CC BY
10НАЗАРЕБА ТАЪРИХИЗАМИНДОРИИ ЩУШМАТОВ Абдували,
ВАЩФИИМАЗОРИХАЦЦОЦИ д.и.т., профессори кафедраи таърихи
ПАРАНДА ДАР БОЛООБИ ЗАРАФШОН дунёи кадим, асрцои миёна ва
(ПАНЦАКЕНТ) ДАР ОХИРИ бостоншиносии Донишгоуи миллии
АСРИXIX- ИБТИДОИ АСРИXX Тоцикистон (Тоцикистон, Душанбе)
ИЗ ИСТОРИИВАКФНОГО КУШМАТОВ Абдували,
ЗЕМЛЕВЛАДЕНИЯ МАЗАРА д.и.н., профессор кафедры истории
ХАДЖОДЖА ПАРАНДА древнего мира, средних веков и
ВЕРХНЕГО ЗЕРАВШАНА археологии Таджикского национального
(ПЕНДЖИКЕНТ) университетеа (Таджикистан,
В КОНЦЕ XIX - НАЧ. XX ВВ. Душанбе )
FROM THE HISTORY OF VAKF KUSHMATOV Abduvali,
LAND TENURE OF THE MAZAR Dr. of History, professor of Department of
KHAJOJ PARANDA UPPER ancient history, middle ages and archeology
ZERA VSHAN (PENJIKENT) IN of TNU (Tajikistan, Dushanbe) THE XIX AND EARL Y XX CENTURIES
Калидвожа: Панцакент, Паранда, Зарафшон, вацф, сайёци, цунарцои мардуми, Осиёи Миёна, Россия, заминдори.
Дар мацола таърихи мухтасари муассисацои вацфии мазори Х^аццоци Паранда дар болооби Зарафшон (Куцистон) дар охири асри XIX ва аввали асри XX ба риштаи тасвир кашида шудааст. Тащици як зумра вацфцои болооби Зарафшон нишон медицад, ки дар ин ноцияи куци цисми зиёди замищои цосилхези оби ва лалми ба муассисацои дини тааллуц доштанд.
Ключевые слова: Пенджикент, Паранда, Зеравшан, вакф, туризм, народные ремесла, Средняя Азия, Россия, землевладения.
В статье рассмотрена краткая история вакфных учреждений мазара Хаджодж Паранда верховьев Зеравшана (Кухистана), число которых было значительно большим. Исследование каждого вакфного учреждения позволяет выявить новые данные по истории аграрных отношений дореволюционного Таджикистана.
Key words: Penjikent, Paranda, Zerafshan, vakf, tourism, folk crafts, Central Asia, Russia, agriculture.
The article describes a brief history of the vakf institutions Mazar Khajoj Paranda Zerafshan (Kuhistan), the number of which was much larger. A study of each vacancy of institutions allows us to reveal new data on the history of agrarian relations in pre-revolutionary Tajikistan.
Бисёр олимони Шуравй хам дар боби заминдории феодалй дар Осиёи Миёна, аз чумла дар бораи чанбаву чихатхои гуногуни вакф асархо навиштаанд. Вобаста ба ин пеш аз хама асархои олимони маъруф А.Ю. Якубовский [16, 91-94] ва И.П. Петрушевскийро [12, 192] метавон ном бурд.
Заминдорони вакфии Осиёи Миёнаи ахди асримиёнагй бештар дар асархои муаррихони маълуму машхур, докторони илмхои таърих, профессорон П.П. Иванов [4, 380], О.Д. Чехович [15, 331], Р.Г. Мукминова [10, 352], А. Кушматов [6, 192], Н. Махмудов [13, 127] тахкик шудааст.
Дар байни муассисахои динии вакфдор мазорхо макоми асосй доранд. Яке аз мазори машхури болооби Зарафшон (Панчакент) мазори Хдччочи Паранда аст. Шайх Махмуд муассиси тарикати Хочагон буд.
