщ Гapэпcтaндa тэxcыйль кылгaн Kapaэxмэд иceмлe фaзыйль угылы бYгeндэ Cимидэ cэлaмэт. Лэкин cy^ip дип ишeттeм. Гaбдeppaзaк xэзpэт нэceлeннэн шул Kapaэxмэдкэ бaшкa кeшe булуын бeлмэдeм. Cиминeн икeнчe мэчeт имaмы Гaбдyллa Xeлycый Эxмэд ишaнньщ шушы вaкыйгacын ceйлэгэн идe кинэшeп, нигeзeн эшлэп бeтepepгэ aкчacын дa тaбып бaйтaк вaкытлap эшлэми rapra^ Пoлицмeйcтp «Myллaлap нигэ мэчeтнe эшлэтмиceз», - дип, copaп, «aкчa бyлмaгaнгa», дигэч Cими бaйлapын чaкыpып ana биpepгэ эйтeп, шуныщ бeлэн мэчeт гaять яxшы кылып эшлэтeлгэн. Бу вaкыйгaны ceйлэYчe мэзкYP Xeлycый xэзpэтлэpe мoндый гузэл мэчeт Kaзaндa дa юк дип мaктaгaн идe. Гaбдeppaзaк xэзpэт тэpжeмэceндэ бaшкa мэгълYмaт тaпмaдым.
Икeнчe имaм Гocмaн Иcмэгыйль угылы TYнтэpи. Бу кeшe дэ ничэ-ничэ eлдa мyллa бyлгaнлыгы, кYпмe тopгaнлыгы hэм вaфaт тapиxлapы дa бeлeнмэдe1S. Бopынгы кapтлap ceйлэвeнчэ, Гocмaн xэзpэт Yткeн aкыллы, pycчa hэм зaмaнa xэллэpeннэн дэулэт низaм-нapыннaн мэгълYмaтлы, жэмгыять эшлэpeндэ xeкYмэт бeлэн ига apaдa вacитaчылык кылыp бyлгaн. Moньщ зaмaнындa TYнтэp тиpэceндэ Уpбap aвылындa Yтэгэн мyллa19 гон-вaнлы Tapxaн бeлэн дyc булып жэмэгaть эшлэpeн бepгэлэп эшлэгэннэp дип ceйлилэp. Гocмaн мyллa зaмaнaчa мэгыйшэт иткэнгэ я^ чыккaн нэpcэлэpнe aлa бapып, caмoвap
MeXdMMdTHd^n ХдЗРдТ ЯЗMACЫ
чыгу бeлэн — бу тиpэдэ иceмe дэ ишeтeлмэн вaкыттa aлып гайтуы зyp xaдиcэ caнaлып, тeллэpдэ дacтaн булып ceйлэнeп, «Гocмaн мyллa бик гажэп мaшинa aлып кaйткaн, cy бeлэн ут бepгэ тopca дa, бep-бepceнэ зapap тиepмилэp икэн» дигэн CYЗлэp epaккaчa ишe-тeлeп, бу мaшинaны кYpepгэ кыpык-иллe чaкpымнapдaн килY-китYчeлэp бaйтaккaчa ки-ceлмэгэн. Гaилэce тypыcындa дa бeлмэдeм. Hэceлeннэн Гaбдeлкэpим, Гaбдeллaтыйф иceмлe кeшeлэpeннэн бYгeн дэ cэлaмэт Гaбдeлxaк бинe Иcxaк бинe ^мэ^йль бинe Гaбдeллaтыйф hэм Xэбибpэxмaн бинe Гaбдyллa бинe Myca бинe Гaбдeлкэpим гoнвaнлы кeшeлэpe бap. Kaбepe TYнтэpнeн я^ кaбepлeгeндэ дип ceйлилэp дэ, ypыны мэгълум тYгeл. «Mecтaфaдeл эxбap»дa бapы иceмe гeнэ мэзкYp.
6чeнчe имaм Гaбдeлxэмид20 бинe Yтэгэн бинe Яpмexэммэд бинe Koтлыгмexэммэд бинe Mexcин TYнтэpи. Бу кeшeнeн дэ ничэ eл имaмлык итYe hэм вaфaт тapиxлapы дa бeлeнмэдe. Tэxcыйль ул зaмaннapдa Дaгыcтaндa тэxcыйлe гыйлeм гадэт бyлгaнгa, шун-дa бyлгaндыp дип yйлaнылa. Элeк Mэчкэpэдэ имaм-мeдэppиc булып, aннaн Mэчкэpэ ти-pэceндэ Д^й aвылынa имaмлыккa кYчeп, Aдaйдaн Caлaвыч aвылынa килeп, имaм булып, Caлaвычтaн вaтaны TYнтэp aвылынa гайтып имaм-мeдэppиcлeктэ гoмep кичepeп вaфaт булган. Mэчкэpэдэ вaкытындa мэдpэcэceндэ 1172 hижpидэ язылгaн китaбыны кYpгэнeн Mэpжaни «Mecтaфэдeл-эxбap»гa кaйд иткэн. Элeк зaмaннapдa мyллaлap кYбe-ce мэншYPceз булып, бeзнeн Xэмид xэзpэт тэ мэншYPceз имaмлыктa гoмep кичepгэн. Mo^ дый мyллaлap ypыннapындa тopып, тeлэмэcэлэp тaшлaп китeп, ypыннaн ypынгa кYчeп йepгэннэp. Myллaлapын яpaтмaгaн мэxэллэлэp дэ жибэpY eчeн ишeклэpeн aлып тaшлay, бaшкa тepлe кoмaчayлыклap яcay шикeллe эшлэp бeлэн китepгэ мэжбYP иткэннэp.
Xэмид xэзpэтнeн Гaбдeлгaффap21, Гaбдeлфэттax, Гaллэм hэм Caбит иceмлe ДYPт угылы булып дYPтece дэ чит aвыллapдa имaмлык кылып вaфaт бyлгaннap. Гaбдeлгaф-фap TYнтэpдэн утыз чaкpым кeнбaтыштa Я^ Taзлap22 aвылындa имaм-мeдэppиc булып тopып вaфaт бyлгaн. Фэйзepaxмaн, Эxмэд, Hacиx Ьюм Kэмaлeтдин иceмлe ДYPт улы га-лып, Фэйзeppaxмaн aтacы мэдpэcэceндэ тэxcыйльдэн co^ cэYДЭгэp булып, Бoxapaгa йepeп cэYДЭ кылып дэYлэтлэнeп, axыp гoмepeндэ дэYлэтe китeп ypтa дэpэжэдэ мэгыйшэт кичe-peп, кapтaeп вaфaт булды. KYп нэpcэдэн xэбэpдap, cэYДЭгэ ocra, мэжrлecтэ кYиeллe кeшe идe. Mэpжaни мэдpэcэceндэ укып, эhлe гыйлeмнэн булган Зahpeтдин ЭбYCЭлим Mexэммэд гoнвaнлы фэгать бep угылын кaлып, бYгeн дэ cэлaмэт, aвылындa игeнчe булып тepeклeк кылaдыp. Эxмэд aтacы ypынындa имaм булып, oзын гoмep cepeп, кapтaeп вaфaт булды. Tэxcыйлe Kышкap Ягъкуп xэзpэт мэдpэcэceндэ бyлгaн. CYЗгэ oCTa мoтaябэлe кeшe, шa-гыйpьлeгe дэ бap идe. Бepничэ угылы, кызлapы булып, икeнчe угылы Шahимэpдaн23 ^ш-кap Иcмэгыйль xэзpэт мэдpэcэceндэ тэxcыйльнe тэмaм кылып, куп eллap xэлфэ булып мэдpэcэи «Xecэeния» aчылгaндa бepeнчe мeдэppиc булып бepничэ eл тopгaннaн co^ ^ш-кapгa кaйтып имaм-мeдэppиc булып бYгeн дэ имaмлыктaн иcтигъфa кылып, Иcмэгыйль xэзpэт дapындa тopaдыp. Xэзpэтнeн Xэдичэ иceмлe кызын ни^к^^ бepничэ угыл, кыз-лapы бap. Шahимэpдaн гoмepe бye гыйлeм бeлэн шeгыльлэнeп, куп мэгълYмaт тэxcыйль итeп, яxшы гынa кeтeпxaнэce дэ бap. Эxмэд xэзpэтнeн кызлapыннaн бepce Koтaймac Лoт-фyллa xэзpэт никaxындa булып бepничэ угыл, кызлapы булып бapcынa дa яxшы укытып, бepничэ эcэpлэpe бeлэн шehpэт тaпкaн Гaлимэтeлбэнaт мoньщ кызы идe. Гaбдeлгaф-фap xэзpэтнeн eчeнчe угылы Hacиx Mэpжaнинeн Kaзaнгa имaм-мeдэppиc бyлгaн зaмa-нындa мэдpэcэceндэ укып, TYнтэp тиpэceндэ Бopнaк илeндэ имaм булып тopып вaфaт булды. Xэбибpaxмaн, Hypзaдэ иceмлe икe угылы галып, Xэбибpaxмaн aтacы ypынындa имaм булып бepничэ eл гoмep cepeп бу кeндэ вaфaт. Уpынындa улы мyллa булып тopa. Hypзaдэ TYнтэp тиpэceндэ Чyтaй aвылындa имaм. Xэмид xэзpэтнeн ДYPтeнчe угылы Ka-мaлeтдин Opeнбypг ягындa фэкыйpь xэлeндэ гoмep кичepeп вaфaт булды.
Xэмид xэзpэтнeн икeнчe улы Гaбдeлфэттax Caлaвыч aвылындa имaм-мeдэppиc булып гoмep итeп вaфaт булып, бep кызы галды. 6чeнчe угылы Гaллэм Ибpaш aвылындa имaм булып бepничэ yгыллapы галып, икe угылы aтaлapы ypнындa имaм булып гoмep кичepeп вaфaт бyлдылap: ДYPтeнчe угылы Caбит Зaвoд] aвылындa имaм булып тopып, вaфaт итeп бaлacы кaлмaды. Xэмид xэзpэтнeн йopт ypыны бaбaм зaмaныннaн биpлe pэcми плaндa 125 нчe нoмepдa бeзнeн яшeлчэ бaкчaбыз булып тopып, уткэн eл бу ypынны aвылгa, «Ypнэк бaкчacынa» биpдeм24.
