CC BY
83
ИСМОИЛ РА&ИМ1-
профессори ДД^БСТ, ГУЛБА&ОР ШЕРАЛИШОЕВА-
сармуаллимаи кафедраи Забонпои толиш ва арабии ДД^БСТ.
ВАНЛИ БОСТОН - ГА&ВОРАИ ТАМАДДУНИ ОРИЁТ
Ванли бостон, кишварест афсонав'!... Атвори бошандагони ин миллат чунин аст, ки бо хулку маниши падида, бо аклу идроки нек, бо меамоннавозию накукор! калби аар бандаро мусаххар месозад. Оиди тамаддуни ин кишвар рисолааои зиёди илм! интишор гаштааст.
Дар кушоиши ин муаммо олимон - таърихшиносон, бостоншиносон, сиккашиносон, забоншиносон саами босазое гузоштанд. Бозёфт ва истеасоли фузулоти ин кишвар, аз лумла гудохтани оаан, истеасоли тилло ва кургошим, истеасоли лолувард ва квартс, истеасоли мармару бадахш аз гановатаое ба шумор мераванд, ки лааониёнро шефтаи худ намудаанд. Ба назар чунин мерасад, ки гуё аамаи масъалааои марбути ин диёр аалли худро ёфтааст. Таърих гувоа аст, ки ин кишвар асрао боз мавзуи баасу андешааои олимон, сайёаони дунё, инчунин мутафаккиро ни олам карор гирифтааст. Ва боз интизори таакик, омузиш ва бозёфтаои навин мебошад.
Ориёиён ё худ кавми эрон!, ки ба сарзамини аслии худ, яъне ба “Иронвич” робитаи махсус доранд, пас аз вуруд ба хоки Эрон бо як ласорати комил дар ин марзу бум, сарзамини аслии худ, Иронвичро маскуни озодагони асил номгузор! кардаанд.
Дар Авасто ролеъ ба мавкеияти “Иронвич” чунин омадааст: “Нахустин лоеро, ки Ааурамаздо дар руи замин барои сукунат ва ороиши инсон офарид, “Иронвич” буд.” Аз руи иктибоси фавк маълум мешавад, ки кавми аслии Ориёиао ва кавми саккоиао ва юзлаои кадим, ки мардуми Язгуломи куаан аз он маншаъ гирифтаанд, нахустин гуруаи мардуми лааон ба шумор мерафтанд, ки пас аз икомати чандинаазорсолаи худ дар “Иронвич” аз сабаби обу ааво ва аамчунин номусоид будани шароити зист барои сукунати доим'1 ба суйи сарзамини паановар раасипар гаштаанд. То билохира, аз роаи шимолу шарк! ва шимолу гарб'1 ба хоки Эрон ворид шаванд. Дар фасли дуввуми Авасто иллати муаолирати Ориёиёнро аз сард! ва номусоидии ааво инкор карда мегуянд: Чун аз салтанати Ламшед муддате гузашт, сарзамини “Иронвич” пур аз инсон ва чорпоён шуд, ба тавре ки дигар ло барои мондани пой бок! намонд. Пас Ламшед бо амри Ааурамаздо ба тарафи лануб пеш рафт ва замини тозаро бо говон шухм намуд (шудгор кард) ва барои сукунати инсон ва чорпоён лой падидор гашт.
Бояд иброз дошт, ки Ориёиао ба мисли алдодони чандинаазорсолаи хеш - язгуломиён ва барздомиён пеш аз аама домпарвар, чорводор ва чодарнишин буданд. Вале пас аз ба кишоварз! ва шаарнишин! руй овардан,
хонашои худро аз гилу санг, хишту олур, инчунин чапарбофтшои кэрт зиннат медоданд.
Дар китоби мукаддаси ‘^вас^’ ривояте шаст, ки аввалин бор хонадони ашрофони Ориёишо бо номи Паризата машз дар Бохтари кадим подшошЇ кардааст, мансубият дошт. Оншо бо номи Пешдодиён дар асотиршо ва шамосашо сабт гаштаанд ва нахустподшоши ин салтанат йушанг будааст. йушанг аввалин бор хонасозиро дар олам огоз карда, мардумро аз шикофи кушшо ва горшо берун оварда, оншоро ба зиндагии осуда ва ловидона шидоят намудааст.
Кишвари авастоии “Нисайа” дар Ванли бостон (аз он тарафи AфГонистон), инчунин дар дараи руди Мургоб ба кавли муаррихи рус М.М.Дяконов дар ношияи “ Нисайа” Туркманистони имруза, дар масири байни Марв ва Бохтар - Балх лой доштааст. Сарзамини марказии эрониёни шаркЇ - толикон дар “ Aвасто” бо номи “Хароуйу- Харайва” вилояти имрузаи йирот дар водии руди йароруд-Теланди AфГонистон лойгир будааст.
