CC BY
15About the autor:
Hamidov Sulton Begmurodovich-an assistant at the humanities department at Dangara State University. Ad: St. Central/25, Dangara. Tel: (+992) 900811611 E-mail: hamidovsulton95@gmail.com
АЗ ТАЪРИХИ КОРКАРДИ ТИЛЛО ДАР ^УДУДИ СОБЩ ВИЛОЯТИ КУЛОБ ДАР МИСОЛИ ТИЛЛОИ ХОВАЛИНГ, КОНИ ЁХСУ (ШУГНОВ)
Махмадов У. Д., Одинаев А. Н.
Донишгощ давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Мирзоев С. О.
Донишгоуи давлатии Кулоб ба номи А. Рудаки
Минтакаи Хатлонзамин дар худуди Чумхурии Точикистон чун минтакахои дигари чумхурй яке аз мавзеъхои пурганч ба хисоб меравад. Дар ин минтака конхои бузурги тилло, нукра, мис, ангишт, газ, намак ва гайрахо чойгир мебошад. Бояд кайд намуд, ки дар ин минтака инчунин боз манфиатхои миллии зиёде чойгир аст, ки хафриётчиён то хол онро маълум накардаанд. Кайд кардан ба маврид аст, канданихои фоиданоки давлат хар чи кадаре, ки зиёд бошад ва коркард карда шаванд, хамон кадар давлат ба пеш меравад ва нуфузи он дар чомеаи чахонй баланд мегардад. Дар инчо зарур медонем, ки дар бораи яке аз манфиатхои миллии минтакаи Хатлони собик вилояти Кулоб, тилло, ки он дар Ховалинг мавчуд аст ва он дар рушду нумуи саноати кишвар накши босазое мегузорад.
Ховалинг дар минтакаи собик вилояти Кулоб чойгир аст. Баъд аз ба даст овардани истиклолият ва сар задани чанги шахрвандй, дар сесияи XVI - Шурои Олй ба хотири мардуми минтакаи Хатлонро ба хам овардан ва раванди мочарои сиёсиро дар кишвар ором намудан бо пешниходи А. Достиев, вилояти Кулоб ба худуди вилояти Хатлон гузашт. Яъне аз ду вилоят, як вилоят ташкил карда шуд ва Ховалинг низ чузъи таркибии ин вилоят ба худуди вилояти Хатлон гузашт.
Аслан мардуми ин минтака дар гузашта ва айни хол низ дар бораи канданихои фоиданоки ин диёр маълумот доранд. Алалхусус дар бораи кони тиллои Шугнов натанхо мардуми минтака балки тамоми чумхурй ва берун аз кишвар огох мебошанд. Тиллои Шугнов аз чихатисифатхуббуда, харидоронихудро дар кишварваберун аз он пайдонамудааст. Махазхоитаърихй дар бораиноми ин диёри пурганч маълумотхои гуногунмедихад. Масаландар сарчашмахои хаттй оиди кони тиллои Шукнов ва номгузории он маълумотх,о аср ба аср гуногун шудааст. Инро дар яке аз хикояхои сайёхи асри миёнаи араб Ибни Хурдодбех, ки оиди тиллокории Хатлониён аз руи накли як точире дар Балх он хикояро навиштааст,мебинем. Дар хикоят номи махали тиллокорони Хатлонзамин Шугнов рафта,то ба имруз дар китобу сарчашмахои хаттии дигарон ин мафхумро дидан мумкин аст[4 с. 400]. Оиди ин масъала мисоли дигареро аз китоби академик Б. Гаффуров «Точикон» овардан мумкин аст, ки номи ин конро Шугнов зикр кардааст[1, с. 111-112]. Ба андешаи мо мухим номи ин кон нест. Балки мухим он аст, ки ин кон дар саноатикунонии кишвар ва рушду нумуи он чй кадар накш бозидааст ва бозида метавонад. Масъала, ки дар миён гузошта шуд, дер ё зуд он рохи халли худро меёбад. Мардуми махаллии Шукнов кумро,ки дар таркибаш тилло аст, «шук» мегуянд. Аз ин чост, ки номи ин диёри зебоманзар, Шукнов мутаалик ба худаш аст ва маънои кони тилло ё тиллокорист. Дар асархои баъзе аз муаллифон, ки вазъияти ичтимоию сиёсии мардуми ин минтакаро тахлилу баррасй кардаанд, ишора ба ин кони тилло кардаанд. Масалан Д. Шарипов хангоми тахлили миригарии Балчувон ишора ба кони тиллои Балчувон кардааст, ки максади тахлилгар кони Шугнов мебошад[5, с. 37].