ДYPтeнчe имaм Cэгыйдь25 Вэлид угылы TYнтэpи. Kaйcы eлдa имaм булуы, ничэ eллaп имaмлык кылуы бeлeнмэдe. Baфaты hижpи 1242 eлдa. Tэxcыйлe Opeнбypг Kapгaлыcын-дa (Cэгыйдь биcтэceндэ) Гaбдeppaxмaн xэзpэт мэдpэcэceндэ. KYп язyчaн булып, Yзe яз-гaн китaплapы гынa дa кeчepэк бep кeтeпxaнэ бyлгaн дип ceйлилэp. Yзe язгaн китaплa-pыннaн бepничэce кeтeпxaнэмдэ бYгeн дэ cэлaмэт. Бу жeмлэдэн вaфaт бyлacы eлдa яз-гaн Xэким Tиpмизинeн «Hэвaдиpeл-ыcyл, фи мэгъpифэти эxбapep pэcYл». Язуы гузэл, нecxэce дepec. Cэгыйдь xэзpэт ^кэм xoлыклы, эшлeклe, игeн игeп, ypмaн тeплэп, ышнa кылып уз кул кeчe бeлэн кeн кичepгэн. Бу гандэ дэ «Cэгыйдь мyллa ышнacы» дигэн бep жиp бap. Meнэ бу xэллэpe бик гыйбpэтлe. Ap™™ бeлэн бep игeнчe чaклы эшлэп, шуньщ ecтeнэ китaплap кYчepeп язa, укый, мэдpэcэceндэ шэкepтлэp укытып, гыйлeм бeлэн шeгыльлэнэ, кимчeлeк китepми. Co^i зaмaн мyллaлapы кYпчeлeгe шикeллe мэдpэcэдэн чыккaч гыйлeм бeлэн мeтapэкэ кылышмый. Бopынгы xэзpэтчэ aлap pэxмэт, бoлap гый-лeмгэ мэxэббэтлe булып, гыйлeм бeлэн шeгыльлэнYнe бepeнчe вaзыйфaлapы кылып,
XX ВЕК: СГРАНИЦЫ ИС10РИИ
гыйлeм юлындa фидa бyлгaннap; эxлaклapы гузэл, мэгыйшэтлэpe caдэ, xeзмэтлэpe яxшы, вaзыйфaлa-pы эcэpлe бyлгaн.
Cэгыйдь xэзpэтнeн икe xaтыны 6улып, бepce m9x6y69 Гaбдeccэлэм кызы. Бу xaтыннaн ^pa^e^ дин, Фэxpeтдин иceмлe yгыллapы, Шэмceнниca, Шэфикa иceмлe кызлapы бyлгaн. Угыллapы игeнчe булып гoмep итeп вaфaт бyлгaннap. Cиpaж1eтдиннeн Бэдpeтдин25, Caдpeтдин26 иceмeндэ икe угылы булып, Бэдpeтдин Opeнбypдa кэceп кылып, йopтлaнып, го-мep cepeп вaфaт булып, гaилэce Opeнбypдa. Caд-peдтин тeп нигeздэ игeнчeлeк бeлэн тepeклeк кылып вaфaт булды. БYгeндэ Cэлэxeтдин иceмлe угылыньщ y^^aphi cэлaмэт, ypтaчa кeн кичepэлэp. Фэллaxeт-дин, Шиhaбeтдин27, Гaбдyллa иceмлe yгыллapы Ope^ бypг ягындa кэceплэнeп, Гaбдyллa вaфaт, бaшкaлa-pы cэлaмэт дип ишeттeм. Гaли xэзpэтнeн имaм бул-гaн eллapындa Cэгыйдь xэзpэт: <Юин ялгыз кeшe. Aшapгa-эчэpгэ xэзepлэYчeн юк» — дип, икмэклэp, caнлaп итлэp китepэ тopгaн бyлгaн. Caнлaп ит югал-гaнгa xaтыннapы бep-бepceннэн шиклэнeп ызгышга-лыйлap икэн. Ни eчeндep бoлapгa бeлдepмэгэн. Гaли xэзpэткэ мэxэббэтe шул дэpэж1эдэ бyлгaн. Kaбepe TYнтэpнeн я^ зиpaтындa. Уpыны мэгълYм тугел.
Бишeнчe имaм Гaли28 бинe Cэйфeтдин бинe ^б-дeppэшид бинe Yтэгэн бинe Яpмexэммэд бинe Юэт-лыгмexэммэд бинe Mexcин TYнтэpи. Mилaди 1832 eлдa бepeнчe мэншYpлe имaм булып ypнaшкaн. Mo-нapчa TYнтэpдэ мэншYpлe имaм бyлмaгaн. Ул зaмaн-нapдa мэншYpлe имaм бepничэ aвылгa бep гeнэ булып, pэcми эшлэpнe шyлap бaшкapып тopгaннap. TYнтэp тиpэceндэ мэншYpлe имaмнap Югapы Cac-нaдa мexтэcиб Meнacиб Гaбдeлxэлил угылы, Пыж-мapaдa Гaбдeлгaфyp Xaлид угылы булган. TYнтэpнeн утыз бepeнчe eлгы дэфтэpeн Гaбдeлгaфyp Xaлид угылы язгaн. 1932 eлдaн 1859 eлгaчa Гaли xэзpэт, 1859 eлдaн 1875 eлгaчa Шэмceтдин язгaннap. (XIX гacыp мeтpикэ дэфтэpлэpe. — P. 3.) Гaли xэзpэт мeфти Гaбдeccэлэм зaмaнындa имтиxaн кылып, мэншYpeндэ имaм-xaтыйп ж^мипь, мeдэppиc, crap-шый мexтэcиб дэpэж1элэpe язылгaн. Aтacы Cэйфyл-лa игeнчe, яxшы кeшe, юмapт тaбигaтьлe, шэфгать-лe булган. Xaлык фaйдacынa бaлтa, кepэк, cэнэк, чaбaгaч, кaпчык шикeллe нэpcэлэpнe бep aмбapынa кyeп, xa»^e тeшкэн кeшeлэp шyннaн aлып, бyшaгaч ypынынa китepeп кyяp бyлгaннap. Бaбacы Гaбдeppэшид бaтыp булып, бYpe, aюлapны ayna-ганын ceйлилэp. Aюгa чэнчи тopгaн ce^rece нэceлeннэн Гaбдyллa дигэн кeшeдэ куп eл-лap caклaнып, coныннaн кaйдaдыp зaигъ бyлгaн.
Гaли xэзpэт Ca^a Taж1eтдин Иштиpэки мэдpэcэceндэ, co^pa Mэчкэpэ Mexэммэдpэxим axyнд Гaбдyллa xэзpэтлэp мэдpэcэceндэ укып, шyннaн Бoxapaгa китeп укып, Эфгaнcтaн, hиндcтaннapгa cэяxэт кылып, yндYPт eллap Yткэpeп, co^pa TYнтэpгэ гайтан. Kaйтyы бeлэн Cэгыйдь xэзpэт ypынын мoнa тaпшыpып, xaлык димлэп имaм кылгaн. Эшлэгэндэ hэм га^гы CYЗлэpeндэгe бaйтaк xэллэpeн бeлcэм дэ, oзынгa китэ дип язмaдым.
Имaм булгач, мэдpэcэнe яxшы ук иcлax кылып, мaнтыйк, кэлям шикeллe cxoлacтик-лap укытмый, тэфcиp, xэдиc hэм гapэп эдэбияты yкыткaн. Topмышын Yзe бaшкapып, мэxэллэ caдaкaceн aлмый, игeн игеп, кэceп итeп, уз кeчe бeлэн кeн кичepгэн. Ишaнлык тa кылып, куп кeшeлэp фaйдaлaнгaннap. Лэкин бaшкa кYпчeлeк ишaннap шикeллe мaл ж,ый-мый, килгэн бep килepeн фэкыйpь-фэкыйpэгэ eлэшeп тopгaн. Бep eeндэ h^p кeн erep-мeлэп фэкыйpь мecкeннэpгэ aш биpeлeп тopгaн. Шyнлыктaн вaкытындa бapы мeн cyм aкчacы галып, aлты йeзeн бэдэлe xa^ra тиeшлe кeшeлэpгэ cэдэкa кылыpгa вacыять иткэн. A™a бик дэpтлe булып, бик яxшы aтлap acpaп, кYбeceнчэ aт мeнeп йepи тopгaн бyлгaн. Meнeп йepepгэ юpгa aтлap тoтып, бoлapгa бaшкa кeшe мeнeп йepи aлмaгaн. Aт мeнeп йepYДЭ бик ocra булып, чaбып бapгaндa ж^дэн эйбepлэp aлып китYeн ceйлэYчeлэpнe ишeткэн идeм. Бap кYЗэткэнe xaлык фaйдacы булып, гамгэ бyлca дa бep дэ миллэт aep-мacын кapaмый, кyлыннaн килгэнчэ фaйдa кылыp бyлгaн. Йoмышлы кeшeлэpнeн йoмышлa-pын утэп, бэлaгэ дyчap бyлгaннapын кoткapыpгa тыpышкaн. Дэpecлэpeн ку^лдэн ceйлэп, китaп тoтмaгaн. Ceйлэвe aчык, CYЗлэpe тeзeлeп бapгaнгa кYнeллэpгэ ypнaшa бapып, шул
Гaли иш^нны^ кaбep тaшы. Фoтoгa тeшepYчe И. haдиeв, 1995 eл.
