CC BY
20Ключевые слова: международные отношения, Таджикистан, внешняя политика, Казахстан, Центральная Азия, Китай, «Один пояс - один путь » инфраструктура, транспортные коридоры.
Сведения об авторах:
Шарапов Амриддин Нуридинович - кандидат исторических наук, доцент кафедры дипломатии и внешней политики РТ Таджикского национального университета. Тел: (+992) 988501011; E-mail: amrsharifamail.ru
Комилов Насим Иброхимович - соискатель кафедры права и международных отношений Кулябского государственного университета имени Абуабдуллох Рудаки. Тел: (+992) 985415193; E-mail: komilov.93@mail.ru
About the authors.
Sharipov Amriddin Nuridinovich - candidate of historical sciences, associate professor of department of diplomacy and foreign policy RT Tajik Nanional Univtrsity. ТеЬ (+992) 988501011; E-mail: amrsharif@mail.ru
Komilov Nasim Ibrohimovich - The applicant of department of law and international relations Kulob State University named by A. Rudaki. ТеЬ (+992) 985-41-51-93; E - mail: komilov. 93@mail.ru
АЗ ТАЪРИХИ ПАЙДОИШИ ТАМАДДУНИ ОРИЁЙ ВА ИДУ МАРОСИМХРИ МИЛЛИМ ТОЧИК
Хамидов С.Б.
Донишгоуи давлатии Дангара
«Инсощо дар гуруххои созмонёфта зиндагй мекунанд, ки чомеа ном гирифтааст. Аъзои хар чомеае шеваи рафтори хосе пай мегиранд, ки чомеаи хоси онхоро аз дигар чомеахо мутафовит месозад. Ин шеваи рафтори хос дар вокеъ фарханги хамон чомеа аст» [1, с.41]. Дар адабиёти фархангшиносй мафхуми тамаддун аз мафхуми фарханг фарк мекунад. Баъзе муаллифон фархангро чанбаи маънавй ва тамаддунро чанбаи модй бахшидаанд. Доктор Чингиз Пахлавон дар китоби «Фархангшиносй»-и худ менависад «тамаддун дар зимн метавонад бистари фаруангуои гуногун бошад, чуноне ки тамаддуни аврупои чунин хислатеро дорад» [1, с.39]. Яъне як тамаддун метавонад якчанд фархангро дар бар гирад. Дуруст ба монанди тамаддуни ориёй, ки тибки ин бардошт метавонад аз фархангх,ои точикй, курдй, лурй, порсй, балучй ва гайра иборат бошад. Бо вучуди чунин фаркиятхо, Доктор Чингиз Пахлавой баъди баррасии дурударози мафхумхои фарханг ва тамаддун ба хулосае меояд, ки «....дар вацеъ фаруанг ва тамаддун аз уам цудо нест ва агар касе корбурди муайяне дар уавзаи хос барои онуо цоил нашавад, гоу метавон ин ду мафуумро ба чрйи уам нишонд ва гоу ба вузуу ба як маъно ба кор бурд» [1, с.41]. Ба кавли Доктор Пахлавон «Фаруанг ё тамаддун, ба мафууми васеи калима дар цавмшиносй, мацмуаи печидае аст, ки шинохт, боваруо, уунаруо, ахлоц, уукуц, одобу русум ва дигар цобилиятуо ё одотеро дар бар мегирад, ки инсон ба унвони узви цомеа касб мекунад» [1, с.48]. Самуел Хантингтон ба ин мачмуа ниходхои давлатиро низ дохил мекунад. Бо дарназардошти ин тафовутхо дар бардошти донишмандон аз фархангу тамаддун дар доираи мавзуи баррасишаванда, бехтар аст мо фархангро дар шакли махдудтар ва тамаддунро дар шакли васеъи дарбаргирандаи чанд фарханг баррасй намоем, то тавонем бархурдхои дохилитамаддуниро низ бо моделхои мавчуда арзёбй карда бошем. Ба кавли донишманди эронй Доктор Масъуд Хочизода, тамаддун болотарин гурухбандии фархангии мардум ва густардатарин сатхи хувияти фархангй аст, ки инсонхо аз он бархурдоранд. Тамаддунхо мачудияти кобили дарк доранд, гуё хастанд, зухур ва сукут мекунанд, таксим мешаванд ва дар водии замон дафн мегарданд. «Хар сарзамине ба таносуби истеъдод ва завци сокинон, уосилхезии хок, манбаъуои табии ва вазъи обу уавои худ офаранда ва тавлидкунандаи тамаддуне махсус аст, ки бо тамаддуни ноуияуои дигар мутафовит мебошад» [2, с.176]. Пас биёед мо перомуни тамаддуни Ориёй харф бизанем то дарёфт намоем, ки чй гуна он пайдо шудаву бо гановати худ ва расму русумаш нагузоштааст, то фарханги дигаре махвкунандаи он бошад.