Мардуми махалии Шукнов накл мекунад, ки гузаштагони мо хангоми боридани борон заррахои тилло аз ин кон чамъ менамуданд. Хатто хишт-хишти тиллохоро низ ёфтаанд. Алббата дар замонхои кадим рохи ба даст овардани тилло ва коркарди он бисёр душвор буд. Мардуми махалй бо захмати зиёд онро ба даст меоварданд. Ба андешаи Логофет Д «Мардуми тахчой аз замонхои кадим заррахои тиллоро аз регу шагал дар чараёни об бо ёрии пусти гусфанд ё намад чудо мекарданд»[6, с. 400].
Кайд кардан ба маврид аст, ки кони Шукнов зиёда аз хазор сол боз барои мардум хизмат мекунад ва дехае дар ин минтака ба номи ин кон гузошта шудааст. Мутаасифона дар тулли таърих чандин маротиба аз чониби ачнабиён кони тиллои Шукнов мавриди таллаву тороч карор гирифта буд. Кони мазкурро чингизиён зиёда аз дусад сол боз мавриди истифода карор додаан. Хангоме,ки аз дехи Шукнови кухна ручониби Талбари боло мебарой, дар инчо натичаи кору фаъолияти чингизиён маълум мегардад. Дар инчо танхо сангхои сиёхи тоза шустаи бе хоку кум дида мешаванду халос. Дар бораи чй тавр кор кардани чингизиён дар байни мардум ривоятхо хеле зиёданд. Мардуми махаллй накл мекунад,ки аз сатхи поёни дарёи Ёхсу то ба баландии кух мардум обро дасти ба даст бурда кухро мешустанд ва тилло кор мекарданд.. .
Бояд ёдовар шуд,ки дар инчо нишонахои синфи коргар хеле барвакт пайдо шудааст. Дар ин чо англисхо, олмонихо, русхо, умуман намояндагони бисёр халку давлатхои дунё кор карда, зарро зеру
забар карданд ва бахри ободонии ин диёр чизe ёдгор намондаанд. Дур нарафта acри XIX-ро миcол гирeм. Дар ин acр nac аз Ошёи Mиёнaро забт кардани Рогсияи подшохйгорати кони тилло OFOЗ ёфт. Дар ин чо намояндагони зиёди подшохи Роccия кору истирохат мeкaрдaнд. Хатто подшох барои истирохати бофарогати хaмcaрaш аз шахри Пeгeрбyрг ба Шукнов acбобй муш^й «пиянино» овардааст. Аз инчо маълум мeшaвaд, ки ин минтака аз хишби мaвзeи зeбомaнзaр буданаш аз даврахаи кадим то ба хол макони истирохатй низ будааст. Ва ин табиати зeбояш дар бaъзe холатхо боиш таллаву тороч гаштани ачнабиён гаштааст.
Тахлилхо нишон мсдш^, ки мардуми ин минтака аз кадим мардуми мex,нaтдycт буда, барои пeшбyрди зиндагии худ ба корe ё шyFлe майл доштанд. Инро метавон дар номгузории дeхaхои ин минтака дарёфт, ки бо номи Дeгрeзиён, Охангарон, Aлимиcгaрон, Кулолон ва f. Bane мутаашфона аз ин дeхaхо танхо ном мондаасту хaлоc.
Аз таърих маълум аст, ки мacъaлaи caвдою тичорат ва тиллокорй аз кадим барои мардуми точик маълум буду хаст. Хатто аз зaмонe, ки одамон ба коркарди тилло дар Хатлон caрy кор гирифтанд, дар ин минтака конхои тилло арзи хасти дошт. Ва одамон аз хишби тичорати тилло cara^ зиндагии худро бeхтaрy хубтар мeкaрдaнд. Хатто теш аз замони истилои Ижандари Maкдyнй ва баъди он тиллокорй дар кони Ёхcyи Хатлонзамини шбик вилояти Кулоб маълуму машхур буд ва хаст.