Дар маншури махфузмондаи Оллохёрбеки инок дар бораи таъйин карда шудани мутаваллии ин мазор ишора меравад, ки шайх Хдччочи Паранда, ки инчунин бо лакаби "Шайх Мачнун" машхур буд, аз вилояти Шош (Тошканд) омада, дар дехаи Могиён (Панчакент) маскан гирифт ва дар хамон чо фавтид. Кабри у дар хамон деха вокеъ аст. Авлоди шайх дар Могиён икомат доштанд ва вазифаи мутаваллии ин мазорро адо мекарданд. Санаи иншои хуччат соли 1257 хичрй (1841 милодй) аст.
Дар ин фармон оид ба соли аз Шош (Тошканд) ба Могиён омадани Хдччочи Паранда ва санаи вафоти у ишорае нест. Номи аслии шайх низ номаълум аст. Ин маълумотро мо аз дигар
маъхазхо пайдо нaмyдем. Koшифй, мyaллифи манокиби машхури эшон Хоча Ахрори Baлй "Рашахот aйнyл ^aëT" ("Катрахо аз чашмаи ^aëT") чунин мехисобад, ки номи аслии шайх Паранда Махмуд аст ва y аз чумлаи асхоби халифаи силки Хочагон Х^очй Ориф бyдaaст. Пас аз вафоти Х^очй Ориф шайх Махмуд халифаи силки Хочагон шyдaaст. Koшифй дар бораи шайх бештар мaълyмoт медихад. Мувофики мaълyмoти y шайх Махмуд шахси нихоят пархезкори махкамэътикоду якрaвy доно буда, яке аз наздиктарин асхоби Х^очй Ориф ба шумор мерафтааст [11, 7-1G].
Чй тавре мебинем, дар ин чо хам масъала хеле гирех дорад - дар хуччати Оллoхëрбеки инок шайх аз Boбкaнд асту кабраш дар MoFиëн, вале Koшифй менависад, ки шайх аз Boбкaнд асту кабраш хам дар Boбкaнд. Мо ин маълумотро факат барои хамин овардем, ки бори дигар бо чй хиллаву найрангхо таъсис дода шудани мазорро нишон дихем.
Boкеaн, дуруст назар кунем, мебинем, ки агар дар махалле имконе барои ситонидани пулу мол бошад, он чо фавран мазоре барпо мекунанд ва зимнан ахаммияте надорад, ки он мазор хакикй аст ë калбакй, фоидае оварад бас. Алалхусус, мардуми авом имкону иктидори тафтиши хокшудагонро надоштанд ва ба гапи шайху эшонхои дигар бовар мекарданд.
Мавриди зикр аст, ки шайх Махмуд дар дехаи Boбкaнди вилояти Бухоро ба душ омадааст ва кабраш хам дар Boбкaнд аст. Ин деха аз Бухоро дар масофаи се фарсанг («25 км) вокеъ гаштааст. Ба андешаи ^шифй, кабри шайх Махмуд дар Boбкaнд аст. Маълумоти ^шифй бо маълумоти фармони зикршуда оид ба махалли чойгиршавии кабри хакикии шайх Хдччочи Паранда мувофикат намекунад. Сабаби ин шояд дар вактхои гуногун иншо шудани сарчашмахо бошад. Faйр аз ин, на дар асари ^шифй ва на дар хуччат оид ба замони зиндагии шайх Хдччочи Паранда маълумоте нест. Дар чойхои гуногун пайдо шудани кабри шайххои машхур дар таърихи Ислом ходисаи мукаррарист, чунки пайдо шудани хар як мазоре, ки ба парастиши ашхоси мукаддас нисбаташ медоданд, барои рухондан сарчашмаи нави даромад шуда хизмат мекард. Масалан, макбарахои "шариф"-и халифа Алй дар Начаф (Ирок) ва Мазори Шариф (АфFOнистoн) хаст ва муътабар дониста мешаванд. То ба карибй "кабр"-и Алй дар водии ФaрFOнa, дар Шохимардон (хозира Хдмзаобод) низ чой дошт. Дар Осдаи Mиëнa чандин кадамчойхои мукаддаси Алй вучуд дошт ва зиëрaтгoх буд. Он махалхое, ки Алй Tyë дар Осиëи Mиëнa ба он чойхо рафта будаасту бо номи "Кадамчои Алй" машхуранд, шумор надоштанд, хол он ки ягон далели таърихие мавчуд нест, ки дар он чойхо кадам гузоштани Алиро исбот мекарда бошад.