МвХдММдТНд^ИП ХдЗРдТ ЯЗМАСЫ
кеенчэ кылганда яхшы дэреслек булырдай булган. Дэрес эшендэ дикъкатьле булган ши-келле шэкертлэрне эхпакый тэрбиягэ дэ дикъкать кылган. Шунлыктан мэдрэсэсендэ укы-ганнар башкаларга караганда эхлаклары тезегрэк булган. Гомерен гыйлем юлында уткэреп, халык файдасына тырышып кырык ел торып, туксан яшьлэренэ ирешеп, Ииж,ри 1291 ел рэж,эп унбишендэ, милади 1874 ел август унбишендэ, ж,омга кен вафат булып, шул кен кумелгэн. Ж,еназасында куп кеше булган.
Хатыны Тунтэрдэн унеч чакрымда Балтач авылы имамы Габделгаффар бине Сэйфет-дин бине ГаделшаИ бине Хэлил бине Тукай кызы Гыйззенниса29. Шуньщ белэн гомер ки-чеп, Габдулла, Габдеррэуф, Гафифэи-кебрэ, Гзизэ, Гафифэи-сегъра30 исемнэрендэ ба-лалары деньяга килеп, анам Гафифэи сегърадан башкалары балалыкта вафат иткэннэр. Ире Гали хэзрэттэн со^ ж,иде ел гомер итеп, Ииж,ри 1298 ел рабигыл - эувэл тугызында, милади 1881 ел мартта ж,омга кен иртэ белэн вафат булып, шул ире кабере янына кумелгэн. Иэр икесе каберенэ таш куелды. Ж,итмеш алты яшендэ иде. Зур гэудэле, таза табигать-ле, гали, Ииммэтле, юмарт, матур йезле, йезендэ карчык симасы юк иде. Бик гайрэтле булганга, иренэ караганда, халык моннан куркучан булды. Яхшы ук мэгълуматлы, гарэби, фарсы теллэрен дерес белэ иде. Кыз балаларны заманасында яхшы укытучы булды. Имам булган елларында мэдрэсэ бинасында акчага аптыраган вакытларында чэч тэ^кэлэрен, изу тэ^кэлэрен кисеп биреп, шуныщ белэн мэдрэсэ бинасына булышкан. Шул рэвештэ, Иэр эштэ иренэ булышучы, авырлыклардан ж,инелэйтуче булып торган.
Алтынчы имам Шэмсетдин31 Мэхмуд бине Рэхмэтулла бине Мехетдин бине Себхан-кол бине Рэхманкол Мазари. Милади 1831 елларда Мамадыш кантоны Мазар асты32 авы-лында деньяга килгэн. Яшьлегеннэн Тунтэргэ Гали хэзрэт мэдрэсэсенэ килеп, фэкыйрь-лек белэн бик тырышып укып, мэдрэсэне^ и^ яхшы шэкертлэреннэн булып ж,итешкэн.
1859 елда Гали хэзрэт бердэнбер кызы Гафифэне бу фэкыйрь шэкертенэ узе эйтеп, зур туй кылып биреп, шул елда янына имам-медэррис кылып, мэдрэсэне мо^а тапшырып Иэм уз йортында махсус ей салдырып, шунда урнаштырган. Гыйлемгэ бик дэртле булганга тапкан кадэрле терле фэн китапларын ж,ыеп, уз-узеннэн хисап, ж,эбер, Иэйэт кебек риязият фэннэрен укып байтак мэгълуматы булгандыр. Астрономиядэн мэгълуматлы булып, мине йорттан алып чыгып менэ бу фэлэн йолдыз, монысы фэлэн йолдыз дип курсэтеп йергэнен хэтеремдэ. Зур гына дурбине булып моннан караганда Зехэлнэйне^ халикы ачык куренэ, сейярэлэрдэге тэшкилият берэр ж,ирлэрне дэ курсэтэ ала иде. Ул заманнарда гэзитэлэр уку муллалар арасында Иич юк, бэлки зарарлы саналган чакларда, Теркиядэн «Бэсыйрэтел-тасвири», «Эфкяр» гэзитэлэрен Иэм бердэнбер Ташкентта чык-кан терки «Теркестан гэзитэсен»дэ аладыр иде.
Тыйбб гыйлеменэ дэ дэртлэнеп, тапкан кадэрле тыйбб китапларын ж,ыеп, шуларда язылган дэва маддэлэрен кубесен эзлэп табып, бер шкаф дэвалыклары, дэваларына Иэм латинча-русча язылган исемлеге дэ бар иде. Дэвалары аптекалардан алып, кайбер-сен Истанбулдан алдыргалый торган иде. Зэгыйфь табигатьле, тиз чирлэучэн булганга табибларга Иаман куренеп, дэваланып торды. Кузгэ зэгыйфь булганга, яшьлегеннэн кузлектэн йереп, язу карарга йергэндэ махсус ике терле кузлеге бар иде. Уз вазыйфасы белэн генэ мэшгуль булып, кеше хэллэрен тикшереп йерми, кем белэн булса да дус тору-ны ярата, берэу белэн дэ низаглашып, кычкырышырга итучелэргэ дэ ж,авап кайтармый торган иде. Уз эше белэн генэ мэшгуль булганга узе генэ тикшереп торганга Иаман ка-миллэнэ барды. Тезек эхлаклы, хэлим табигатьле, тубэнчелекле, метэфэккир, Иаман уйланучан, уртачарак буйлы, метэнасиб эгъзалы матур кеше иде. Гомере Иэркем кызы-гырдай рэвештэ уткэреп, гыйлем-тэгълим белэн шегыльлэнеп, тыныч мэгыйшэт кичереп барганда, а^сыздан хаж,га дэрте кузгалып, сэфэр хэзерлегенэ дэ керешеп, 1875 ел ок-тябрьдэ йереп тэ китте. Анам белэн Казангача озата бардык. Аерылышу бик авыр булды. Бу сэфэренэ мин башта ук риза булмый, Иаман да риза булмаган хэлдэ калдым. Истанбулдан язган хатында Кара ди^гездэ каты дулкынга очрап, пароходларыныщ бер машина-сы ватылып, тэулек ярым урынына ди^гездэ еч тэулек кичеп, зэгыйфь булганга, ди^гез Иавасы начар тээсир итеп, каты авырып, улэ язып калган. Бу сэфэр зэгыйфь кешелэргэ муафыйк тугел икэн дип, бик зарланып язган иде. Казаннан чыгып киткэч, юлда Нижнидэн, Мэскэудэн, Одессадан, Истанбулдан, Мисырдан, Суэестэн, Мэккэ, Мэдинэдэн хатлары килеп торды. Иэр хатында ми^а укырга, вакытны бушка уткэрмэскэ тэусыялэрен, ки^эш-лэрен кылып язды. Истанбул, Мисыр, Мэккэ Иэм Мэдинэ шэИэрлэрендэ голэмаларына танышып, мэдрэсэлэрне, укылган фэннэре, дэрес ысулларын, кургэн дини мэдрэсэлэрне нинди нигезгэ куярга тиешлеген а^лаганын Иэм бу сэфэрдэ кургэн, ишеткэн хэллэрне язган бер язмасы бар иде. Со^ ядкяре булган бу газиз эсэр унберенче елгы тентудэ алы-нып, шуннан заигъ булды.
Мэдинэдэн кайтырга борылып, Янбугка килеп пароходка утырып, бераз килгэч, авы-рый башлап, Истанбулга килеп тэмам хэлдэн таеп, юлдашы Микъдар эфэнде еенэ килгэч, бер тэулек кенэ торып, пэнж,ешэмбе кичендэ, 1876 ел мартында 45 яшендэ вафат булып, иртэсен ж,омга кен, ж,омгадан со^ Эбуэюб Халид Энсарый хэзрэтлэре кабере булган ка-берлектэ казанлылардан Кэрим хэзрэт, Терек Габдеррахман каберлэре янына кумелеп, каберенэ зур таш та куелып, ташында исеме, ватаны, голэмадан булганлыгы язылган. Тэрж,емэсе «Вафийэтел- эслаф»ны^ со^гы ^иденче ж,илдендэ, «Местафадел-эхбар»-
XX ВЕК: СТРАНИЦЫ ИСТОРИИ
ныщ, «Tэлфыйкыл-эxбap»нbщ икeнчe жилдлэpeндэ язылгaн. «Acap^erç yнaлтынчы жилдeндэ тэф^л-лe тэpкeмэce язылгaн бyлca дa, элeгэчэ бу жилдлэp тaбыгъ итeлгэнe юк. 1пэм тepлe кeшeлэp тapaфын-нaн иншaд итeлгэн мэpcиялэp дэ бap.
Mэдpэcэлэp элeк бaкчaбызгa янэшэ apaдa юэй-мa гынa бap идe. 1872 eлдa мэдpэcэлэpнe мэчeт-нeн тубэн ягынa кYчepeп, hэp кaйcын бик яxшы яca-тып, hэp мэдpэcэгэ кeчepэк бaкчa дa тeзeп, aшxaнэ, бэдpэф, кoe кeбeклэpe дэ бик яxшылaп яcaттыpып, зaмaнacындa гыйлeм йopты бyлыpгa яpaклы pэвeштэ кылынды34. Mэдpэcэнeн элeккe ypынын бaкчaгa кушып, бaкчaны зypaйтып, куп aлмa aгaчлa-pы hэм бaшкa жимeш aгaчлapы Ьюм тaллap дa утыфт-тыpып бик яxшы кимeш бaкчacы кылгaн идe. Имaм булып тopyы yнкидe eл, дeньядa тopyы кыpык биш eл булды.
Aнbщ яшьлeктэ вaфaт булуы бeзгэ бик зyp мo-^йбэт булды. Шaтлык вaкытлapы якынлaшты дип кapшы aлыpгa xэзepлэнeп, кeтeп тopгaндa, бep дэ кeтмэгэндэ, вaфaт xэбэpe килeп, бap eмeтлэp жимe-peлeп, xэcpэт эчeндэ кaлынды. Бу eлдa бaшкa xa-килap бap дa cэлaмэт кaйтып, бep бeзнeн aтaбыз-ныщ гынa вaфaты ялгыз бaшыбызгa килгэн бу гай-гы-xэcpэт кYтэpэ aлмacлык aвыp, эчe булды. Aтaм-нaн ун яшeмдэ кaлдым. Шyннaн биpлe уку юлынa кepэ aлмaдым.