Аз руи акидаи донишманди маъруфи рyc Д. Н. Логофет,ки борхо ба Хатлонзамин caфaр карда буд ва оиди ин кишвар (вилоят) биcёр чизхоро мeдониcт - Хатлон, хамчун давлати мустаъкдл дар acри IV то милод маъруфу бузург буда, дар худуди Оcиёи Maркaзй дар шхаи тичорату caвдо якс аз чойхо аввалро мсгирифт. Тиллокорй дар он замонхо ба авчи аъло мeрacид[6, c. 405].
Тaърихшиноcи acри IX хурдод6сх дар acaрхояш оиди тарзхои истифода аз пусти буз ва дастй дар шохобчахои дарё шустани тилло дар Хатлонзамин (худуди Ёхcy) маълумотхои пуркиммат додааст. Хатто y ишора намудааст, ки тичорат аз Хатлон ба Чин дар он замонхо машхуру маъруф буд.
Олими намоёни Шарк Абурайхони бсрунй (973 -1048) низ дар китобхои худ оиди кони тиллои Ёхcy (Шукнов) ва истифодабарии тилло маълумот додааст[2 c. 9].
Ба зами он дар охири acри XIX мухандтеи кyхшиноcy мaъдaншиноcи рyc П. А. Журавко-Покорcкий, геологхо Графт ва профсшэр Лeвaт оиди чустучуй тетехами тиллобо ёрии мардуми махаллй корхои з^дсро ба анчом рacонидaaнд[3 c. 407-408].
Боиш кайд аст,ки гушаи хоки диёр тиллокорй аз ачдод ба ачдод мeгyзaшт. Роххои шддаи тетехами тилло бо ёрии пустак (пусти бузу ^фанд) ва намад хслс маълум буд. Ин ва дигар ycyлхои иcтeхcол кардани тилло то шли 1958, шли бархам хурдани нохияи Ховалинг хслс ривоч мeёфт. Даххо ycтодони махаллии дар гузашта иcтeхcолкyнaндaи тиллоро номбар кардан мумкин аст. Аммо танхо гyфтaниeм,ки дар ин пораи хоки кишвари точик^рори зиёдe нухуфтааст. Одамони зиёдe умри худро, дар кони тилло бахри хизмати амалдорони ачнабй ва ёфтани як дахан нон caрф кардаанд. Бояд гуфт, ки тaърихшиноc Р. Баротов дар мавриди Kc^aira тилло ва коркарди он дар якс аз маколахояш чунин кайд кардааст, ки дар хавзаи дарёи Ёхcy («Дарвоз») дар якс аз мaвзeъхои зс6ои нохияи Ховалинг дар таркиби Fyллacaнг ва рeгcaнгхо (такрибан 30 млн гол кабл дар давраи теоген ба вучуд омадаанд) заррахои тилло мавчуданд. Чунин чинcхои кухте,ки тилло доранд, дар атрофи Рангкул Maркaнcyи Помири Шаркй низ хастанд.
Тиллокорй acоcaн дар Ёхcy аз карни 4-и то милод ва аз ин теш, шояд аз огози acри биринч огоз ёфта бошад. зсро нишонаву ёдгорихои ин давру замон аз ин худуд хслс зиёд ба дасти илм рacидaacт. Новобаста ба Facби ачнабиён , шугли acоcии мардуми ин чо аз кадим то дахаэлахои наздик тиллокорй буд.
Давлати Хатлони кухан аз тиллову нукра ва дигар канданихои фоиданок бой буд. Ин давлат ва ё вилояти таърихй дар байни дарёхои Панчу Вахш аз caргaх то рсзишгохихудуди вилояти имрузаро дар бар мсгирифт. Хатто як ктеми Хиcори Шодмону гохилхои дарёи Панч - тарафи Афгонистон шимоли ин вилоят буданд. Тиллокорй дар гохилхои Вахшу Панч низ вуаъат дошт. Аммо чунин кон чун махзани пурзари Ёхcy дар олам ками даркаму нодиру бошфат аст.