Ба андешаи ^шифй, ба шайх Махмуд аз он сабаб лакаби "Паранда"-ро додаанд, ки y аз сабаби "шайхи мукаддас" буданаш ryë ба баъзан ба "мyрFи сафеди бузург" мубаддал меëфтaaст ва парида, дар сари болини шайххои порсои мурдаистода пайдо мешудааст, то ки чонкании онхоро осон кунад. Ба сурати мyрFи сафед пайдо шудан танхо ба ашхоси мукаддас муяссар мешудааст.
Номи шайх Махмуд дар як хуччати мухимми шачараи хулафои силкхои Чдхрия, Kyбрaвия, Ишкия ва Кодирия вомехурад. Мутаассифона ин нусха сана надорад. Бо максади тасдики ягонагй ва дурустии таълимоти хамаи силкхо нусхаи шачара аз номи Абубакр OFOЗ меëбaд. Сипас, теъдоди калони номхои хулафои силкхои номбаршуда бидуни ишора ба он, ки ба кадом силк тааллук дорад, оварда шудааст. Пас аз у, хоч^н Мухаммад Бобо ва Самосй, Саид Амири ^лол, Хоча Баховаддини Накшбанд, Мавлоно Яъкуби Чархй, эшон Хоча Ахрори Baлй, баъзе аз шайххои Чуйборй ва дигарон зикр шудаанд.
Мураттибони хуччат таъкид мекунанд, ки таълимоти хар чахор силк хакканд ва хар касе, ки пайравиро ба яке аз ин чахор силк интихоб мекунад, ба рохи хакикат кадам мемонад. Дар хуччат хафт мухри хулафои силкхои Чдхрия, ^бравия, Ишкия ва Накшбандия пахш ëфтaaнд. Аммо, мутаассифона, мухрхо хоно нестанд ва нуксон доранд.
Ба кавли Koшифй, Хоча Баховаддини Накшбанд соли 718 хичрй I 1318 милодй ба дуж омадааст [5, 53]. Аз сабаби он ки шайх Баховаддин пас аз шайх Махмуд ном бурда шудааст, тахмин кардан мумкин аст, ки Махмуд дар асри XIII хaëт ба сар бурдааст. Аз фармони Оллoхëрбеки инок валади ^грабек-дево^ет маълум аст, ки мазори Хдччочи Паранда замини вакф дошт. Аммо аз сабаби набудани муборакномаи шахсии вакф, маълум нест, ки дар ибтидо кадом категорияи замин, дар кадом хачм ва бо чй шарт ба мазор вакф карда шуда буд. Инчунин номи вакфкунанда ба мо норушан аст. Аз ин фармон чунин бармеояд, ки вакфи мазори Хдччочи Паранда авлодй буд. Мувофики шартхои муассиси вакф вазифаи шайх ва мутаваллии вакф дар асл аз насл ба насл ба авлоди Хдччочи Паранда мегузашт. Хдр як хоким ë девонбегй сар хар вакт бо фармони махсус хукуки ворисони шайхро ба ишFOли вазифахои зикршуда тасдик мекард. Аз чумла, дар фармон кайд шудааст, ки хочаи Ko™, ки аз авлоди шайх Хдччочи Паранда буду дар MoFиëн икомат дошт, дар давоми солдан вазифаи шайх ва мутаваллии ин мазорро адо мекард. Оллoхëрбек хукуки хочаи
^ниро ба вазифахои шайх ва мутаваллии мазор эътироф карда, бо фармони худ уро ба ин вазифа таъйин ва ба у ваколат ба идораи заминхои вакфи мазор дод.