Дар тамаддуни Ориё1' фулузоти мухталиф аз кабили тилло (Пири -Сариоби хех, дар Барздоми кушан), нукра, биринлЇ ва мармар (дар Барздом-Барнавад) ва Ванли бостон - Даштак мавлудияти ибодатгошшои хуштарш ба мисли (Маслиди бузурги ломеъи Мулло Эмом дар Мотравн), Мазори бузурги Бадри Ato ва Садри Ato дар Поймазори Ванли бостон, Мазори подшош - Искандари Зулкарнайн дар Навни Барздом, Мазори Кавсад, дар Жафаг, инчунин дахмашо, асбобшои рузгор: рэбаг, пун, дэн, бели чубин, дегдон, табарзин, табар, давн, теша, ханлар, шамшер, асбобшои ороишЇ: лолувард, акик, марлон, кахч, гэлибанд, калбитс чун шавошиди асосии ин тамаддуни лашонЇ ба кайд гирифта шудаанд. Aз маъхазшо ва шафриёти олимон шувайдост, ки Кохи шошони Ванли бостонро касри пуршашамате, ки дар ру ба руйи Гушхун вокеъ аст, зинат медодааст. Дар ин диёр шунари ошангарЇ, ошангудозЇ, табактарошЇ, чорводорЇ, хонасозЇ, кишоварзЇ, шикору пашлавонЇ аз кадимулаём ривол дошт ва оншо то имруз чун рукни азалии родмардони таърих таллил мешаванд. Ванли бостон, ки дорои таърихи беш аз шашшазорсола мебошад, майдони фарохи бешамтои он дар сарнавишти алдодони даврони пешин ловидон мондааст.
Aкадемик Б.Гафуров кайд кардааст, ки шануз дар асри IX пеш аз милод, саргаши Язгуломи кушанро родмардони таърих бо мешнати шалол ва пирузиашон умри ловидона бахшидаанд. Дар тамаддуни Ориё1' чунин расм лорЇ буд, ки алдодони Язгуломи кушан майитро дар лое ба хок месупурданд, ки ба манзили зисташон наздик бошад.
Дар тамоми марзшои Язгуломи кушан: Мардун, Хававд, Бедон, Эндэрбарг, Жамаг, Зайч, Жафаг, Рагзов, Кавсад, Рег, Раглаг, Пазари гар, Хэвэскиг, аз лумла кушшои сарбафалаккашидаи ин диёр: Эндэргаз Мармара, Шобэлойи хагд, Дакинсэдех, Теппашои Загао, Хэмбэлхумб, Лалм, Пуст, Тсэлйагравн, Каторавн ласади мурдагонро дар баландишои шедшо (шахшо), дар лойшои махсус нигош дошта, баъди хушк шудан оншоро гундошта ба хок месупориданд. Дар баландишои кушу пушташо дафн намудани мурдашо
чунин маъно дошт, ки дар рисолати дини Ориёиён ё худ кавоидаои мазаабии онао об, хок, ааво, оташ мукаддастарин офаридгори илоа! дониста мешуданд ва палид гардонидани ин чааор унсур гуноаи азим ба шумор мерафт. Бояд зикр кард, ки устухонаои ласадао намуди бузург дошта, каворааои васеъ, паан, сутунмуарааои солим худ бозгуи он буд, ки пешгузаштагони мо саккоиао ва юзлаои кадими Язгуломи бостон! нисбати дигар нажодаои Ирониён солиму бардам, паалавону кавипайкар, инчунин ласуру ланговар буданд. Аз ин ру, ин авлодро барои аифозати ватан ва бештар баари пойгоаи низом! истифода мебурданд.
Каарамонии беаамто, покизагию озодандеш!, меаанпарастию накукор!, нангу номуси ин миллат, чун маниши Сугдиёни асил, бок! хоаад монд. Ч! тавре ки кайд гардид, касби асос! ва пурифтихори ин миллати Ориё! домпарвар! яъне чорводор! ва сумсавор! буд. Ин нажод нахустин мардумоне буданд, ки лонварони вааш! аз лумла галаи аспону хачирао, шеру паланг ва даррандагонро ром карда истифода мебурданд. Дар кору пайкори рузмарра хирс, сагаои азимлусса чун ёварони асили хонадон барои аифозати амволи хона саам доштаанд. Говаои бузурглусса ва аспаои вааш! низ дар холаг! истифода мешуданд. Сохтани аробаао ва чархаои осиё, пушонидани пулу марзаао бо анвоъи мухталифи ин хунарманд! ривол дошт. Онао дар замони сукунати алдод! истеасоли фулузотро ба мисли биринл! ва оаан низ густариш доданд. Дар асри биринл! тилло, мис, калъаг! ва омехтаи онао барои сохтани баъзе аз афзор истифода мешуд. Ориёиён дар кулое, ки сукунат дошта бошанд, расму русуми алдодонашон, илму фараанг, парастиши Осмон, Хуршед, Моа, Ситораао ва лойаои мукаддасро пос медоштанд.