Aнaм Гaли xэзpэт кызы Гaфифэнeн кыcкaчa тэpкeмэce. Яшьлeгeндэ aтacыннaн укып, мэгълYмaт aлып, гapэби-фapcи китaплapны a^na^ дepec укып, тepкинeн hэp шивэceн жи^л aнлый, haмaн китaп кapaп мэгълYмaтын apттыpa идe. Kaлэмe гузэл, язapгa ocтa бyлгaнгa, кYчepeп язган бaйтaк китaплa-pы, бepничэ мэкмyгaлapы hэм мaxcyc китaпxaнэce кaлды. Aтaм бeлэн гыйльми мeзaкэpэлэpe булып, туфы фикepлe бyлyынa aтaм дa мecэллэм идe. Aтaм бeлэн yнкидe eл гoмep кичepeп, бepничэ иp Ьюм кыз бaлaлapы булып, бapыcы дa бaлaлыктa дeньядaн бaкыйгa кYчeп, бэxeтceзлeккэ кapшы бep мин яшэдeм. Co^i eллapдa Mиcыpдaн «Эн-Нил» иceмлe гapэби, Иcтaнбyлдaн «Иxтap», фapcы гaзeтaлap aлa идeм. Бoлapны килу бeлэн укып чыгa, фpaнцyзчa CYЗлэpнe: «Бу ни дигэн CYЗ» дип copый идe. KYбpэк эxnaкый тэpбия Ьюм тepлe кacыйдэлэp yкyчaн, Эxмэд Mидxэт hэм бaшкa тepeк эcэpлэpeн дэ жи^л aнлayчaн идe. Шул pэвeштэ aнaм дa гыйлeм кeшece булып, лэкин бик кыюcыз, кypкaк тaбигaтьлe бyлгaнгa, aз CYЗлe, бeлгэнeн дэ тойлэмэучэн идe. Mэгыйшэт эшeндэ тэpбия-лe булып, aтaмнaн co^ йopтны идapэ кылып, бик яxшы aлып бapды. Co^i eллapдa eш-eш xacтaлaнып, 1898 eл дeкaбpeндэ cyык тидepeп, aвыpый бaшлaп, бep aй apтык aвы-pып, 1899 eл гыйнвap yнынa, жoмгa кeн вaфaт булып, якшэмбe кeн aтa-aнaлapы кaбepe янынa кYмeлдe. Kaбepeнэ тaш тa кyeлды. Baфaтындa hижpи xиcaбынчa, 63, милaди 61 яшeндэ идe. Бaбaм, эбиeм hэм aтaм эниeмнeн ДYPтэвeнeн дэ жoмгa кeн вaфaтлapы кы-зык бep тэcaдeф булды.
Ж1идeнчe имaм Ишмexэммэд бинe Динмexэммэд бинe MэxмYД эc-Ceнeви. Maмaдыш кaнтoны TYбэн Ceн aвылынbщ. Яшьлeгeндэ TYнтэp мэдpэcэceнэ килeп тyктaлып, xэлфэдэ, Бoxapaгa дa бapып eч eл укып, 1874 июньнэн TYнтэp мэдpэcэceнэ кaйтып, шул eлдa Kyp-ca Гaтayллa xэзpэт кызынa никaxnaнып, 1876 eл, Шэмceтдин xэзpэт вaфaтыннaн co^ TYнтэpгэ имaм-мeдэppиc булып yкaз aлды. Kыpык eлдaн apтык имaм булып, 80 яшьлэ-peнэ житeп, 1919 eл язындa Maлмыждa мэктулэн вaфaт булып, шyндa кYмeлдe. Xaтыны, ДYPт угыл, ига кызы кaлып, oлyг угылын 1914 eл TYнтэpгэ икeнчe мэxэллэ aчып, Xэкимoв Гaбдeллaтыйф мэчeт caлып35, шyндa имaм кылды. 6ч угылы Yзeннэн co^ вaфaт булды-лap. Бoлap зaмaнчa тэpбия тэгълим кYpгэн, яxшы гынa мэгълYмaтлы идeлэp. Kызлapы-ныщ oлyгыcы Yзeнeн шэкepтe, TYнтэp тэpбияceндэ Шoдa aвылы имaмы Cэeдгэpэй36 бинe Mocтaфa Фэйзи никaxындa гoмep итeп, уткэн eллapдa иpe вaфaт булды. Keчe кызы Пepмь имaмы Kэpэмaтyллa Aйдap никaxындa идe37.
MэгълYмaты, Yткeнлeгe бeлэн бэpaбэp бик xoлыкcыз, aчyлaнyчaн, aчyын oзaккa cyзy-чaн, aчy вaкытындa эш кылyчaн, кeшe гaeбeн эзлэYнe, уч aлyны яpaтyчaн булганга бep дэ киpэкceз зapapлы эшлэp кылып тaшлaды. Myллa бyлгaч тa, oзaкnaмый кeшe гaeплэpeн эзлэpгэ кepeшeп, Kышкapый, Mэpжaни, Бapyдилapнын эcэpлэpeнэ pэддиялэp язып, вa-кытын эpэм итeп, тээcceф xэллэpгэ cэбэп булды. Co^i eллapдa ыcyлы жэдидэ heжYмeн
^ли ишaнныц кызы, Нэжип TYнтэpинeц эниce Гaфифэбaнy кaбep тaшы. Фoтoгa тeшepYчe P. Mэpдaнoв, 2002 en.
МвХдММдТНд^ИП ХдЗРдТ ЯЗМАСЫ
ифрат арттырып, зур фетнэлэргэ сэбэп булды. Уз эше белэн генэ шегыльлэнеп уткэрсэ, артык файда кыла алмаса да, зарары булмаган булыр иде. Ничэнче еллардадыр хаж,га барып кайтты38.
Сигезенче имам Мехаммаднаж,ип39 бине Шэмсетдин бине Рэхмэтулла бине Махмуд бине Себханкол бине Рэхманкол Тунтэри. Башымнан кичкан хэллэр куп булып, бу хэллэрне уземнан яхшы белуче булмаганга кубесен язмый калдырып, беразын язарга уйладым. Тунтэргэ, балкем бер ж,ирга да мулла булу фикерем булмый торып, анамнын ирексезла-ве белан ихтыярсыз, бу гаять фетнале урынга Ишмехаммад хазрат янына икенче имам булып урнашкан идем. Мулла булуым бик низаглы булып, бу эшка Ишмехаммад мулла бар кече белан каршы торып, Габделлатыйф Хакимов40 Иам авылнын башка таза тор-мышлы вак сатучыларны узена ияртеп, безнен яктагы ярлылар белан хилаф бер оешма тезеп, ике елга якын низаг прошениялар белан эше сузылып, инде эш булмый, дип тор-ганда, бадбахет указ диган афат килеп, зур мосыйбат булды. Бетен баланен башы булган бу указ килса да, байтакка тынычлыкны саклап, эш кылмый тордым. Мине мулла кылган ярлылар эшларга кучелеп, маж,бур итеп, тарткалашып, лавазимга керешеп, кунелсез вакыйгалар Иаман була килде. Мулла булгач, аИамиятле эшем мактап ачып, бар расход-ны уз естема алып, ярлылар балаларын укырга язарга ейрата башладым. Башта ысулы ж,адида ук булмый, шулай да бер терле тартип беланрак укыта килеп, 1903 ел башында бетенлай ысулы ж,адидка айландердек. Халыкнын бу эшка кунеле булу естенда карт мул-ланын мона гаять каефе кырылып, ничек булса да, уку эшен туктатырга терле юллар белан тырышып, ахырында 1911 елда бетен ж,адидлар естеннан терле урыннарга гариза-лар биреп; шуннан сон куп ж,ирларда тикшерулар башланып, шул вакыт минда да бик даИшатле суратта тикшеру булып, куп кагазьлар, китапларны алып, алла нича карзинка тутырылып, уземне да кулга алып Сарапулга алып китерделар. Инде революционер исе-ме тагылгач минем тирага дус-ишлар якын килми, бар да качып беттелар. Малмыж, Ала-буга полицияларен утеп, Сарапулга жандармский управлениега килачак начальник ябар-га кушып, ябып та куйдылар. Ябылуда бераз вакытлар кичкач, мачеттан чыгып, жандарм назарында байтак вакыт Сарапулда торганнан сон начальник авылда тормаска подписка алгач, авылга кайтып, бер кич кунып, иртагесен Казанга йереп киттем.
Бу фетналарга сабап булган бетен ж,адитлар естеннан бирелган гариза, нигезенда батыйль булса да, хекуматка ишетелердай кылып, бик оста мантыйклы эшланган иде. Бер рисала куламендаге бу гаризанын кайбер урыннарын бик читенлек белан кура ал-дым. Бу мазмунда башланган иде: «безнен арада ж,адитлар диган бер фирка майданга чыкты, болар яна метод белан укытып халыкны агартабыз дип, мактаплар ачып, укытыр-га керештелар. встан караганда шул тесле куренса да, эчке ягында теп максатлары — татарны берлаштереп, татар ханлыгы тезу, яшь буыннарны шуна хазерлау, панисламизм, пантюркизмга иж,тиИад иту. Балалар кунелена шундый фикерларне салалар, революция ж,ырларын ж,ырлаталар. Хекумат ечен куркынычлы булган бу халыкны сезга белдеруне тиешле таптым. Бу эш башында йеручелар Бубыйлар, Галиев, мулла Апанаев, ИбраИи-мов, Фахретдинов, Гаспринский, Топчибашевлар» дип, болардан башка да бернича фа-милияне курсатеп, шулар арасында минем фамилия да язылган иде. Башта бу Иеж,ум мина гына тебап, махсус минем естан гаризалар биреп башланган иде. Лакин болардан кетелган максат хасыйль булмады. Мин Иаман саламат эшемда давам иттем. Шуннан сон, гомуман, ж,адитлар естеннан шушы равешта гарыз кылсан, максатка ирешерсен дип кинаш бирганнаре беленде. Бу гаризага «Русское Знамя», «Новое время», «Глагол» Иам «Казанский телеграф» шикелле газеталардан меселманнар хакында начар статьялар да теркалган Иам Рашит казыйнын «Мен бер хадис» тарж,емасе, Морад афанденен тарихы, Бубыйларнын «Гыйльме халь», Маж,ит Гафуринын «милли шигырьлар»е да гариза белан берга тупланган. Болардан хекумат колагы торырдай сузлар русчага тарж,ема ителган. Элхасыйль, донос Иар ягы белан бик мекаммал булып чыккан.