Назрхое, ки ба мазор меомаданд, низ насиби мутаваллй ва хешони у, авлоди Хдччочи Паранда мешуданд [2, 16]. Дар хуччат дар бораи тартиби таксимот ва сарфи даромадхои вакф ва назрхо ишорае нест. Хочаи Koнй дар он замон вазифаи шайх ва мутаваллии мазори Хотун Порсоро, ки низ дар MoFиëн вокеъ буд, адо мекард. Ин мазор хам вакф дошт.
Баъди аз чониби Россия истилоъ шудани кишвар ва ташкил ëфтaни генерал-губернатории Туркистон (1867-1917), бо якчанд чорачуй заминдории вакф махдуд карда шуд. Дар ахди губернаторони харбии вилоятхо комиссияхои андози замин амал мекарданд, ки дар асоси муборакномаи вакфхо ва фармони хокимони пешина хукуки доштани моликияти вакфро тасдик ë инкор мекарданд. Барои тасдики хукуки мазори Хдччочи Паранда ба доштани замини вакф фармони зикршудаи Оллoхëрбек ва боз як хуччат - аризаи мутаваллии мазор Солеххоча валади Kaттaxoчa аз 11 июни соли 1887 ба идораи вилояти Самарканд пешниход карда шуд.
Дар аризаи Солеххоча хачми замини вакф ду куш (48 таноб) муайян карда шудааст. Дар маводи комиссияе, ки вакфи мазорро тафтиш карда буд, кайд шудааст, ки солхои пеш тамоми даромади замини вакф ва назри муътакидони мазор дар ихтдари мутаваллй ва хешовандони у буд, яъне мазор хукми хурри холисро дошт ва аз он ба давлат чизе намерасид [2, 16]. Карори комиссияро оид ба ин вакф мо пайдо накардем, аз ин ру, муайян кардани давоми таърихи он аз имкон берун аст.
Дар нохияхои болооби Зарафшон (^х^тон) кисми здади фонди заминхои корам дар ихтдари муассисахои динй буд. Инспектори андозчамъкунии китъаи 1-уми Самарканд B. Динин соли 19G4 вазъи иктисодии волостхои ФaлFaр, Мастчох ва Искандарро тафтиш кард. Аз руи маълумоти у дар волости ФaлFaр 2125 хонавода, дар Искандар 1125 ва дар Мастчох 11GG хонавода буд, аз он чумла адади хонаводахои безамин дар волости аввал ба 115, дар дуюм ба 11G ва дар сеюм ба 85 мерасид. Хдр як оила ба хисоби мтена дар волости Фаетар аз 5 нафар, дар Искандар аз 4,9 ва дар Мастчох аз 3,7 нафар иборат буд. Нуфузи ахолй дар волости Фаетар ба 1G625, дар Искандар ба 6003 ва дар Мастчох ба 4G7G нафар мерасид.
Майдони умумии заминхои барои зироаткорй мувофик дар волости ФaлFaр, мувофики маълумоти B. Динин баробари 2870 десятина буд. Дар холати мавчуд будани 2G1G хочагии заминдор, бидуни хонаводахои безамин дар волост, дар ин маврид ба хар як хочагй ба хисоби мдана 1,4 десятина замин рост меомад.
B. Динин дар бораи майдони умумии заминхои киштбоби волостхои Искандар ва Мастчох маълумоте намедихад, вале чунин мехисобад, ки ба хар як хонавода ба хисоби мдана 1 десятина замин мерасид. Майдони кишт дар ихтдари дехконон хеле кам буд. Кисми здади фонди замини нохияхои болооби Зарафшон дар ихтдари муассисахои динй буд. Дехконони ин нохияхо, ки порчахои хурди замини наздихавлигй доштанд, замини вакфро дар асоси шартхои хеле вазнину душвор ба ичора мегирифтанд ва кишт мекарданд. Як кисми калони фонди замин дар ихтжри бекхои собик буд. Ин заминхо баъди аз чониби Россия истило карда шудани болооби Зарафшон заминхои давлатй эълон карда шуданд ва инчунин дар асоси шартхои вазнин ба ичора дода мешуданд. Маълум аст, ки дар шароити мавчуд будани моликияти хусусй фонди асосии заминхои мулкии шахсй ба бойхои махаллй тааллук дошт [1, 3-7]. Аммо кисми асосии дехконон бошад, ичорагирандаи заминхои вакфй, давлатй ва хусусй буданд.