Дар Авасто ролеъ ба кавми Ориё! омадааст, ки макони аслии ирониён “Иронвич” мебошад. Оиди истгоаи ин миллат дар байни олимон ва донишмандон ихтилофао мавлуданд. Иддае ин кавмро сокини шимоли Осиё ва Аврупо, дигарон сокини Помир мехонанд. Иддае бар онанд, ки “Иронвич” дар минтакаи хеле сард- яъне кутби Шимол вокеъ будааст. Бархе аз пажуаишгарон мепиндоранд, ки Ориёиён дар даштаои Помир зиндаг! мекарданд ва дар аазораои шашуму панлуми пеш аз мавдули Исои Масеа аз зодгоаи худ лудо гашта, ба суи Эрону йиндустон руй оварда, мардумони таалоии ин кишварао шудаанд.
Яке аз рукнаои асосии тамаддуни Ориё! тарзи гузоштани ном ба шумор мерафт. Ин омил дар “Авасто” муфассал инъикос гардидааст, масалан Рохарв, Торгод, Рог, Жарф, Жамаг, Рованд, Юздом ва Барздом ва гайра, ки “Авасто” чун комуси лааон! ва нотакрор аазорао сол инлониб анъана бузургиаои ин тамаддуни бузургро аифз карда меояд. Ин китоб аз ибтидо (аз огози пайдоиши бобои одам - Ванла), то интиао аастии инсонро дар руи олам шааомат мебахшад ва тамоми рукнаои асосии зиндагиро дар бар мегирад...
Аз алдодони Ориёиёни бузург сакоиао ва юзлаои кадим шаш аазору сад сол мукаддам ба Осиёи Марказ! сафар намуда, куаистони Толикистони
имрузаро маркази асосии зиндагии хеш карор додаанд. Онао чорводор буданд ва аар шеду маргазораоро, ки писандашон мешуд, сукунатгоа карор дода, ба онао ном мегузоштанд. Дар китоби мукаддаси “Авасто” ва соири сарчашмааои ба тамаддуни Ориё! мансуб вожаи Вала, Ванла, Ванл дар якчанд маъхазао такрор ёфта, маънои гуногунро ифода менамояд. Дар “Авасто”- и бузург калимаи Ванла аз ду вохиди асос! «ван» ва суффикси “л” иборат аст. Дар тафсир калимаи «ван» ба маънои лангалзор, буттазор, боги биаишт ва бешаи бузургон ёдовар шуда, воаиди “л” чун суффикси калимасоз истеъмол гардидааст. Ин вожа дар забони язгулом!, ки яке аз забонаои кадимтарини Ориё! ба шумор меравад, дар шакли озод дучор мегардад. Масалан дар иборааои фразеологии «Ван-а ванег шэ-ту кэхт» -Худованд (туро) ба мисли шохааои бед сабзу хуррам ва ловидон нигоа дорад; «Ду олиму наж манори ханал Ван-а-ванег» - йамоно олим аз хондани зиёд ба мисли шохааои бед сарсабз - ловидон мондааст.
Дар тафсири дигар омадааст, ки гуё худованди мутаъол дар таълимоти Ориё! Ванларо аввалин инсон бо номи Камемард (гилшоа, одами хок!) ва аайвони нахустин Говмата- Говмардро офарид, ки онаоро худованди бад!-Аариман дар сини чиаилсолаг! ба шааодат расонид. Мувофики ривояти «Бундааишн» ин вокеа шаш аазор сол пеш аз таваллуди Зардушт ба вукуъ пайваста будааст.
Вожаи «Рохарв» аз ду воаид - «Рух» ё худ «рохн» - сафед ва «харв»-дарёчаи шухи куа! шакл гирифтааст. Олимони машаури соааи эроншинос! В.А.Абаев, Боголюбов , Л.Г. Герценберг, Р.Х. Додхудоев, А. Хромов, А. Каримов, ки аслан донандагони забони авасто! буданд, топонимикаи мазкурро дар чунин маън! тафсир кардаанд. Умуман вожаи «Рохарв» авасто! буда, дар забони язгулом! дар шакли озод, бетагйир мондааст, чунонч!: Мох-да Рехарв бадэм - Мо ба Рохарв меравем.