Таърихи тамаддуни Ориён огози нахустини таърихи инсоният, таърихи тамаддуне мебошад, ки кабл аз дини масехй, кабл аз эллинизм, бунёд гардида буд. Таърихи Ориён аз Бохтар (Осиёи Миёна) сарчашма гирифта, охиста-охиста тамоми Шарк, (ба чуз Чин) ва тамоми Fарб-ро мусаххар намуд. Ва аз ончо, пас аз хазорсолахо, ба китъаи Амрико ва галачазирахои Полинезия гузашт.
Таържи na^o шyдaни тaмaдцyни Opиëнpo кариб ташми мyappиxoни нoмдop ва мyxaкикoни acpи XIX-и Aвpyпo З xa^p coл кабл аз милoд мexиcoбaнд. Taьpиxи тaмaдцyни бaшappo мyappиxoн за^не аз Mиcpи кадим мeпиндoштaнд, вале чун caнгxoвy xиштxo ва фapшxoи бинoxoи шaxpxoи кyxнa ба «cyxaH» дapoмaцaнд, oлимoн фaxмидaнд, ки ибтидои тамаддун на аз мушфщи иттигои capcyxaни мyappиxи шaxpи Севеннити Мдар, Maнeфoн, аз cyлoлaи чyпoнxo бyдaacт, ки ypo Ceх-aaнeти-Нyбтй мeнoмидaaнд. У аз тapcи давлати Aкнyн ба xaкикaти тaьpиxй менигарем. Дар xaзopcoлaи Ш пеш аз милoд ^йи xoзиpaи Бoбyлиcтoн аз бoхлoкy кaмишзop ибopaх буд, зepo, ки ду дapëи азим - Дачда ва Фypoт тс xaшичи Фopc ба xa^^ пaйвacх нашуда, мycтaкил ^рй мешуданд [4, c.122]. Дар бaxopoн oби ин ду нaxpи азим аз мoxи март тй мoxи июн, ceчaндoн дамида, aтpoфи coxили дapëxopo 6o лoйи cиëx пур мекард. ОЬл та coл aтpoфи зaминxoи бeпoëни xaмвopи coxили дapëxopo лoщa зер карда, oби дapëxopo xaм тунук менамуд ва кaмишзopи бeпoëнpo ба вучуд мeoвapд. Хеч кае ба камишу лoйкa наздикй намекард. Хoл oн ки лoйкaвy кaмишзopи ин 4o, мacoлexи xoми бинocoзии муфт, xap coл xyшк шуда, ин capзaмини aфcoнaвии oяндapo ба шaFoлxoнa табдил дoдa буд.
Такдири Кaлдoниëни Typoнй ^apoprc^ xy^o дар Mиcp не, балки дар Aßop^ бyнëд карда буд. Маълум шуд, ки Кaлдoниëн чaндcaд шл пеш аз фиpьaвнxo дар Бoбyлиcтoн тамаддуни Opиëнpo coмoн дoдa будаанд. Бинoбap ин тaьpиxшинocoн ба мaдpaкxo иcтинoд карда, и6тидoи тамаддуни 6amappo на аз Mиcpи кадим, балки аз Бoбyлиcтoн эьлoн карданд. Бapxaк Typoниëн на факат xишхи нaxycтини Бoбyлиcтoнpo гyзoшхa, cипac ин maxppo ба гaxвopaи тамаддуни башар табдил дoдaнд, на факат oнxo эxëгapи тамаддуни Opиëн дар Бoбyлиcтoн гардиданд, балки oнxo caбaбгopи бyнëди чандин давлати yмyмичaxoнй xaм гардиданд, ки xoнaндaи xymмaнд дар ин 4o бopи аввал аз тaьpиxи Шаркки кyxaн ва дaвлaтxoи Opиëнии oн mинoc xoxaд шуд [З, c.45-63].