Шароити иктисодй ва маишии ахолии кухистон ба урфу одатхои динй низ таъсири муайяне дошт. Махдудият ва чудоии бисëрaсрaи ахолй дар бекигарихои кухй шояд яке аз сабабхои асосии он бошад, ки дини ислом дар ин чо хусусиятхои мазхаби мутаассибонаро дар худ нигох доштааст ва урфу одати халкй дар шакли маросим^ои динй бо хурдагирии факулодда адо карда мешавад. Таваллуд, хатна, туйи арусй, дафн ва хайрот гарчй аз сабаби кaмбaFaлй на он кадар тантана доштанд, вале сарфи назар аз ин, бо маросимпарастй ва бо риояи камтарин тафсилот мегузаштанд. Хдр як маросиме, ки ба харчи мданшикан вобаста буд, ба некуахволии ахли кухистон зарбаи сахт мезад. Дар хар як деха масчид ва дар дехахои сернуфус ду ва хатто се масчид мавчуд буд. Ризки имоми масчидхо аз хисоби чамъият буд, ки аз хар як хонавода хар сол аз 1 то 3 танга (15-45 копеек) мегирифтанд. B. Динин эхтироми махсуси кабри шайххоро хамчун чихати махсуси тарафи маросимии хaëти кухистондани Зарафшон кайд кардааст. Мазорхоро на дар кабристони умумй, балки дар чойхои алохида, аксар дар сари роххо месохтанд. Аз назди чунин мазори бо шоххои бузи кухй, латтапорахои гуногун ва думи асп oрoëфтa, гузашта истода, мусалмони кухистонй хатман аз
асп фаромада, сарашро ба аломати эхтиром хам карда, асп ë хари худро аз лачомаш гирифта мегузашт.
Барои мyaйян кардани вазъи муассисахои вакфй масъалаи андоз хеле мухим аст. Дар Кухистон шумораи муассисахои вакфие, ки аз андози давлатй озод буданд, хеле здад буд. Баъди аз чониби Россия забт шудани болооби Зарафшон, тартиби андозгирй аз муассисахои вакфй ба куллй тагйир ëфт.
Заминхои вакфро кам кардан мехостанд, ки андоз аз заминхо хам ба шакли мол ва хам дар шакли накдина ба хазинаи хукумати подшохй ворид шавад. Нихоят, соли 188б низомномаи идораи кишвари Туркистон тасдик карда шуд. Дар низомномаи зикршуда, дар моддаи 28б иловае буд, ки мувофики он вакфхои навтаъсис аз андоз озод карда намешуданд ва аз онхо андози давлатии замин гирифта мешуд [1З, ЗЗ].