Агар ба таърихи дуру дарози вожаи авасто!, ки дар забонао ва лаалааои гуруаи эрон! мавлуданд, назар афканем, бармеояд, ки баъзе аз топонимао дар тули асрао тагйир ёфта, маънои аслии хешро аз даст додаанд. Вале шараи баъзе аз он маводаоро ёдовар шудан лоиз аст. Масалан, топонимикаи «Вахк» - ба маънии хушк, манзили беоб, кариб дар тамоми забонао ва лаалааои лануб истеъмол ёфтааст. Вале шараи этимологии ин калима танао бо забони сугд! - язгулом! мансуб мебошад: «Вахкхарву мамлакати ободта, хех-ай на йаст» - Вишхарв мамлакати хеле обод аст, вале об надорад. Лаалаи Дарвоз: «Ай дэруни Вишхарвак рафтэму аэзум кашим»; Лаалаи Ванл: «Ага Вишхарв обод гара, замина замон -а галла зер мекэна».
Ч! тавре ки кайд шуд, басти дуюми калима - «харв» маънои дарёро дошта, дар тамоми забонао ва лаалааои лануб! истеъмол гардидааст, ки таърихи пайдоишаш сугд!-язгулом! мебошад. Яке аз асосгузорони илми эроншинос! И.И.Зарубин дар сарахбори асараш кайд карда буд, ки дар Ванли бостон (дар Ванли боло) забоне вулуд дорад, ки ба яке аз забонаои сугд! -авасто! шабоаат дорад ва у аз ин забон 34 калимаи сугдиро сабт карда, ки дорои кимати бузурги илм! мебошанд, монанди: шинсад, Мардун, Хававд,
Бебон, Астур, Эндербаг, Жамаг, Зайч, жафаг. Тсатсерн, Тсэрадиг, Бэгур, Рагзов, Пэскарав, Рагчаг ва гайра.
Дар шароити кунун! ин забон аз байн рафта, танао баъзе калимаао ва номаои кадимаи луггроф! бок! мондаанд, ки аз тамаддуни чандинаазорсолаи алдодони саккоиао аз юзлаои кадим дарак медиаанд. Дар забони язгулом! калимаи «васк», «варз», «барз», «бурз», «баг», «багн», ки аслан вожааои сугдианд, маънои баланд, баланд!, баландгустар, баландмаком ва гайраро дороанд. Ин калима дар тадкикоти олими забардасти рус М.А. Розенфельд, ки муааккики яке аз забонаои гуруаи эронии Ванли бостон мебошад, зикр гардидааст. Муаллиф кисмати аввали калимаро, ки аслан язгулом! буда, (васк) маънои баландиро дорад, иштибоаан ба токи ангур шабоаат медиаад, ки хатои мааз аст. Аз руи маълумоти маъхазао ин калима на танао дар Эрони бостон, балки дар дигар кишвараои аамсоя низ дучор мегардад, ки маънои “куаи баландро” -ро дорад. Дар дастуре, ки ба забонаои авасто! ва паалав! мансуб шудааст, ин калима дар забони кадимаи эрон! дар шакли “Харбуз” маъно дошт, ки ин ном дар забони кадимаи эрон! дар шакли “Гарбараза” сабт гардидааст. Чунонки калимааои авастоии «гайра», сугдии «тар», язгулом!-«гар», шугнон!-«жер», рушон!-«жер», забони арман!- «кара», забони рус!-«гара» маънои куаро доранд. Масалан: язгуломии «Хэдованд шэту гар-гэрбант» - Худованд туро санг гардонад. «Мох-и херай гарчуги халай» - шаари мо пур аз куасор аст (фразеология).
Мувофики эътирофи донишмандон дар забони кадими Эрон воаиди “гайра” маънои куаро ифода менамуд. йамин калима дар забонаои имрузаи эрон! аз кабили пушту, язгулом!, шугнон!, рушон!, ваххон!, ягноб! дар шакли «гар» ва «жер», арман! - «кара» дар истеъмол аст. Калимаи русии «гора» бо воаидаои зикршуда каробати таърих! дорад.