Maрдyми Ёхcy аз замонхои хслс дур ба тиллокорй шугл варзида, ин корро кacбy анъанаи авлодй мeдониcтaндy мeдонaнд. Аз замонхои кадим тиллокорй мардуми ин гушаи богановатро мсхуронду мспушонд. Бо мушкиливу душворй нигох накарда, ин ^c6 мaвкeъи авлодиву устоду шогирдй гирифт. Чун худуди Ёд^рбаш мaвзeъи Maзори Хазрати Султон, мардуми ^адоваи Ёхcy хycycaн худуди Сaфeддaрa, кади Дандоншикан,Талбар ва гирду атрофи онхо низ хар як авлод, хатто оила хадду худуди замин тиллокории худро дошт. Аз cyбх то шом мардум зану мард, хурду калон ба тиллокорй машгул мeшyдaнд. Хатто шабонгах бо пилтачарогу рушании мохтоб дар хаму чойхои мувофики вобастабуда , кор мeкaрдaнд.
Ин анъана гол то cол чилои тоза мсгирифт, вaлe ягмогару ачнабиён мудом ба мардуми махаллй дар carn^y дар набард буданд. гохс мав^и ин ва ё он авлод,оила ва ё шaхcи алохидаи тиллокорро танг кард, худро бахри гacбy горати зар чо мeкaрдaнд.
Хулоса дар баробари ин кадар гасбу горатгари мардуми ин минтака ёдгорихр ва бойгарих,ои миллии худро аз даст надода то х,ол ин меросро аз насл ба насл бурда истодаанд.
АДАБИЁТ
1. Fафуров Б. F. Точикон: таърихи катимтарин, кадим ва асри миёна / Б. F. Fафуров // Китоби якум. Душанбе: Ирфон, 1983. - 704 с.
2. Берунй А. «Китоб- ут- тахфими амоили саноат- ут -танчим», / A. Берунй - Душанбе, «Дониш», 1973. - 250 с.
3. Военный собраник» 1890. Т. 196№12. 407-412 с.
4. В. Г. Липский. «Горная. Бухара», 415 с.
5. Достй Шарифов. «Сол^ои пурошуб» (1870-1920), Кулоб-1990, 150 с.
6. Логофет Д. Н. « В горах и равнинах Бухары». С. Петербург,1913, 447 с.
7. Р. Баротов. Тиллои Точикистон. Илм ва хаёт, № 1, Д. 1991. 35-36 с.
ИЗ ИСТОРИИ ПЕРЕРАБОТКИ ЗОЛОТО НА ТЕРРИТОРИИ БЫВШЕЙ КУЛЯБСКОЙ ОБЛАСТИ НА ПРИМЕРЕ ХОВАЛИНГА, РУДНИКЯХСУ (ШУКНОВ)
Хатлонская зона на территории Республики Таджикистан как руги зоны республики считается с богатым месторождением. На этой зоне существуют богатые рудники золото, серебра, меда, угля, газа, соли и др. Следует отметить, что в данной зоне также имеются национальные интересы, которые до сих пор археологи не выявили. Разумеется, что чем больше полезных рудников страны и их переработка, тем больше развитее государства и повышен его место и влияние на мировую сообществу.
Анализы показывают, территории Хатлонской зоны и его населения были завоеваны и похищены многочисленные рудники со стороны иноземцев. История доказывает, что на одном из красивейших мест Хатлонской территории бившей Кулябской области местом переработки золота является Шукнов. Население этой зоны с давних времен обрабатывали золота, используя различные способы, в том числе смушку (овечью шкуру).
После приобретения государственной независимости Правительство Таджикистана с целью развития государства обрабатывает золотые рудники данной зоны и берет их под своей защиты.
Ключевые слова: Шукнов, Хатлон, золото, зона, серебро, медь, уголь, газ, соль, клад, рудник.
FROM THE HISTORY OF GOLD PROCESSING IN THE TERRITORY OF THE FORMER KULYAB REGION BY THE EXAMPLE OF KHOVALING, THE YАKHSU MINE (SHUKNOV)
The Khatlon zone on the territory of the Republic of Tajikistan, like other zones of the republic, is considered a rich deposit. In this zone there are rich mines of gold, silver, honey, coal, gas, salt, etc. It should be noted that this zone also has national interests that have not yet been identified by archaeologists. Of course, the more useful mines in the country and their processing, the more developed the state and the higher its place and influence on the world community.