Шундый ялган донос сабапле таукыйфе хабес ителеп, куп авырлыклар кичереп, бик кадерле китап Иам кагазьларебезне югалтып, зур хасратка очрадык. Монда курган халларне да тарихка кертеп калу тиеш булса да, боларны кертмаска булып, Казанга килеп тора башлагандагы халларне гена язарга булдым. Боларны да кыскартып кына язам: Казанга килеп тагын бер тормыш башланып, ейдаге тормыш элеккеча давам итканга чыгыш ике елеш булды. Килер юк. Эшларга кирак дип аптырап торганда Галимж,ан хазрат41 элек та чыгарган дини, гыйльми, саяси маж,алласе42 ничек чыгарырга рехсат алып, мине шунда идара хезматена билгелап, ж,иде елга якын шунда хезмат итеп, вакыт кунелле кичте. Бу инде гыйльми шегыль булганга, минем ечен бик файдалы хезмат булды. Казандагы тормыш ягы унайланып, бик яхшы фатирга урнашып, кунелдагеча кен кичердек.
Уникенче елгача муллалык правам саламат булып, уникенче елда саяси шебИале кеше дип, бу праваны алдылар. Саясаттан Иич хабарем, саясат белан бер эшем булмага-ны шебИасез булса да, ни ечендер мине саясилардан санадылар. Саясилек ечен магьлумат булу естена ж,асаратле булу беренче шарт булганга, бу инде минда чеметеп алырлык да булмаганга шебИага урын юк иде. Яна меселман нинди гена хекуматта булса да хекуматка буйсыну, хекумат эшена каршы килмау дин ягыннан фарыз тиеш булганга, хекуматка каршы харакат булу ихтималы катгыян юк иде.
XX ВЕК: СТРАНИЦЫ ИСТОРИИ
Cepгeндэ вaкыттa ку^л haмaн тyгaн-YCкэн йopтыбыздa, кaйтy eмeтe дэ бeтмэгэнгэ, элeккeчэ дэвaм итeп, икe ypындa йopт тoтy бик aвыp булды. 1913 eллap идe шикeллe, Poмaнoвлapнbщ пaтшaлык кылyлapынa eч йeз eл тулуга зyp юбилeй яcaлды. Бик куп aм-ниcтиялэp бyлacы ceйлэндe. Шул чopдa минeм aвыp xэлдэ ган кичepYeмнe бeлгэн ду& ишлэpeм юбилeй xepмэтeнэ гaфy итYeн copaп пaтшaгa гapизa биpepгэ ки^эш биpдeлэp. Бep aдвoкaткa яздыpып гapизa биpдeм. Ига aйдaн co^ «гapизaн кaбyл итэpлeк бyлмaды» диeп жaвaп килдe. Индe пaтшa xeкYмэтe чopындa йopтыбызгa гайту eмeтe бeттe. 1917 eлдaгы пepeвopoткaчa жидe eлгa якын aвыpлык бeлэн гeнэ кичтeк. Cэяcэт бeлэн бэйлe hичбep тepлe эшeм булмый тopып, ялгaн дoнocнbщ дa ялгaнлыгы ган шикeллe бeлeнcэ дэ, cэяcи иceмлeктэ булуымны aнлaмый aптыpaп йepи биpдeм. Hичeк бyлca дa бу aвыp-лыкnapны кичepдeк.
Aнaмнbщ кeчлэвe бeлэн иpeкceз мyллa булуымны язгaн идeм. Aвыл бaлaлapын яxшы yкытa тopгaн мэктэп бyлмaгaн мyллaлap бyлгaчтын бaлaлapны yкый-язapгa eйpэтepгэ бap pacxoдын уз ecтeмэ aлып, мэктэп aчып, eгepмe eл бyшлaй укытып килдeм. Eгepмe eл тyлгaндa Yзeм aвылдaн cepeлгэч тэ мэктэпнeн ибтидaи кыйceмe Yзeм бapындaгы мeгaл-лим идapэceндэ жидe eллaп дэвaм итeп, мэктэпнeн бap гoмepe 27 eл булды. Бу eллap эчeндэ куп фeтнэлэp бyлca дa, мэктэп aкcaмый дэвaм итге. Eгepмe eл эчeндэ ибтидa-идэн peшди игъдaди hэм гaли кыйceмнэpгэ кYтэpeлeп, pacxoды apтып, eллык pacxoд мeн яpымнapгa иpeштe42. Бу эшкэ бaйлapдaн икe-eчe игaнэ кылгaлaп яpдэм итeп тopдылap. Укыгaннapнbщ бeлeмнэpe oнытылмacын, мэгълYмaтлapы ки^эя бapcын eчeн pэcми ки-тaпxaнэ, кыйpaэтxaнэ aчып, мoнbщ pacxoды дa уз ecтeмдэ булды. Moнbщ ecтeнэ xaлыккa киpэкne, фaйдaлы бyлгaн жэмэгaть кибeтe hэм бep heнэp мэктэбe aчyнbщ xэзepлeкnэ-peн кYpэ бaшлaгaндa элeккe 1911 eлгы фeтнэ, Cтoлыпин жaндapмы hэм гyбepнaтopгa биpeлгэн ялгaн бик ямaн дoнocлap cэбэплe мин hэм бaшкa кYpcэтeлгэн куп кeшeлэp ape-cтoвaть итeлeп aвылдaн жибэpeлгэнeм cэбэплe бу эшлэp юлдa кaлды. Шул чopлapдa Cтoлыпингa биpeлгэн дoнoc тypындa Фaтыйx Kэpимoвнbщ «Pyccкoe cлoвo» гaзeтacындa бик яxшы мэкaлэce нэшep итeлдe. Yз гaзeтaлapыбыздa дa бу кapa вaкыйгaлap язылып yue. Co^i eллapдa «Kopылтaй» гaзeтындa Бaттaл кaлэмe бeлэн «KYнeлceз кeннэpдэ» гoнвaнындa мэкaлэдэ бу вaкыйгaлap яxшы ук тэфcиллe pэвeштэ язылды. Meнэ элeккe зaмaндaгы eгepмe жидe eллык xeзмэтeмэ мeкяфэт шул булды. Лэкин бу xeзмэтлэpeмнe бypыч тулэугэ xиcaплaп, мeкяфэт eчeн эшлэмэгэн идeм.
1917 eл язындa иcкe xeкYмэт эш бaшыннaн тeшepeлeп, я^ вaкытлы xeкYмэт тeзeл-дe. Шул чopлapдa Диния нэзapaты cocтaвы дa aлышынып, мeфти hэм бap кaзый ypыннa-pыннaн чыгapылып, я^ cocтaв тeзeлгэнчэ, нэзapaткa нэзapэт кылыpгa вaкытлы кoмитeт тeзeлeп, шу^ эгъзaлыккa чaкыpылып тeлeгpaммa шл^. Гaлимжaн xэзpэттэн вaкытлы мecaгaдэ aлып, бapыpгa булып, тeлeгpaммa биpдeм. Kaзaндaгы фaтиpыбызны, эйбepлэ-peбeз бeлэн шул кeeнчэ биклэп кaлдыpып, Yзeм Уфaгa, иптэшeм aвылгa eйгэ йepeп кит-тeк. Иптэшeм eйдэгe эшлэpнe бep кaт pэтлэп, coныннaн бapыpгa булды. Уфaгa бapып бep нoмepгa ypнaшып, Hэзapэттэ xeзмэткэ дэ кepeштeм. Xeзмэт килгэн гapизaлapны га-paп, peзoлюция яcay hэм имтиxaн кoмиccияceнэ дэ иштиpэк кылу идe.
Ж1эмэгaтeмнeн килepгэ чыгyыннaн Kaзaннaн тeлeгpaммa aлгaч, фaтиp эзлэpгэ rape-шeп, Бoльшoй Ильинакий ypaмындa ДYpт-биш бYлмэлe яxшы фaтиp тaбып куйдык. ^и-cтaньгa aлмaгa тeшeп, cэлaмэт килeп кYpeшeп бepгэ тopa бaшлaдык. Фaтиp шэhэpнeн мaтyp ypынындa, як-ягы бaкчaлap, бaкчaлapдaгы мyзыкaлap тaвышлapы ишeтeлeп rap-гaнгa, бик дэpтлe, кYнeллe, эллэ нинди гали тoйгылap ку^лта килeп, pyx кYтэpeнкe бу-лып, тopмыш бик кYнeллe булды. Уфa шэhэpe биeк ypындa, иpкeн yтыpгaн, шэhэp бaкчa, aгaчлык эчeндэ, эйлэнэce Aк Идeл, Дим cyлapы, haвacы гaять яxшы, Kыpым, Kaвкaз h^a-лapы шикeллe, ^^этта бик фaйдaлы. Индe aвылны дa, Kaзaнны дa oнытып, ку^л Уфa-гa ypнaшып кaлды...