Лузъи дуюми ин ном -«бурз» дар “Авасто” ба маънои «бараз», дар сугд! ва язгулом! дар сурати «варз», «барз» истеъмол гардидааст. Воаиди аввали лузъи Барздом низ аз аамин калима таркиб ёфтааст. Ч! тавре ки кайд кардем, шарау эзоаи аар топоним аз руи конуни этимолог! ва аз руи заминаи забонаои эрон! бо далелаои боэътимод, балки таърихию лингвист! собит карда шудаанд. Дар даврони пешин кишвари Арманро «Карастана» меномиданд, ки ин вожа таърихи куаистони толиконро мемонад.
Язгуломи бостон! мисли дигар мукнатаои алдодони Ориё! дар сохтани манзилу сукунатгоа беназир аст. Ин аст, ки дар тули таърих ин падида думбол мегирад. Дар забони язгулом! хонаро “куд”, «кад», шугнон! - «чид», ванл! - «кад», «кадак» мегуянд. Даромади хона бо даалез огоз меёбад, ки аз ду тарафаш бо манорааои баланд зинат ёфтааст. Дарвозаи хонаро «дэвур», язгулом! - «дэвур», шугнон! «дэву», рушон! - «дэвур», ягноб! - «дэву» мегуянд. Даромади он аз «падан» огоз ёфта, пушти дарро «конл» гуянд, ки сирф авасто! мебошанд. Калимаи «зэрхана» - яъне ба номи «зархона» ё худ «зэрхона», «зерихона» маафуз аст, ки дар “Авасто” онро «зирахина»-маскани чавоаирот гуянд. Суфрааои баланд ва базебе, ки бо чубаои накшин оро дода шудаанд, дар забони язгулом!-«санл», авасто!-«санла», рушон!, шугнон!-
«санла» ва лашлаи Ванл «санл» гуянд. Вожаи «рэлон» - равзан дар забони язгуломЇ «рэлон», рушонЇ-«руз», «гэлруз» - равзани хона бошад, ки дар «Бундашишн» ин калима шамчун равзана ёд мешавад. Калимаи «марза» аслан авастоист ва дар забони язгуломЇ - номи чубест, ки аз байни хона гузашта самти биноро ба ду таксим месозад. Калимаи «раж» - тахте, ки лои мешмонон бошад, дар Aвасто бо унвони «ража» машфуз аст. Ин вожа ба тагйироти фонетикЇ дучор гардида, мисли калимаи «фэргемч» - шайвони бокира (бузу гусфандро дар назар дорад) маълум аст.
Дар фарлом бояд иброз дошт, ки масъалаи пажушиши робита ва хешигарии забоншои гуруши эрош аз лумла авастоЇ, сугдЇ, саккоЇ ва юзлшои кадим, ки шазоршо сол ин лониб дар гуишу дар зиндагии мардум накш баста, то имруз дар забони мардум ловидон мондаанд ва эшё намудани ганлинашои нотакрори забони ниёгони мо вазифаи аввалиндаралаи олимони сошаи эроншиноа машсуб мегардад.
Вожаїьои калидї: Aвасто, Ванли бостон, тамаддуни Ориё1, Язгулом, саккоишо, юзлшои кадим, Иронвич, забони авастоЇ, забоншо ва лашлашои гуруши эрош.
АДАБИЁТ:
1. Aбаев В.И. Историко - этимологический словарь осетинского языка. Т II. Издательство «Наука», Ленинградское отделение, 1973, - 448с.
2. Додихудоев Р.Х., Герценберг Л.Г. Таърихи забони толикЇ.- Душанбе, «Маориф», 1988, 215с.
3. Гафуров Б.Г. Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая история. М.,1972
4. Соколов С.Н. Язык Aвесты - Основы иранского языкознания. Древнеиранские языки. М., с. 129-233.
5. Карамшоев Д. Шугнанско - русский, словарь. Том 3,- М., издательство «Восточная литература» РAН, 1997.- 568с.
6. Aшмади ТафаззулЇ. Корномаи Aрдашери Бобакон.-Тешрон, 1325, с.12
И. РАЯИМЇ, ШЕРАЛИШОЕВА Г. ДРЕВНИЙ ВАНДЖ - КОЛЫБЕЛЬ АРИЙСКОЙ ЦИВИЛИЗАЦИИ
В статье на основании анализа наиболее древнего пласта слов, до настоящего времени употребляемого населением Ванджа - одного из районов Памира, доказывается положение о том, что эта историческая область также является колыбелью арийской цивилизации.
I.RAHIMI, SHERALISHOEVA G. ANCIENT VANJ- THE CRADLE OF ARIAN CIVILIZATION
On the basis of analyses of the ancient words layers till nowadays used by the population of Vanj- one of the Pamir’s districts, is proved that this historical place is the cradle of arian civilization.