Mo мeтaвoнeм дар радифи oлимoни зaбapдacх чун Гpoтocфeнy Бюрнуф бoз дaxxo мyxaккикoнpo, ки тo ибхидoи acpи XX бapoи бapкapop намудани тaьpиxи гyзamхaи инcoниях чoнбoзиxo кардаанд, нoм6ap кунем, ки мaxз ба mapoфaти xaмин кammoфoни начиб, бapoи дapëфти xaкикaх, ба oлимoни mapкmинoc, мyxaкикoн, лингвиcтxo ва мyappиxoн pox бoз гардид. Aкнyн ohxo xap кадар чукуртар бoзëфтxoи тaьpиxиpo мeoмyxтaнд, xaмoн кадар ба тaьpиxи тамаддуни Opиëн наздик мешуданд ва 0F03и тaьpиxи ин тaмaддyнpo дapмeëфтaнд. Oлимoни Aвpyпoи мугамаддин бapoи бapкapop намудани бoзëфтxoи тaьpиxй, xoндaн ва муайян кардани зaбoни oнxo, дaвpaxoи тaьpиxии oнxo, зaxмaти тoк;aтфapcopo ба yxдa гирифта, ба кавли тoчикoн, ^H^po аз xaмиp чyдo кардаанд: Дар acoœ xaмин мaдpaкxo ва xoндaни xaтxoи мexй, иc6oх намудаанд, ки xapaкaти Opиëни нaxycтин аз Ocиëи Mиëнa ва аниктараш аз Бoxтap, 0F03 ëфтaacх [4, а12З]. Хатго кaдoм кaбилaxo бopи аввал ба mxp намудани назарияи Opиëн ручуь намудаанд, кaдoм aвлoдxo ба c^ Пoмиpy Бaдaxmoн caфap кардаанд, кaдoм кaбилaxo ба Хиндycтoн, кaдoмe аз oн 4o ба Эpoни Fapбй, кaдoмe ба Aвpyпo Харакат кардаанд ва кaдoм нaжoди Opиëн ба oxиpин нуктаи Fap6 рафта, баьд аз opиëнигapдoнии ин xarexo, Hac аз чандин дaxcoлaxo аз нав ба Ocиëи Mиëнa - Сутд баргаштаанд, муайян кардаанд. Aгapчaндe дар ин 4o дар 6opœ xapaкaти cкифxo, caкoиxo мaxcycaн таваккуф намудан бapoи мo имкoннaзиp нагардид, вале аз ватани oнxo дар Ocиëи M^rn, тo арафаи дини Иcлoм ва кaxpaмoниxoи oнxopo вирди зaбoн намудем, ин аз oн ca6a6 аот, ки хaъpиxи кадими Рycияpo аз Ocиëи Mиëнa 4yAo кардан мумкин неот. Aз ибтидoи xaзopaи якуми пеш аз мишл, cкифxo oxиcтa-oxиcхa муотакил ва 4yAo гардиданд.
Coли 6З2 пеш аз мишэд шaxpи Нaйнaвo дар натичаи xaмлaи якчoяи 6o6yлиëн, мoдxo ва cкифxo, xaшки чангавар, ки дар Шимoлии Бaxpи Cиëx xaëх 6а cap мебурданд, oхaш шрифт. Хамин тавр, мегуяд Лoмoнocoв, 6o6oкaшoнxoи алавянии мo аз Шарк 6o ду pox 6а Aspyro гузаштаанд: аз чануб 6а вocихaи 6axp, аз шимoл 6а вocихaи xyшкй мyxoчиpaх карда ва дар ин чo aфзoиш ëфхaaнд[5, c.312]. «Arap тo кунун Aвpyпo 6иcëp чизxopo, ки дар rnc ватани мo, мегуяд академик Тураев, дар aшoкaмaндии xeлe наздик 6o ohxo кapop дopaд. Oн ки xypyфoхи мo аз Шарки кадим 6apoмaдaacх, инpo xaмa мeдoнaнд».
Myвoфики акидаи дaxxo нафар мyappиxoни aвpyпoии acpи XIX, ки 6а мaдpaкxo ва нaвиmхaчoхи xaти мexй иcхинoд кардаанд, хaъpиxи пaйдoиши Opиëн З xaзop coл пеш аз мeлoдpo дар 6ар мегирад ва шачараи obxo аз aвлoди Ёфат cap мешавад. Ёфат пдоари ceюми Hyx acх. У xaфт пиcap дomх, aвлoди y 6а киcми шимoлy шаркии Ocиë ва Aspyrao пaxн шуда буданд. Пиcapoнaш Ч^мар, Mo4y4, Moдaй, Ёвoн, Tyбoл, Moшaк ва Tиpoз нoм дoштaнд [4, c.123].