Хукумати подшохии Россия имтиëзхои андозии вакфро бархам дод ва аз болои даромади онхо назорат чорй кард. Ёрдамчии калони сардори уезди Хучанд, ки корхои нохияи Ч,иззахро идора мекард, дар хисоботаш ба унвони сардори уезд 18-уми августи соли 1845 навишта буд: "Дар асоси 295 дастурамали муваккатй дар бораи идораи вилоятхои Хдфтруд ва Сирдaрë бо максади тасдики хукуки вакфхо вакфномахо ба муоинаи идораи вилоятй пешниход карда шуда буданд". Ин вакфхо аз руи хукук ба ду гурух: "сафед", яъне аз андози давлатй озод ва онхое, ки андози мукарраршударо месупоранд, таксим мешуданд. Аксари хуччатхои нохияи Ч,иззах хануз дар соли 18б8 аз дасти мутаваллихо гирифта шуда буд. Губернатори харбии вилояти Сирдaрë оид ба хукуки вакфхои "сафед" фармон дод, ки то аз тарафи комиссияи махсуси тaшкилëфтaистодa оид ба андози замин мухокима шудани хуччатхо, ба ин муассисахо хама намуди андозхо мукаррар карда шаванд ва минбаъд то хал шудани масъалаи андози замин, андозхо бояд пурра ба хазина супорида шаванд. 25-уми октябри соли 1874 сардори уезди Хучанд ба комиссия оид ба масъалахои андози замини кишвари Туркистон 471 нусхаи вакфнома, 104 вакфномахои аслии уезди мазкурро пешниход кард. Сипас, нусхахои аслй ба сохибонаш баргардонида шуда, хукукхои вакфхои "сафед" ва имтдазхои андозии онхо бархам дода шуданд. Ба кулли вакфхо андози давлатй чорй карда шуд. Хднгоми муайян кардани хачми андоз байни заминхои вакф ва мулк тафовуте карда намешуд [З, 7].
Губернатори харбии вилояти Сирдaрë 10-уми октябри соли 1875 ба сардори уезди Хучанд хабар дод, ки ситонидани андози замин аз руи таксимот гузаронида мешавад ва аз ин ру аз андоз озод кардан ë накардани вакфхои "сафед" ба хохиши худи дехконони хар як чамоаи дехот вобаста аст: касеро хоханд, аз андоз озод кунанд, вале ба шарте, ки андозе, ки ба тамоми чамоат муайян карда шудааст, кам нашавад [З, 8-11]. Аз ин бармеояд, ки давлат хачми умумии андозро аз чамоаи дехот аз руи майдони умумии заминхои корам муайян мекардааст. Дар холати аз андоз озод кардани вакфхои "сафед" хачми андоз аз мулки дехконон хеле меафзуд, ки ба ин дехконон розй шуда наметавонистанд.
Бешубха, холатеро, ки оид ба масъалаи вакфхо дар давоми асрхо вучуд дошт, танхо тавассути чорахои маъмурии хокимияти нав тагйир додан гайриимкон буд. Здада аз ин, хатто дар ибтидои асри XX маъмурият дар бораи моликияти хамаи вакфхои кишвар маълумоти аник надошт. Инчунин дар вачхи фонди умумии заминхои корам ва масъалахои андозбандй бисëр чихатхои TOaë^ норавшан мавчуд буданд. Аз ин истифода бурда, баъзе вакфхо пинхонй мавчудияти худро давом медоданд. Амалдори калони комиссияи тафтишотие, ки аз тарафи хукумати марказии Россия барои тафтиши вазъи андозгирии Туркистон таъйин шуда буд, дар мактубаш аз 8-уми июни соли 1909 ба сардори уезди Хучанд навишта буд: "Аз руи маълумотхои мавчуда, дар бисëр мавзеъхои Туркистон моликияти ба номи махфии вакфхо буданд, ки расман ба кайд гирифта нашудаанду дар асл ба муассисахои вакфй пурра мувофикат мекунанд. Барои халли масъалаи вакфхо пурра муайян кардани вазъи хамаи вакфхои мамлакат ахамияти мухим хохад дошт". Бинобар ин, амалдори калон аз сардори уезди Хучанд хохиш мекард, ки хачми амволи гайриманкули хамаи вакфхоро, ки даромади онхо дар асл бе ичозати расмии хукумат сарфи таъминоти муассисахои дини ислом мешуд, муайян кунад [1, 19З].
Маълумоти зикршуда ба мураккабии вазъи корхои вакфй ва тарзи динии хaëти ахолии Точикистони Шимолй, аз чумла нохияхои болооби Зарафшон шаходат медихад.