Бу вaкытлapдa Kycтaнaйнbщ бepeнчe мэxэллэ мeceлмaннapы минe имaмлыккa ca^ лaп, пpигoвop тeзeп, Уфaгa икe вэкил жибэpдeлэp. Myллa Гaли Яyшeв юл pacxoдынa дип ига йeз cyм aкчa дa жибэpгэн. Kycтaнaйгa бapып, Яyшeвлap йopтынa тeшeп, мyллaлык эшeн кылa бaшлaдык. Mэчeт Яyшeвлap caлдыpгaн, бик шэп, Kaзaн мэчeтлэpeннэн apтык hэйбэт. Бу мэxэллэдэ кYбece кaзaнлылap, бepaзы caprnap, кaзaкnap. Moндa унбиш кeнлэп тopып, мэcлиxэтнe oeштыpcaк, кYчeп килepгэ pизa булып, кaйтып киттeк. Mэxэллэ xeзмэ-тeн иxnac кYpcэтeп, янэдэн oзaклaмый килYнe тeлэп кaлдылap. Иxnacлapы чын булган-дыp, икe eлгaчa мyллa aлмый минe кeтeп тopдылap. Yзeм дэ бepaзгa бyлca дa бapып тopыpгa ку^л итcэм дэ, илнeн тынычcызлыгы, юллapнbщ у^й^^ы™ бeлэн бapып бул-мaды.
Уфaгa кaйтып, эxвaлдэн нэзapэткэ дoкnaд биpeп, oзaк тopмый eйгэ киттeк. KYнeлeм Kycтaнaйгa яки Уфaгa бapыpгa булып, TYнтэpдэ тopыpгa бep дэ ку^л итмэcэ дэ, тeлэ-гeмнeн xилaфынчa, TYнтэpдэ галып куйдык. Гaлимжaн xэзpэт: «TYнтэpдэ дэ тopмa, Kyc-тaнaйгa дa бapмa, шyшындa кил дэ, бepгэ тopыpбыз», - дип, мэcлиxэт иткэн идe. Шул кaйтyдaн бYгeнгэчэ бep дэ тeлэмичэ TYнтэpдэ тopып тopaбыз. ^фык eлгa якын фeтнэ, низaг эчeндэ тopылгaнгa кapaмыйчa, тaгын эллэ нинди фeтнэлэp бyлыp тecлe. Eлaн чaк-кaн киндepдэн кypкыp дигэннэpчэ, haмaн кypкынычындa яшэп килдeк.
MeXdMM&THd^n ХдЗРдТ ЯЗMACЫ
Авылга кайтканда Октябрь инкыйлабы узган, Шуралар хекумате тезелу юлына керган иде. Бу ел ихтыярым белан еч еебезне мактап кылып, берсенда кыз, берсенда ир бала-лар укып, бер ейда мегаллим, мегаллималар урнашып, бер кыш укытып чыктылар. Икен-че елда элекке мактапларне тезатеп шунда кучтелар. Бу ел Малмыж шаИаренда мехтасиб, мешавирларе сайлау ж,ыелышы булып, мехтасиблекка мине, беренче мешавир Тубан Шен имамы Заки сайландык.
1922 ел Нахийа ж,ыелышында ж,ыелыш Тунтарда дини мадраса ачарга карар биреп, рехсатен алырга вакил булып Казанга Магариф назаратена барып, гариза биреп, фан укытмау, укучылар унсигез яшьтан ким булмау шарты белан месагадасен язып, имза кы-лып бирде. Шул месагада белан мадраса ачып, бераз укучылар ж,ыелып, икенче махалла имамы мулла Накыйп43 Иам Файзулла исемле мегаллим белан ечавебез укыта башлап, мадраса язгача давам итеп барып чыгылды. Икенче ел ачылса да, давам итмаде.
1921 елда даИшатле корылык булып, халык сон дараж,а ачыгып, эт булса да, улакса булса да ашап, песи, эт, хатта кешеларне да изеп, янарак кабердагеларне да казып алып ашау шикелле коточкыч ж,ирангеч вакыйгалар эшланде. Терле авырулар да кубаеп, ач-лыктан, авырудан куп кеше кырылды. Яна шул елларда иде шикелле, Казан ягыннан бер-нича волостьтагы ансыз халык коткыларга алданып, хекуматка каршы кузгалып «Санаклелар вакыйгасы»44 диган бу фаж,ига тиз сундерелеп, безнен тира бу фетнадан саламат калды.
Ун яшемнан атамнан ятим калып, гыйлем юлыннан аерылуымны айткан идем. Атам-нан сон анам тарбиясенда яшап, аналарнын ифратлы шафкатьларе зарарлы булганга, бу ифраттан мин да куп зарар чиктем. Китаплар караштырудан хасыйль булган аз-маз магьлумат белан тахрир эшена керешеп ин элек язган «Хедусе галамга бер назар», «Танкыйдел-асар» исемнаренда ике кечерак асарем 1897 елда басылып чыкты. Мона башка «Сафирел-ислам» тарж,емасе диган Иам башка бернича асарем денья курде. Ун-беренче елда Сарапулда вакытымда биш елештан гыйбарат «Эт-табаййан фил-вагазь ват-тагьлим» гарапча Иам монын терекча тарж,емасе «Тазкира» исемле асаремнен месаввадасен тартип кылып, Казанда акка кучереп, беренче кисаген гарапча, терекчасе белан Казанда 1917 елда бастырдым. Башкалары язу халенда калды. 1917 ел язында Казанда Бетенрусия меселманнар вакилларенен съезды булып, съезд идарасенен такьди-ме буенча «Исламда хатыннарнын хокукы» гонванында дини магьруза тартип кылып бирган идем. Монарчы безда эшланмаган бу яна эшне берау да естена алмаганга кечлап, ирек-сезлап мина тактылар. Шунлыктан магъруза табигый, мекаммал чыкмаса да, бетенлай яраксыз да булмый, съездда доклад кылып укылды. Уфада вакытымда бу магърузане курган кайбер дусларым бастыруны маслихат курганлеклареннан, «Тормыш» матбага-сында бастырдым. Гомуман, асарем кунелдагеча эшланеп ж,итмаганча техник ягыннан косурлар булып, деньяга чыктылар. Эсаремнан ин элек узем риза булмадым. «Шура» Иам башка маж,алалларда, газиталарда да азрак макалаларем булды. Мисырда бу кенда да нашер итела торган «Эл-манар» маж,алласенда истифсар суратенда бернича макалам басылды. Лаззат тапкан эшем тахрир булганга, гомерем булса, моннан сон да бу юлда давам итсам кирак. 1892 ел кышында Чистайнын беренче махалла имамы, медаррис Мехаммадзакир хазратнен Эмина45 исемле кызына никахланып, шул ипташем белан бугенгача утыз алты ел гомер кичереп килабез. Балабыз булмады. Никахтан сон хазрат бер ел саламат булып, туксан еченче ел язында вафат булды. Мине Чистайга уз янына кучерасе, минем да кучасем килган иде. Анам риза булмаганга, бу эш насыйп булмады. Шул вакытта кучерелган булса, мондагы фетналардан саламат калып, утыз алты елда киракле эшлар белан шегыльланеп, ахлакым тезалеп, болай гасаби булып Иам ж,ерьатсез махжу булып калмаган булыр идем, диган хатиралар кунелне Иаман борчып тора. Бу ва-кыткача ата-бабаларыбыз йортында торып килдем Иам 1929 ел сентябрьгача болар уры-нында имамлык кылып, сентябренда имамлыктан киттем. Саламатлегем начарланганга, ж,амагать хезматеннан чыгу тиеш булды.
Бугенгегача башымнан кичкан хадисанен беразы шушы язылганнардан гыйбарат булды. Суз башында айтелганча тарихчаны язуда тоткан планым, авылыбызнын тарихы халларен, гыйбратле хадисаларен, яхшы-яманга мисалга тотарлык эшларен белганемча, булганча камаИуал-вакыйг курсату булганга, хадисанен барын да язмасам да, беразын булганынча яздым. Бу инде манакыйб китабы булмаганга, балки узема кура тарихи асар булганга, хадисаларне язганда каИарманнарына кагылмый утарга, боларнын, кирак яхшы, кирак ялган булуын халларен сейлами китарга булмады. Бу суздан максатым — боларны язуда Иичбер гарызкярлек, шахсият юк, Меаррихлек вазыйфасы шул икане магълум.
Мвхэммэднэщип Тунтэри
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Тунтэр авылына нигез салучы Янгул бабаныщ алты улы турында Риза Фэхретдин архивында да мэгълуматлар сакланган. (С.-Петербургтагы Кенчыгышны ейрэну архивы 131 ф., 1 тасв., 50 эш, 21 а — 21 б битлэр. Бу материалны галим Марсель Эхмэтданов тапкан Ьэм «Татар шэдэрэлэре» кита-бында (1995) игълан иткэн). Китапта Укчинещ еч улы: Колмехэммэт, Котлымехэммэт Ьэм Иермэкнещ
XX ВЕК: СТРАНИЦЫ ИСТОРИИ
бaлaлapы Иам 8 буынга кaдаp нагел давaмчылapын кеpтеп, шадаpа биpела. Шадаpа Уфa шаhаpенда яшаган Tyнтаp cаYДагаpе Гaбделлaтыйф xaди Xакимов белан тегаллана. Бу шадаpа Pоccия даyлат Боpынгы aктлap apxивындaгы 1747 Иам 1762 еллapдa язылган Иам шул еллapдa TYнтаpда яшаган кешелаpне тyлыcы белан эчена aлa. (35C ф., 2 тacв.,1194 эш, 73-87 битлаp).
2. Беpенче иcкаpмада кypcэтелган докyментлapгa нигезланеп, Tyнтаp aвылынa нигез caлынy елын 159C-1615 еллap apaлbnындa дип фapaз кы^ыи. 2CC5 елдa Tyнтаp aвылынa нигез caлынyгa 4CC ел дип билгелап Yтаpга ниятлибез.
3. Mондa айтелган коpы тay битлаpена 196C-2CCC еллapдa Apчa ypмaн xyдaлыгы тapaфыннaн aгaч-лap yтыpтылды. Xазеpге вaкыттa тay битлаpе ямь-яшел aгaчлык.