Шapкmинocи бузурггарини acpи XIX Ф. Лeнopмaн дар китoби xyд дoиp 6а хaъpиxи «Moдxoвy Фopcxo» чунин мегуяд:
«Ин на^д xaHy дар наздикии гaxвopaи аввалини баьди o6xeзии yмyмичaxoнй таркиб ëфтa, чoйи cyкyнaхи нacшxoи Hyx, дар Бoxтap, мамлакате, ки мo oHpo 6oяд 6apxaк xaмчyн икoмaхгoxи кадимаю хaъpиxии кaвмxo шинoceм ва xyди мo 6а ohxo хaaшлyк дopeм, xaмчyнoнe ки дар xoнaи занбур мунтазам нacшxoи гyнoгyни oh 6а oилaxoи aшoxидa чyдo шудаанд, якщукт гypyx6aндй шуда 6уд. Харчанде ки ohxo дар як мамлакат мутамарказ буданд ва як чaмьияхpo ташкил мeдoдaнд, шoxaи acлии ohxo аз Ёфат rn^o шуда ohxo, аллакай мycхaкилoнa вучуд дoшхaнд ва 6o шеваи чуд^та xapф мезаданд, ки 6а як зaбoни умумй таалщук дoшх, минбаьд, дар 4apaë™ пapoкaндaгии кaвмxo, xap як лакча capчaшмaи як ва ë гypyxи якщукти зa6oнxopo ташкил намуд».
Н^бати тaкcимшaвй 6а нaжoдxo, ки oh вакт чaндoн амик, набуд, oh чун0н ки минбаьда нaжoди Xиндyaвpyнoй ва ë ëфaхй дар acpxoи дуртарин, яьне хo oh зaмoнe, ки мo тулуь кардем, дар назари мyшoxид фаркияти чиддиер0 тачагсум мекунад, ки oHpo 6а ду шoxa чyдo мекард: дар Шарк oHxoe иcхикoмaх дomхaнд, ки Op^HMxo мeнoмидaнд ва нacшxoяшoн дар Фopcy Хиндycхoн ва хaмoми мамлакати пaxнoвap cyкyнaх дomхaнд, ин хoифapo дар чyFpoфияи кшaccикй Opиëниxo мeнoмидaнд; дар Fap6 «Ёв0нй» ва ë «чав0н0н» (6а caнcкpихй yuvan, лoхинй jucvnis, лихвoнй jaunas; cлaвянй junu (чанубй), гахй juqqa), ки аз чoниби Fap6 дар xaмвopиxoи куш0д cyкyнaт дoшхaнд ва аз oh 4o xaшкxoи 6а Aвpyпo кучида пайд0 шудаанд. Hoми шoxaи Fap6й дар Ёвoн 6o6и X кихo6и «^acr®» фaxмидa мешавад, вале Иoниxo oHpo xaттo дар acpи давраи lacrara нигox дomхaaнд («Ioovea, и6тидoй «Iaovsa, «Ia^ovea)» [4, c.145].
Tax^MR^ гузаштаи Ocиëи Mиëнa xap кадар бештар гycхapиш ë6aA, мaкoми бузурги ин минтака дар хaъpиxи маданияти 4axoH® xaмoн кадар caxexхap маьлум мешавад.
Ocиëи M^ëHa, аз 6axpи Каший дар Fap6 хo capxaди Чин дар Шарк ва аз бaxшгoxи Apa-щу Иртиш дар Шимoл тo capxaди Эpoнy AфF0ниcхoн дар Чнуб тул кaшидaacх. Дар хaъpиx Ocиëи MrëHa 6o нoми Moвapoyннaxp ва Ocиëи Mapкaзй маьруф acх [6, c.256].
Ocиëи MrëHa аз кадимтарин мapкaзxoи чамьияти инcoнй 6а шум0р меравад. Arap 0F03и тамаддуни башар аз Шарк б0шад, пac cap0F03и oh аз - Ocиëи Map^® 6yдaacх. Myappиxoни мам0лики чaxoн кoмëбиxoи acpи миëнaи Moвapoyннaxppo дар coxaи aдa6иëт, фaшcaфa, илмxoи хa6иaхшинocй, меьм0рй, тиб ва Faйpa барвакт эьтир0ф ва тараннум кардаанд. Вале 6exa6ap аз oh ки Ocиëи Mrärn xaHy дар зaмoнxoи xeлe кадим, шаш-панч xasop coл мукаддам, на факат дар л0наи xeш бушдгари тамаддун, эxëгapи cиcхeмaи дaвлaхдopии мoнapxиcтa, и6тик0ри маданияти opиëии Бo6yлиcхoн, гaxвopaи тамаддуни Mecoпoхaмия ва Mиcpи ^адим 6yдaacх.