Analyzes show that the territory of the Khatlon zone and its population were conquered and numerous mines were stolen byforeigners. History proves that in one of the most beautiful places in the Khatlon territory of the former Kulyab region, Shuknov is the place of gold processing. The population of this zone has been processing gold for a long time using various methods, including smushka (sheepskin).
After gaining state independence, the Government of Tajikistan, in order to develop the state, processes the gold mines of this zone and takes them under its protection.
Key words: Shuknov, Khatlon, gold, zone, silver, copper, coal, gas, salt, treasure, mine.
Сведение об авторах:
Махмадов У. Д. - кандидат исторических наук, старший преподаватель кафедры права факультет истории Таджикского государственного педагогического университета имени С. Айни Тел: (+992) 918429524
Одинаев Абдумавлон Назирович, старшего преподавателя кафедры истории таджикского народы Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни, E-mail: abdumavlon1987@gmail. com
Мирзоев Субхон - Ассистент кафедры истории таджикского народа Кулябского государственно университета имени А. Рудаки. ш Куляб, ул. С. Сафаров 16, тел: (+992) 985141464.
About the authors:
Makhmadov U. D. - Candidate of Historical Sciences, Senior Lecturer of the Department of Law, Faculty of History, Tajik State Pedagogical University named after S. Aini Tel: (+992) 918429524 Mirzoev Subhon - Assistant of the Department of History of the Tajik people of Kulob State University named after A. Rudaki. City Kulyab, st. S. Safarov 16, tel: (+992) 985141464.
Odinaev Abdumavlon Nazirovich, Senior Lecturer of the Department of History of the Tajik People, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini, E-mail: abdumavlon1987@gmail com
УДК: 342.3 (575.3) (09) +9 (575.3)
ИНЪИКОСИ ХАМКОРИХОИ ТОЧИКИСТОН БО СОЗМОНИ ХДМКОРИИ ШАНХАЙ
ДАР ТАЪРИХНИГОРИИ ВАТАНЙ
Мирзоев Ц.А., Асомуддини А.
Институти таърих, бостоншиносй ва мардумшиносии ба номи А. Дониши
Яке аз самтх,ои афзалиятноки сиёсати хоричии Точикистони сохибистиклол хамкорихои Точикисгон бо созмонхои бонуфузи байналхалкй ба хисоб меравад. Тибки Изхороти Шурои Олии Чумхурии Точикистон «Оид ба истиклолияти Чумхурии Точикистон», ки санаи 9 сентябри соли 1991 эълон дошта шуд, Чумхурии Точикистон «ба сифати субъекти мустакили хукуки байналхалкй» [7, с.10-11] ба арсаи сиёсати чахонй ворид гардида, бо созмонхои бонуфузи чахонй ва минтакавй равобит баркарор намуд. Дар холи имруз Чумхурии Точикистон узви 51 созмони бонуфузи байналхалкй ва минтакавй мебошад, ки ногузир мавриди тахкику баррасии мухаккикон карор гирифтаанд. Вале дар хачми як макола тахкики дарачаи омузиши хамкорихои Точикистон бо кулли созмонхои байналхалкй аз имкон берун аст. Аз ин лихоз, мо карор додем, ки тахкики хамкорихои Точикистонро бо яке аз созмонхои бонуфуз - Созмони хамкории Шанхай (СХШ), ки дар сиёсати хоричии Точикистони сохибистиклол афзалият дорад, баррасй намоем.
Созмони хамкории Шанхай созмони мухимми минтакавию чахонй буда, аз лихози вусъати каламрав ва гуногунии забону фархангу тамаддун яке аз созмонхои нодир ба шумор меравад ва айни замон дар минтака ва чахон нуфузу эътибори бузурге дорад. Дар таъсис ёфтани СХШ тахкурсии асосиро фаъолияти «Панчгонаи Шанхай», ки дар асоси Созишномахо байни Чумхурии ^азокистон, Чумхурии К^иргизистон, Федератсияи Россия, Чумхурии Точикистон ва Чумхурии Халкии Хитой дар бораи тахкими чорахои боварй дар сохаи харбй дар минтакаи сархад аз соли соли 1996 ва дар бораи ихтисори муштараки куввахои мусаллах дар минтакаи сархад аз соли 1997 ташкил шуда буд, гузоштааст.