4. 1980 еллapдa aвыл янындa 3yp cycaraaroH Иам бacyдa тaгын ике ypb^a cycaклaгычлap тезелде. Чишма cynapbi Иам инешлаpнещ cy^i бик нык aprr^i.
5. Aвылдa 1965 е^^дт aлып бacyлapдa печан чачела Иам шyннaн coq aвылнbщ печанга кытлыгы бетте.
6. Чyлпaн aвылын 1926-1928 еллapдa Tyнтаpдан кyчyчелаp нигезлаган. 1965 еллapдa Coвет xекyмате-нещ кечкена aвыллapны беpлаштеpY кaмпaнияcе чopындa д^ йезеннан юкга чыкты.
7. «Tиpaяк» дип apibrn дилагеннан кaйнaтылгaн вapеньегa айталаp. Ул бик шифaлы Иам тамле бyлa, xазеp aны cиpак кaйнaтaлap.
8. Пyraш — бу cyî кун эшкаpтY очен кyллaнылa тopгaн пoтaш бу^^га мемкин.
9. Mеxамматшин Гapиф Tyнтаpда гена тугел, бетен тиpа-яктa дaн тoткaн тимеpче бута. Ул тapaнтac-лap яcay oCTacbi бyлapaк тa, бaлтa ocтacы, буяучы бyлapaк тa билгеле. Ул минем аниемнещ атиcе.
10. Tahkp orniRnapLi бyгенге кенда Kaзaндa Иам Tyнтаpда яшилаp. Kaзaндa Иcмагыйлев Mедаppиc — oзaк еллap KnCC Иам ^оф^ке oешмaлapындa дитакчелекта эшлап, пенcияга чыкты. Байpамoв-лap динacтияcе Иам бaшкa давaмчылapы Tyнтаpда яшилаp.
11. Гымк^н aбзыйныщ oныклapы Mеxаммадиев PаcYл Иам Paнил — бYген да aвылдa caбaнтyй бaтыpлapы.
12. Xакимoв Гaбделлaтыйф — чыгышы Tyнтаpдан бyлгaн кypенекле cаYдагаp. Aныщ тypындa бе-pенче иcкаpмада да иcка aлынды. Уфaдa яшаган. 1908 елдa Уфaдa ике мaнapaлы мачет (xазеp pеcтaв-paцияланеп дypтенче дaмигъ мачет бyлapaк эшли) тезеткан Иам мачет кapшындa мадpаcа тoткaн. Гaяз Иcxaкый MаcкаYда чыкган «^уз» гaзетacыныщ 1916 ел 14, 19, 2 aвгycт caннapындa чыктан макaлаcенда тyбандагелаpне язa: «Kaзaн гaзетaлapы фа^и^н^а (гaдатrан тыш) беp з^ милли xабаp китеpделаp. Уфaныщ Ьимматле бaйлapыннaн Гaделлaтыйф xaди Xакимoв Kaзaндaгы Xapитoнoв мaт-бaгacын йез мещга caтып aлып, шул мaтбaгaны <<0мид» белан беpлаштеpеп, дини китaплap нашеp итаp ечен шиpкат майдaнгa ки^ген. Гaбделлaтыйф xaди Уфa дамгымте xайpияcена кyптан тyгел гена йез мещ cyм игaна иткан зaттыp. Гaбделлaтыйф xaди Уфaдaгы уз маxаллаcенещ маедеден, мадpаcаcен бинa (xазеp Xакимoвныщ Уфaдaгы мачет йам мадpаcа бинaлapындa «Бaшэнеpгo» конто-pacы Иам чyкpaк бaлaлap интеpнaты ypнaшкaн. Гaбделлaтыйф xaди Yзе гaилаcе белан 1930 нчы ел-лap rapaq^i^^ma кеpеп югaлa. — «Гoмеpемнещ ун кене» китaбындa A. Xалим иcкаpмаcе.) иткан, бyгенге кенда уз xаpадaты (чbnымнapы) беpлан таpбия ита тopгaн зaттыp.» Улы Шaкиp Xакимoв Бегелманещ беpенче cаYдагаpе. Amiq cаYда Yзаге бyлгaн, 1905 елдa тезелган бинa бYгенге кенда pеcтaвpaцияда. Taтap милли-мадани Yзаге бyлaчaк. Бу бит crays™ Бегелманещ cимвoлы. Бегелмада «^акимов ypмaны», «Какимов кYле» aтaмaлapы але да яши. Гaбделлaтыйфныщ беp улы Maлмыждa cаYда ита. Беpенче гильдия cаYдагаp бyлa. Tyнтаpда энеге Mеxамматгaли cаYда ита. Tyнтаp зиpa-тындa Гaбделлaтыйфнbщ ати-аниcе, беp улы, энегенещ кaбеp тaшлapы бик яxшы caraam^. ^бдел-лaтыйф aбзый тypындa Гaяз Иcxaкый дa язa. «Paдзин» фaмилияcе Mopтaзa бaй бyлыpгa мемкин. ^ишин дигане билгеле тyгел.
13. Tahap мyллa (Tahap бaтыp туел, ул икенче) наcелен Tyнтаpда xазеp Гoзаеpoвлap давaм италаp.
14. Зайнyллa PаcYли (1833-1917) - ишaн, к^ене^е дин эшлеклеое, медаppиc. Язучы Ai^ma Pacm-ныщ бaбacы.
15. 13 иcкаpмадаге TahHp мyллa.
16. ^й^^ин наcелен TYнтаpда Гaйнетдинoвлap давaм ита. ^й^^и^в Kaдыйp, Mаннаннаp TYнтаpда Иам Бaлтaчтa coвет влacтен тезyче aктивиcтлap бyлaлap.
17. Гaбдеppaзaк xазpатне Tyerap мадpаcаcенещ бaшлaнгыч белем биpY мактабен беpенче оешты^у-чы дип cam^bB. Ул чaмa белан 1730-1770 еллapдa имaмлык иткан дип yrnarnrna. A^a кypcателачак TYнтаp имaмнapы: икенчеcе Гocмaн xазpат, Гaбделxамид xазpат, Cагыйть xазpат ечеое да беp чop кешелаpе — Гaбдеppaзaк xазpатнещ шакеpтлаpе. ©чете да Tyнтаpда укыгшшн coщ беpгалап ДaIыc-тaндa белем aлгaннap дип фapaз итела. Укyлapын тамaмлaгaннaн тощ Гocмaн Tyнтаpга кaйтa, ^б-делкамид Mачкаpанещ беpенче имaмы бyлa йам Mачкаpа мадpаcаcена нигез caлa, еченчеге—Cагыйть Opенбypг янындaгы Kapгaлы aвылынa мyллa булып кита. CаIыйтьнещ тyгaн aбзыйлapы 1747-1750 еллapдa ук шул яккa кyчеп киткан бута^. Бу тypыдa 1747-1762 елгы Tyнтаpнещ «Pевизcкaя cкaз-кa»cындa иcкаpма бyлapaк кypcателган. Гaбдеppaзaк xазpатнещ имaмлык еллapы шушы мукта^-ныщ яшьлаpеннан чыгып билгеланде.
18. Гocмaн xазpатнещ туган елы 1744. Имaмлык еллapы 1770-1785 еллap дип фapaзлaнa.
19. Yтаган мyллa тypындa «Mеcтафaдел-аxбap...»дa шaктый язылган. Ул Бaлтaч шaгыйpе Гapифдaн Mеxамматшинныщ бopынIы бaбacы. Бу тypыдaгы магълyмaтны Kapaдyгaн музее диpектopы БaкbIЙ Зыятдинов Kиpoвелкаcенещ даYлат apxивы дoкyментлapы белан pacлaды.
20. Гaбделxамид тypындa Mаpдaни «Mеcтафaдел-аxбap...»дa шaктый магълyмaт биpеп кaлдыpгaн. Ул 1743 елдa тyгaн, 1809 елдa вaфaт. Tyнтаpдаге имaмлык еллapы 1785-1809 еллapгa тypы кила.
MeXdMMdmdrnßn xдЗPдт ЯЗMACЫ
21. Тунтэрнец еченче имамы Хэмид Хэзрэтнец улы Габделгаффар мулланыщ 1852 елда туган оныгы Мехэммэтсафа хэзрэт узебезнец тебэктэге Смэел авылында шактый еллар имам булып тора, аннары Тунтэр мэдрэсэсендэ хэлфэ буларак хезмэт итэ. Бугенге кендэ Тунтэрдэ Мехэммэтсафаныц онык-лары Сафиннар Ьэм Шэймехэммэтовлар бу нэселне дэвам итэлэр. 23. Яца Тазлар — Арча районындагы хэзерге Байкал авылыныщ борынгы исеме.
23. «Хесэения» мэдрэсэсенец эшчэнлеген тирэнтен ейрэнгэн Оренбургтагы мэшЪур галимэ Мэдинэ ханым Рэхимкулова узенещ «Эхмэт бай» исемле китабында «1905 елда Эхмэт бай Хесэенов узенец миллионнарын татар мэгърифэте ечен мирас кэгазьлэрен тутырганда шаЬнтларныц берсе итеп Тунтэр авылында туган «Хесэения» мэдрэсэсе мегаллиме ШаЬнмэрдан Эхмэтша улы Утэгэновны ала» дип язган. Бу мэгълуматны Бакый Зыятдинов бирде.
24. Урнэк бакчасы дип биредэ 1929 елда Тунтэр авылында тезелэ башлаган иц беренче «Урнэк» исемле колхоз эйтелэ.
25. Сэгыйть 1749 елда Тунтэрдэ туган, Габдерразак хэзрэттэ башлангыч белем алган булырга тиеш. Аннары Каргалыда белем алуын дэвам иткэн. Тунтэргэ Хэмид хэзрэт вафатыннан соц кайтып имам-лык итэ. Имамлык еллары Гали ишан кайтканчы, 1809-1832 елларда булган.