Ба дapëфхи xaхxoи мexии руи xишхy caнгxo ва мадраку ycхyвoнaxo зиëдa аз 400 шл cипapй гардид. Aз oh вакт cap карда дaxxo мaдpaкxoвy ycтyвoнaxoи нав ëфх шуданд. Capвapoни дaвлaтxoи абаркудрати Aвpyпo - Aнглия, Фapoнca, Oлмoн ва дигар0н 6ар0и дapëфти ocopи хaъpиxии кадим дар acpxoи XVIII-XIX-и мил0дй чандин карат экcпeдитcияxoи apxeoлoги ташкил кардаанд. Ба шар0фати ин экcпeдихcияxo ocopи 6e6axoи тaъpиxи Шарки кyxaн 6а руй 06 бар0мад. Myхaxaccиcoнe xaм ëфх шуданд, ки 6а acpopи xaхxoи мexй capфaxм рафтанд. Вале аз руи каз0вати м0, 6иcëpe аз acpopи xaхи мexию ycхyвoнaxo б0з нашудаанд.
Зам0не 6уд, ки (дар acpxoи XVH-XVIII-и мил0дй) 6ар0и иддае аз aвpyпoиëн 6а чуз Хиндycхoн, дар Шарк, мамлакати дигаре вучуд над0шт, агар б0шад xaм «барбар^н» («варвары») буданд. Aкнyн, пac аз xoндaни xaхxoи мexии аз Бo6yлиcхoн дapëфтшyдa, (6иcëpe аз ин xaхxo 6а capвapoни давлати фopcxo хaaшлyк д0ранд, ки дар Бo6yлиcхoн xyкмpoнй кардаанд ва эxëгapoни xaхи мexй xaм ohxo будаанд), 6а чашми мyxaккикoн 6а чуз Бo6yлиcхoн гyë ч0йи дигар дар хaъpиx вучуд над0рад. Aчи6 oh acх, ки Бoбyлиcтoн, «мамлакати xypдe 6уд, ки дар зам0ни кадим тулаш на здеда аз 400 чакрим ва арзаш 200 чакримр0 (дар ч0йи пaxнoхapaш) ташкил мед0д» [6, c.257], вале мyappиxoн там0ми шaxpy мaмшaкaхxoи азим ва дaвлaтxoи бузурги чaxoнpo дар Бoбyлиcтoн ч0й кардаанд. Macaшaн, шaxpи Урр0 6а Faйp аз Ocиëи Mиëнa дар там0ми атр0фи Бoбyлиcтoн чycхaaнд, вале нaëфхaнд. Aз шyxpaти баланди тамаддуни Ур мафтун гардида, яке 6а дигаре иcхинoд карда, 0нр0 чун0н 6а калам д0даанд, ки гyë xyди ohxo ин rnaxppo дида б0шанд. Aз6acки нaëфтaнд, баьд 6а чунин xyлocae 0маданд, ки гyë дар ч0йи шaxpи Ур шaxpи дигаре 60 н0ми Maгeйpa 6yнëд шуда б0шад, xoл oh ки аз ин rnaxp на дар каьраш ва на дар б0л0яш ocopи тамаддуни Ур 6а чашм нaмepacaд.
Шaxpи Ур дар Ocиëи MrëHa acх. Вай дар тaъpиx чандин 6op н0ми xyдpo хaFЙиp дoдaacх, вале «Уp»-acлaшpo нигox мeдoшх. Дар ин rnaxp аз каллаи 0дам ман0ра «coxтaнд», ки xaHy xaм ин ман0ра вучуд д0рад. Maънoи Ур xaм нур acх. Калимаи нур аз ур гирифта шyдaacт. Ин калимаи фopcии кадим буда oфхo6po xaм «Урмузд» мегуфтанд. Х0л0 xaм дар Ocиëи Mиëнa чандин шaxp 60 н0ми Ур вучуд д0рад; Ур0теппа, (xoлo Иcхapaвшaн), Урметан, Урганч, Ургут ва зам0не Уpceппo xaм бyдaacт. Биcëpe аз мyappиxoн, бештар эpoниëн, дар xyдyди шaxpи Ур (Иcтapaвшaн) мавчуд будани 9 шaxpи тaъpиxии кадимр0 xoхиpнишoн кардаанд. Aз руи мaълyмoти pyзнoмaxo, дар музею китoбxoнaxoи Aвpyнo мaдpaкxoи биcëpe xoбaнд, ки баьзеаш0н аз Ocиëи Mиëнa буда, вале xaHy ohxo ба дacти мyхaxaccиcoн наафт0даанд. To coлxoи З0-ми acpи XX 0лим0ни авруп0й ба Ocиëи MrëHa эъхибop намед0данд. Maxз ба шapoфaхи чycхyчyxoи apxeoлoгии 0лим0ни pyc Ocиëи MrëHa ба руи o6 6ар0мад. Х0л0 дар дacти м0 мaхoлиби зиëдe чамь шудаанд, ки аз бyнëдгapoни нaxycхини Mиcpи Кдоим, Бoбyлиcхoн, ки аз мардум0ни Ocиëи MrëHa будаанд, дaшoлaх мекунанд. Инxo Opиëн (Typoниëн) будаанд.