Тахкики як зумра вакфхои болооби Зарафшон нишон медихад, ки дар ин нохияи кухй кисми здади заминхои хосилхези обй ва лалмй ба муассисахои динй тааллук доштанд. Ходимони ин муассисахо заминдорони калон буда, дар коркарди замин хиссае нагузошта, захмати дехкононро истисмор ва кисми хосили рyëндaшyдaро азхуд мекарданд. Ходимони мазорхо дар байни ахолии
махаллй гояхоеро дар бораи зарурати ба вак;ф бахшидани заминхо ва дигар амволи ба дехконон тааллувдоштаро таргиб мекарданд.
Заминдории ва^фй яке аз шаклхои муносибатхои феодалй буд, ки дар Точикистони тоищилобй то бар^арор шудани хокимияти Шуравй вучуд дошт. Мутаваллй ва дигар ходимони дин манфиатдор набуданд, ки дар заминхои вакф намудхои прогрессивии олоти мехнат, комёбихои илми кишоварзй истифода шаванд. Онхо барои тарак;к;иёти обёрй, азхуд кардани заминхои нав, дар заминдорй чорй кардани зироатхои серхосил маблаг чудо намекарданд. Мавчуд будани майдони барои нохияхои кухй нисбатан калони заминхои обёрй 992 таноб, дар бораи мехнатдустй, ихтироъкорй ва зиракии дех^онон, дар хусуси малакаи зироаткории онхо, ки дар давоми хаёти бисёр наслхо нигох дошта мешуд, дар бораи чустучуи доимй ва растанипарварию богпарварй чорй кардани навъхои тезпазу серхосил башорат медихад.
АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА:
1. АМД Цумцурии Тоцикистон. ф.1, оп.1, д.88, в.193.
2. АМД Цумцурии Узбекистон. ф.18, оп.1, д.10467, в.7, 10, 16.
3. АМД Цумцурии Узбекистон. ф.18, оп.1, д.12719, в.3, 4, 7.
4. Иванов П.П. Хозяйство джуйбарских шейхов. К истории феодального землевладения в Средней Азии в XVI- XVII вв. /П.П. Иванов. -М: Наука, 1954. - 380 с.
5. Кошифи Фахриддин Али ибни Хусайни Воиз. Рашацот айнул цаёт. - Лащнав, 1890. - 166 с.
6. Кушматов А. Вацф. Намудхои заминдории вацф дар Шимоли Тоцикистон дар солцои 1870-1917 / А. Кушматов. - Душанбе: Ирфон, 1990. - 192 с.
7. Кушматов А. Вакф. Учебное пособие, 2 Часть. - Душанбе: ЭР-граф, 2018. -272 с.
8. Кушматов А. Пайдоиш ва моцияти мазорцо. -Душанбе: Ирфон, 1985. -48 с.
9. Махмудов Н. Земельные и аграрные отношения в Средней Азии в XIV-XV вв. / Н. Махмудов. -Душанбе, 1966. - 127 с.
10.Мукминова Р.Г. К истории аграрных отношений в Узбекистане XVI в. По материалам «Вакф-наме» /Р.Г. Мукминова. - Ташкент: Фан, 1966. - 352 с.
11. Мухтасару-л-вицоя. Основной юридический свод шариата, состояших из 48 глав (китоб). -Тошканд, 1900. - С. 93. (бо забони тоцики).
12.Петрушевский И.П. Земледелие и аграрное отношения в Иране ХШ-Х1У вв. -М., -Л., 1960. -494 с. С.192.
13. Положение об управление Туркестанского края. -СПб, 1886. -С.33.
14.Самаркандские документы XV- XVI вв. / О владениях Ходжи Ахрара в Средней Азии и Афганистане / факс., крит. текст, пер. введ. прим. и указ. О.Д. Чехович. -М.: Наука, 1974. -631 с.
15. Чехович О.Д. Бухарские документы XIVвека / Отв. ред. А.К. Арендс. АН РУз, Инс. истории и археологии. -Ташкент: Фан, 1965. -331 с.
16. Якубовский А.Ю. Мацмуд Газнавй. Дар китоби "Фирдавси"// (Мацмуаи мацолацо). -Л., 1934. -С.91-94.