15 июни соли 2001 дар шахри Шанхай аз чониби сарони давлатхои К^азокистон, Чин, ^иргизистон, Россия, Точикистон ва Узбекистан Эъломия дар бораи таъсис додани СХШ ба имзо расид, ки ин сана то ба имруз рузи таъсиси СХШ ба хисоб меравад. Чумхурии Точикистон яке аз асосгузорони механизми «Панчгонаи Шанхай» ва яке аз таъсисдихандагони СХШ ба хисоб меравад. Иштироки фаъоли Точикистон дар СХШ ба хотири тахкими муносибатхои неки хамсоягй,
равобити боэътимод ва дустона дар байни давлатхои аъзо ва нозир, инчунин таъмини амнияту оромй, рушди устувори иктисодй дар минтака ва тахкими робитахои фархангй мебошад.
Бояд зикр кард, ки олимони точик ба омузиши масоили марбут ба фаъолияти СХШ танхо дар дахсолаи аввали асри XXI машгул гардиданд. Алалхусус тахкикоти олимони машхур ва дипломатхо, назири Т.Н. Назаров ва А.С. Сатторов [11], З.Ш. Саидов [14], Х. Зарифй [6], Р.К. Алимов [1] ва дигарон дар ин самт хеле арзишманданд. Муаллифони мазкур муътакиданд, ки махз фаъолияти бисёрчабхаи Чумхурии Точикистон дар раванди ташаккулёбии «Панчгонаи Шанхай» хамчун воситаи халли масоили бахсноки марзй байни Точикистон ва ЧХХ в табдили ин ниход ба созмони комилхукуки байналхалкй ба тахрими вазъи ичтимой-иктисодии Чумхурии Точикистон таъсири амик расонд.
Дар асархои академик Т.Н. Назаров бештар ба хамкорихои иктисодии Точикистон бо кишвархои узви СХШ таваччух, зохир гардида, таъкид мешавад, ки халли масоили бахсноки марзй ба рушди хамкорихои дучониба дар сохахои амниятй, иктисод ва савдо, мубориза алайхи тахдиди терроризм боис гардид.
Дар тахкикоти олимони машхур, назири Г.М. Майтдинова [8, с. 38-45], М.А. Олимов [13, с. 66-71], В.А. Ниятбеков ва Ф.Б. Умаров [12, с.268-282], X. Холикназаров [15, с.36], В.В. Дубовитский [4, с.171-186] чанбахои алохидаи фаъолияти СХШ тачассум гардидаанд. Сахми ин мухаккикон кабл аз хама дар он аст, ки эшон дар таърихнигории ватанй нахустин шуда ба омузиши масоили алохидаи марбут ба фаолияти СХШ даст задаанд. Дар тахкикоти онхо нишон дода шудааст, ки ташаккулёбии ин созмон дар асоси принсипхои мушаххас, ки ба таъмини ноилгардии низоми самарабахши хамкорихои муштарак имкон медоданд, вокеияти чахонишавй ва зарурияти мукобилияти якчоя алайхи хатархои чахони муосир, ба амсоли терроризм, экстремизм, сепаратизм, инчунин кочоки маводи мухаддир ва фуруши гайрщонунии ярокро ба инобат мегирифтанд, тадричан сурат гирифтааст.
Нашри маводи конфронсхои илмй-амалй дар сахифахои мачаллаи «Таджикистан и современный мир» («Точикистон ва чахони муосир»), ки аз соли 2003 аз чониби Маркази тахкикоти стратегии назди Президенти Чумхурии Точикистон ба табъ мерасад, ба рушди минбаъдаи таърихнигории масоили умдаи амниятии минтакаи Осиёи Марказй ва хамкорихои мутакобилаи Чумхурии Точикистон бо созмонхои байналхалкй, аз чумла СММ, САХА, СХШ-ро тачассумкунанда кумак намуд.