Дар тaъpиxи башар дар натичаи кишвapкyшoиxo ва ба вучуд 0мадани тамаддуни opиëй дар ин ë oh мамлакат cиcхeмaи cyлoлaвии дaвлaхдopй ва ë эxëи дaвлaхxoи мoнapxиcтa 6o тарзи зерин бушд гардид: «Op^H + TypoH^H» ë «Typoниëн + Op^H» ва баьд «Opиëн + Фopcxo», «Фopcxo + Toчикoн» ë «Toчикoн + Opиëн» ва билoxиpa «Фopcй + Эр0нй» ба вучуд 0мад, ки биcëpe аз мyappиxoни авруп0й дар «эьч0ди» хaъpиxи дудаи кyxaн ба миcoли к0фияи шеьр, ба вазни к0ри хaъpиxиaшoн Hmox карда, ин мaфxyмxopo иcхифoдa кардаанд [5, c.66].
«Нахустин ахолии Бобулистон-Турониён будаанд» ё «Форсх,о асосгузори давлати монархистй дар Бобулистон мебошанд».Ин акидаи Ф. Ленормай ба шумор рафта, дар тасдики тамаддунофарй насли Ориёихо далели муътабар аст.
Мо баъди тахкики мафхуми тамаддун ва махсусан тамаддуни Ориёй перомуни пайдоиши якчанд иду маросими кадима ва суннатии точик х,арф мезанем. Х,ар халку миллатро бо расму русуми номдораш мешиносанд. Бисёр кавмхо аз хамдигар бо оинхои худ фарк мекунанд. Тамоми халкхои чахон ба худ чашнхои миллию этникии хос доранд, ки ба воситаи он худро дар арсаи байналмилали муарифи мекунанд. Точикони тамаддунофари мо низ аз чомеаи ибтидои сар карда то имруз фархангу оинхои худро дорад, ки фаромуш нашуданист. Чуноне ки Бузургмехр гуфтааст: инсоният бояд тамоми дастовардхои моддию маънавии худро эхтиёт намояд. Идхо ва чашнхое ки аз кадимулайём муарифгари халкхои ориёитабор мебошанд инхоянд: Навруз, Фарвардингон, Урдубихиштгон, Хурдодгон, Тиргон, Амурдодгон, иди Шахриваргон, чашни Мехргон, шаби Ялдо, чашни Сада, Исфандорчашн ва гайра мебошанд ки бояд х,ар як ориёитабор аз ин чашнхо бохабар бошанд ва донанд ки дар кадом вакт ва чи гуна чашн гирфта мешанд. Мо мисол меорем чашни Наврузро: чашни Наваруз оин, анъана ё русумест, ки аз гузаштагон ба мо расидааст. Ба гуфтаи олими шинохтаи Эрон Озарнуш «...Ин чашн танхо чашнест, ки аз даврони бостон ба азамати тамом ва хамвора ба анбухи афсона ва оин то ба имруз идома ёфта ва сахт мавриди алокаи эрониён аст» [8, с.217-224].
АДАБИЁТ
1. Доктор Чингиз Пахлавой. [Матн] ФархангшиносйДехрон, 2003,C. 40-48.
2. Комил Бекзода, Сарнавишти фарханги ориёй, Мачаллаи «Илм ва Чомеа», №2 (20),-176 с.
3. Эмомалй Рахмон. [Матн] «Точикон дар оинаи таърих, аз ориён то сомониён» // китоби 2, / Р. Эмомалй - Душанбе, «Ирфон», 2009-С. 145-163.
4. Иброхим Усмонзода. [Матн] «Таърихи тамаддуни Ориён» /У. Иброхим - Душанбе, 2006.
5. М.В. Ломоносов. [Текст] - Ниг: Юшин В. - 1999. Ломоносов М.В. - 1766. Ниг., Юшин В. 1999.
6. Энциклопедический словарь. [Текст] - Чилди 9.