25-26-27. Бэдретдин, ШиЪабетдин Ьэм аныц нэселе Каргалы бистэсендэ яши Ьэм хезмэт итэ. 1930 елларда муллаларны аулау чорында алар Узбэкстанга кученеп, репрессиядэн котылып калалар. Бэдретдин абзыйныц оныгы Наилэ Ишембаева гаилэсе белэн 5 ел элек бу якларга кучеп кайтты, Балтач районы Чепья участок больницасында врач булып эшли. Садреддин Тунтэрдэ яшэгэн. Аныц исеме белэн басуда бер елга аталган: Садри елгасы. Сэгыйть нэселен Тунтэрдэ дэвам итучелэр: Фэйзерах-мановлар, Хесэеновлар, Мебарэкдановлар яши.
28. Гали ишан Сэйфетдинов. Имамлык еллары: 1832-1859. Аныц чорында Тунтэр мэдрэсэсе урта дини белем биругэ кучкэн, бетен Идел-Нократ-Урал тебэгендэ дан казанган. Гали ишан турында мэгълуматны Ш. Мэрдани, Г. Исхакый язып калдырганнар. Гали хэзрэт Ш. Мэрданигэ Бохарадан укып кайткач ук Казанда имам булып урнашуда зур ярдэм итэ. Мэрданинец бертуганы Бибифатый-ма мелла Фэйзерахман бине Габделгаффар бине Габделхэмид эт-Тунтэри никахында була. («Местэфа-дел-эхбар...» 315 бит.) Гали хэзрэт 1831 елда 9х9 метрлы мэчет тезетэ. 1834 елда ул мэчетне тагын да зурайтып тезетэ. Мэчеткэ рехсэт документы кучермэлэре Тунтэр музеенда саклана. (Киров елкэсе дэулэт архивы, 583ф., 495тасв., 129 эш, 5 бит.)
29-30. Мехэммэтнэдип хэзрэтнец бабасы Гали ишанныц, эбисе Гыйззенниса абыстайныц, энисе Гафифэ абыстайныц кабер ташлары Тунтэр зиратында бугенге кенгэ кадэр яхшы сакланган.
31. Шэмсетдин хэзрэт - Мехэммэтнэдипнец этисе.
32. Мазар асты авылы — Кукмара районы Манзарас авылы булырга тиеш.
33. 1980 елда Тунтэр мэктэбенец хэзерге бинасы ечен фундамент казыганда 3 метр тирэнлектэ, киц-леге 1 метр булган агач буралы, коега охшаш корылма табылды. Анда шактый пычрак масса тулган. Бу Гали ишан, Шэмсетдин хэзрэт яшэгэн нигездэ иде. Элкэн бабайлар Гали хэзрэтнец Ьэм Шэмсет-дин хэзрэтнец улэннэрдэн дарулар ясап кешелэрне дэвалавы турында искэ тешерделэр. Бу чокырны дару калдыклары, улэн калдыклары ечен эшлэнгэн махсус баз булгандыр дигэн нэтидэгэ килделэр. Совет власте Ьэм колхоз тезуне оештырган Ьэм Мехэммэтнэдип хэзрэтнец милкен конфисковать итудэ катнашучыларныц кайберлэре мондый истэлеклэр язып калдырганнар: «Шэмседдин хэзрэтнец подвалыннан бик куп шешэлэр Ьэм хэтта самогон аппараты да чыкты». Шешэлэре терле дару ше-шэлэре булып, «самогон аппараты» дигэне дару ясау ечен дистилляциялэнгэн су хэзерлэу аппараты булуы ихтимал.
34. Мэдрэсэнец эчендэ коесы булган таштан салынган ашханэ бинасы буген дэ исэн.
35. Хэкимов Габделлатыйф салдырган мэчет бинасы 1944 елда Чепья район узэгенэ башкарма комитет бинасы итеп кучерелгэн.
36. Шодадагы Сэедгэрэй Фэйзуллин утарында хэзерге вакытта Мирхэйдэр Фэйзи музее эшли.
37. Ишмехэммэт хэзрэтнец кече кызы Латыйфа абыстай Кэрэмэтулла никахында була. Бер уллары Дэудэт Айдаров - музыка белгече, дирижер. Ленинград блокадасында Шостаковичныц атаклы 7 нче симфониясен теп башкаручыларныц берсе, Татарстанныц атказанган сэнгать эшлеклесе, озак еллар Казан консерваториясендэ Ьэм музыка мэктэбендэ эшлэде. Тунтэргэ алып кайтып дирлэнде. Икенче уллары - Тэлгать Айдаров та Казанда уйлап табучы инженер буларак куренекле фэн кешесе булды.
38. Ишми ишан шактый каршылыклы шэхес. Билгеле, Мехэммэтнэдип хэзрэт белэн аныц арасында шэхси каршылыклар да дитэрлек булган. Шуца курэ автор аны тискэре яктан гына диярлек харак-терлый. Ишми ишанныц дин белгече буларак бик куп басма хезмэтлэре бар. Бугенге кендэ алар галимнэр тарафыннан ейрэнелэ. Дэдитчелэргэ аныц утэ каршылыклы булуын аныц дэдитчелек нэтидэсендэ меселман деньясына кенбатыш мэдэниятенец утеп керуе, шуныц нэтидэсендэ ислам нигезлэренец нык какшавы, рус миссионерларыныц эшчэнлеге кицэюгэ карата нык борчылуы белэн ацларга кирэк.
39. Мехэммэтнэдип хэзрэт узе турында яза.
40. Габделлатыйф Хэкимов Ишми ишан белэн дус була. Аныц мэдрэсэсе ечен кирпеч бина тези. Улы Шакир Хэкимов та мэдрэсэ ечен таш бина тези. Ьэрбер бина 140 кв метр. Эле дэ исэннэр. «Г. Хэкимов акчаларына донос конторалары тезелу» турында Г. Исхакый да язган. («Суз», 1916, 14, 19, 2 август).
41. Галимдан хэзрэт — Галимдан Баруди.
XX ВЕК: СТРАНИЦЫ ИСТОРИИ
42. Мехэммэтнэдип хэзрэт тезегэн Тунтэрдэге «Шэмсия» мэдрэсэсенец вакытлы кануннамэсе (уставы) Ьэм дэдит мэдрэсэсенец дэрес расписаниелэре Казан дэулэт университетыныц Н. И. Лобачевский исемендэге фэнни китапханэсенец Шэрык секторында саклана. Аны китапханэ хезмэткэре Дилэрэ Абдуллина табып бирде, галимнэр Р. Мэрдэнов Ьэм И. Ьадиев аны кириллицага кучереп бирделэр.
43. Нэкыйп мулла Ишми ишанныц кече улы.
44. Сэнэкчелэр вакыйгасы 1920-21 еларда Балтачта булган революциягэ каршы фетнэ. Бер утерелгэн кызыл комиссар ечен шактый «фетнэче»лэрне аталар.
45. Мехэммэтнэдипнец дэмэгате Эминэ абыстай Чистай мулласы Закир ишан кызы (Закир хэзрэт чыгышы белэн Сасна авылыннан). Эминэ абыстай 1930 елда «кулак» буларак Тунтэрдэн куылгач, Казанда туганнарында яши Ьэм 1942 елда вафат була.
СУЗЛЕК:
мэншур — указ мэузугъ — тема, мэсьэлэ мэсьулият — даваплылык мэхду — кыюсыз, оялчан кеше меэррих — тарихчы мезакэрэ — бэхэс мекяфэт — булэк месагадэ — рехсэт месэввэддэ — каралама месэллэм — канэгать метарэкэ — чиклэнмэу метэнасиб —тигез, бер чамадагы метэфэккир — уйга чумган мешавир — кицэшче мосыйбэт — югалту, хэсрэт нахийэ — тебэк, район нэзар — кузэту, караш низам — канун
рэддия — каршы язылган эсэр риязият — математика решди — урта сыйныф сэйерче — кузэтуче сима — тес
сейярэлэрдэге тэшкилият — планеталардагы формалар
табыгъ иту — бастыру тээссеф — укенеч тэукыйфе хэбес — кулга алыну тэсадеф — очраклылык тэхсыйль — белем алу тыйбб — медицина
фазыйль кеше — хермэтле, белемле кеше хадисэ — вакыйга халикъ — бодра хэлим — йомшак хилафынча — каршы Ьэйэт — астрономия, космография Ьиммэт — энергия шималь — теньяк
Кереш суз Иэм искэрмэлэр Балтач районыныц, Тунтэр авылы мэктэбе укытучысы, «Тунтэр мэдрэсэсе» музее медире Рэфхэт Зарипов тарафыннан язылды
РЕЗЮМЕ
Статья содержит публикацию записей религиозного деятеля и педагога Мухаммад-Над-жиба Тюнтери (1863-1930). Записи посвящены истории деревни Тюнтер, описанию биографий некоторых современников и др.
эсэрле — йогынтылы
эфкяре гаммэ — дэмэгать фикере
эхадискэ — вакыйгаларга
эЬле гыйлем — гыйлем иясе
батыйль — ялган
васита — арадашчы
васитачылык — радашчылык
гонванлы — эрэдэле
гонванында — исемендэге
дарында — йортында
дурбине — кечерэк телеск
душка — кеше
заигать — югалту
заигъ — юк булу
Зехэлнэйн — Сатурн
ибтидаи — башлангыч
ибтидаи кыйсем — башлангыч елеш
игъдади — югары белем алуга хэзерлэу сый-
ныфлары
истигъмаль — файдалану истигъфа — эштэн киту истиля — басып алу истифсар — сорап белу иштирэк кылу — катнашу кайд — язылу
кэмаЬуэл-вакыйг — вакыйга булганча
косур — кимчелек
кыйраэтханэ — уку йорты
кярханэ — заводлары
лэвазим —вазыйфа
мэгърузэ — доклад
мэгыйшэт — тормыш
мэзкур — югарыдагы
мэзмун — эчтэлек, мэгънэ
мэдэллэ — журнал
мэдмуга — дыентык
мэдрух — яралы
мэктулэн — дэзалап утеру
мэкъбэрэ — зират
мэнакыйб — яхшы эшлэнгэн
мехэммдтнд^ип хэзрдт язмасы