7. Сотим Улугзода. [Матн] Достонхои «Шохнома» // Китоби 2. Нигориши С.Улугзода, - Душанбе, 1977.
8. Ш.К. Хасанов, Б.А.К.Ч. Азизов, М.М. Хдсанов. «Фархангшиносй» - Душанбе: Эр- граф, 2019.- 300 с.
ИЗ ИСТОРИИ АРИЙСКОГО ЦИВИЛИЗАЦИИ И ТАДЖИКСКОГО НАЦИОНАЛЬНОГО ПРАЗДНИКОВ
В этой статье автор стремится исследовать концепции цивилизации, особенно культуру, цивилизацию, историю и большое значение арийцев, отражая важность арийской цивилизации и их роль в формировании человеческой цивилизации, а также древних, традиционных и древних цивилизаций. Таджикская национальная краткая информация с указанием конкретных фактов.
Согласно археологическим исследованиям, история ариев насчитывает более 5000 лет. Чем глубже мы погружаемся в историю, тем яснее мы видим орианцев. Арийская династия, основываясь на наставлениях Библии Авесты, распространила идеи гуманизма, творчества, научной логики, красноречия, земледелия и земледелия, особенно зерновых и других культур, по всему миру а это ответственность орианцев.
Ключевые слова:арии, арийцы, цивилизация, арийская цивилизация, персидские и таджикские, праздники, история таджиков, «Авеста».
FROM THE HISTORY OF ARYAN CIVILIZATION AND TAJIK NATIONAL HOLIDAYS
In this article, the author tried to explore the concepts of civilization, especially culture, civilization, history and the great importance of the Aryans, reflecting the importance of the Aryan civilization and their role in the formation of human civilization, as well as ancient, traditional and ancient civilizations. Tajik national summary with specific facts.
According to archaeological research, the history of the Aryans goes back over 5000 years. The deeper we go into history, the clearer we see the Orians. The Aryan dynasty, based on the teachings of the Avesta Bible, spread the ideas of humanism, creativity, scientific logic, eloquence, agriculture and agriculture, especially cereals and other crops, all over the world, and this is the responsibility of the Arian people.
Keywords: Aria, Aryans, civilization, Aryan civilization, Persian and Tajik, holidays, history of Tajiks, «Avesta».
Севедение об авторе:
Хамидов Султон Бегмуродович - ассистент кафедры гуманитарных дисциплин Дангаринского государственного Университета. Адресс: ул. Центральная/25, Дангаринскийр/н. Тел: (+992) 900811611, E-mail: hamidovsulton95@gmail.com
About the autor:
Hamidov Sulton Begmurodovich-an assistant at the humanities department at Dangara State University. Ad: St. Central/25, Dangara. Tel: (+992) 900811611 E-mail: hamidovsulton95@gmail.com
АЗ ТАЪРИХИ КОРКАРДИ ТИЛЛО ДАР ^УДУДИ СОБЩ ВИЛОЯТИ КУЛОБ ДАР МИСОЛИ ТИЛЛОИ ХОВАЛИНГ, КОНИ ЁХСУ (ШУГНОВ)
Махмадов У. Д., Одинаев А. Н.
Донишгощ давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Мирзоев С. О.
Донишгоуи давлатии Кулоб ба номи А. Рудаки
Минтакаи Хатлонзамин дар худуди Чумхурии Точикистон чун минтакахои дигари чумхурй яке аз мавзеъхои пурганч ба хисоб меравад. Дар ин минтака конхои бузурги тилло, нукра, мис, ангишт, газ, намак ва гайрахо чойгир мебошад. Бояд кайд намуд, ки дар ин минтака инчунин боз манфиатхои миллии зиёде чойгир аст, ки хафриётчиён то хол онро маълум накардаанд. Кайд кардан ба маврид аст, канданихои фоиданоки давлат хар чи кадаре, ки зиёд бошад ва коркард карда шаванд, хамон кадар давлат ба пеш меравад ва нуфузи он дар чомеаи чахонй баланд мегардад. Дар инчо зарур медонем, ки дар бораи яке аз манфиатхои миллии минтакаи Хатлони собик вилояти Кулоб, тилло, ки он дар Ховалинг мавчуд аст ва он дар рушду нумуи саноати кишвар накши босазое мегузорад.
Ховалинг дар минтакаи собик вилояти Кулоб чойгир аст. Баъд аз ба даст овардани истиклолият ва сар задани чанги шахрвандй, дар сесияи XVI - Шурои Олй ба хотири мардуми минтакаи Хатлонро ба хам овардан ва раванди мочарои сиёсиро дар кишвар ором намудан бо пешниходи А. Достиев, вилояти Кулоб ба худуди вилояти Хатлон гузашт. Яъне аз ду вилоят, як вилоят ташкил карда шуд ва Ховалинг низ чузъи таркибии ин вилоят ба худуди вилояти Хатлон гузашт.
Аслан мардуми ин минтака дар гузашта ва айни хол низ дар бораи канданихои фоиданоки ин диёр маълумот доранд. Алалхусус дар бораи кони тиллои Шугнов натанхо мардуми минтака балки тамоми чумхурй ва берун аз кишвар огох мебошанд. Тиллои Шугнов аз чихатисифатхуббуда, харидоронихудро дар кишварваберун аз он пайдонамудааст. Махазхоитаърихй дар бораиноми ин диёри пурганч маълумотхои гуногунмедихад. Масаландар сарчашмахои хаттй оиди кони тиллои Шукнов ва номгузории он маълумотхо аср ба аср гуногун шудааст. Инро дар яке аз хикояхои сайёхи асри миёнаи араб Ибни Хурдодбех, ки оиди тиллокории Хатлониён аз руи накли як точире дар Балх он хикояро навиштааст,мебинем. Дар хикоят номи махали тиллокорони Хатлонзамин Шугнов рафта,то ба имруз дар китобу сарчашмахои хаттии дигарон ин мафхумро дидан мумкин аст[4 с. 400]. Оиди ин масъала мисоли дигареро аз китоби академик Б. Гаффуров «Точикон» овардан мумкин аст, ки номи ин конро Шугнов зикр кардааст[1, с. 111-112]. Ба андешаи мо мухим номи ин кон нест. Балки мухим он аст, ки ин кон дар саноатикунонии кишвар ва рушду нумуи он чй кадар накш бозидааст ва бозида метавонад. Масъала, ки дар миён гузошта шуд, дер ё зуд он рохи халли худро меёбад. Мардуми махаллии Шукнов кумро,ки дар таркибаш тилло аст, «шук» мегуянд. Аз ин чост, ки номи ин диёри зебоманзар, Шукнов мутаалик ба худаш аст ва маънои кони тилло ё тиллокорист. Дар асархои баъзе аз муаллифон, ки вазъияти ичтимоию сиёсии мардуми ин минтакаро тахлилу баррасй кардаанд, ишора ба ин кони тилло кардаанд. Масалан Д. Шарипов хангоми тахлили миригарии Балчувон ишора ба кони тиллои Балчувон кардааст, ки максади тахлилгар кони Шугнов мебошад[5, с. 37].
Мардуми махалии Шукнов накл мекунад, ки гузаштагони мо хангоми боридани борон заррахои тилло аз ин кон чамъ менамуданд. Хатто хишт-хишти тиллохоро низ ёфтаанд. Алббата дар замонхои кадим рохи ба даст овардани тилло ва коркарди он бисёр душвор буд. Мардуми махалй бо захмати зиёд онро ба даст меоварданд. Ба андешаи Логофет Д «Мардуми тахчой аз замонхои кадим заррахои тиллоро аз регу шагал дар чараёни об бо ёрии пусти гусфанд ё намад чудо мекарданд»[6, с. 400].
Кайд кардан ба маврид аст, ки кони Шукнов зиёда аз хазор сол боз барои мардум хизмат мекунад ва дехае дар ин минтака ба номи ин кон гузошта шудааст. Мутаасифона дар тулли таърих чандин маротиба аз чониби ачнабиён кони тиллои Шукнов мавриди таллаву тороч карор гирифта буд. Кони мазкурро чингизиён зиёда аз дусад сол боз мавриди истифода карор додаан. Хангоме,ки аз дехи Шукнови кухна ручониби Талбари боло мебарой, дар инчо натичаи кору фаъолияти чингизиён маълум мегардад. Дар инчо танхо сангхои сиёхи тоза шустаи бе хоку кум дида мешаванду халос. Дар бораи чй тавр кор кардани чингизиён дар байни мардум ривоятхо хеле зиёданд. Мардуми махаллй накл мекунад,ки аз сатхи поёни дарёи Ёхсу то ба баландии кух мардум обро дасти ба даст бурда кухро мешустанд ва тилло кор мекарданд.. .
Бояд ёдовар шуд,ки дар инчо нишонахои синфи коргар хеле барвакт пайдо шудааст. Дар ин чо англисхо, олмонихо, русхо, умуман намояндагони бисёр халку давлатхои дунё кор карда, зарро зеру
