Научная статья на тему 'Қиймат қонуни: турли йўналишдаги ўзаро боғлиқ бўлган концепциялар эволюцияси ва ҳозирги босқичдаги амал қилиш хусусияти'

Қиймат қонуни: турли йўналишдаги ўзаро боғлиқ бўлган концепциялар эволюцияси ва ҳозирги босқичдаги амал қилиш хусусияти Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
600
80
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Авазов Э. Х.

Ўзбекистон Республикаси ўз сиёсий мустақиллигини эгаллаган кундан буён то ҳозирги давргача иқтисодиётнинг объектив қонунларига таянган ҳолда бозор муносабатларига мукаммал асосланган иқтисодий ислоҳотлар асосида босқичма-босқич ўтиб келмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Қиймат қонуни: турли йўналишдаги ўзаро боғлиқ бўлган концепциялар эволюцияси ва ҳозирги босқичдаги амал қилиш хусусияти»

' 2 ИКТИСОДИЙ НАЗАРИЯ ВА МАКРОИКТИСОДИЁТ / ч_ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ И МАКРОЭКОНОМИКА_

Авазов Э.Х.

Термиз Давлат университети доценти и.ф.н.,

КИЙМАТ КОНУНИ: ТУРЛИ ЙУНАЛИШДАГИ УЗАРО БОГЛИК БУЛГАН КОНЦЕПЦИЯЛАР ЭВОЛЮЦИЯСИ ВА ХОЗИРГИ БОСКИЧДАГИ АМАЛ КИЛИШ ХУСУСИЯТИ

Узбекистон Республикаси уз сиёсий мустациллигини эгаллаган кундан буён то цозирги давргача ицтисодиётнинг объектив цонунларига таянган цолда бозор муносабатларига мукаммал асослан-ган ицтисодий ислоцотлар асосида босцичма-босцич утиб келмоцда.

«...Биз х,озирданок, тарак,к,иётимизнинг инк,ироздан кейинги даври х,ак,ида чукур уйлашимиз, бу борада узок муд-датга мулжалланган дастур ишлаб чик,иш х,ак,ида бош к,отиришимиз ке-рак, - деб таъкидлайди Узбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов, - бу дастур иктисодиётимизнинг асо-сий тармок,ларини модернизация к,илиш ва техник янгилаш мамлакатимизнинг янги марраларни эгаллаши учун куч-ли туртки берадиган ва жах,он бозори-да рак,обатбардошлигини таъминлайди-ган замонавий инновацион технологи-яларни жорий килиш буйича мак,садли лойих,аларни узида мужассам этиши даркор»1.

Бу йуналишда энг асосий масала бозор ик,тисодиётининг объектив ик,тисодий конун ва категориялари мох,ияти, маз-муни х,амда талабларидан келиб чик,иб, уларнинг х,аракатида х,ар бир тармок, ху-сусиятларини х,исобга олган х,олда ижо-дий фойдаланишдан иборатдир.

Хар к,андай объектив к,онуният, шу жумладан, ик,тисодий к,онун х,ам х,одисаларнинг умумий, мух,им, зарурий,

1 Каримов И.А. Жахон молиявий-ик,тисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартарф этишнинг йуллари ва чоралари. -Т.: Узбекистон, 2009.-37 б.

нисбатан барк,арор ва такрорий алок,аси ифодасидир.

Ик,тисодий конунлар ик,тисодий му-носабатлар мох,иятини, ик,тисодий х,аёт х,одисаларининг ички зарурий алок,аларини ифодалаб, инсоният жами-яти тарак,к,иётининг турли боск,ичларида моддий ноз-неъматлар ишлаб чикариш, так,симлаш, айирбошлаш ва истеъмол килиниши жараёнларини бошк,ариб туради. Шунинг учун муайян ишлаб чик,ариш усули ик,тисодий к,онунлари ти-зими зарурий ва мух,им алок,алар ва боFланишларнинг яхлит тизими булиб х,исобланади, бу эса унинг мох,ияти ва тараккиёт йуналишини энг тулик, тарзда тавсифлаб туради.

Ик,тисодий фикрларни тах,лил кила ту-риб, эх,тимол, бошк,а бирор ик,тисодий муаммони айтиш к,ийинки, у товар ишлаб чик,ариш ва унинг к,онуни булган к,иймат конунининг х,аракати муаммоси каби иктисодчилар орасида шунчалик турли-туман ихтилофлар ва нук,таи назарларни келтириб чикарган булсин. Ик,тисодий на-зариянинг бошк,а бирорта х,ам масаласи буйича бунчалик к,арама-к,арши, купинча бир-бирини истисно килувчи назария-лар илгари сурилмаган эдики, улар баъ-зан иктисодчилар ак,лини эгаллаб олган, баъзан эса улар томонидан жиддий эъти-

борга лойик эмас, деб ташланиб куйилган эди.

«Бу фанда, бинобарин, - деб ёзади Д.Рикардо, - «киймат» сузи билан боFлик булган тушунчаларнинг ноаникликлари туфайли вужудга келган шунча куп ха-толиклар ва ихтилофлар булмаган эди»1. Дарх,акикат, х,али кадимдан бош-лаб олимлар нархлар х,осил булиши ва узгаришининг чукур асосларини тушун-тириб беришга уриниб куришган эдилар. Кадимги грек файласуфи Аристотель «Ни-комах этикаси» асарида жамият турли хизматчиларнинг мех,натини ва нархлари-ни узаро улчаши учун кандайдир бир нар-сани топиши зарурлиги х,акидаги фикрни айтган эди. «Ахир ижтимоий муносабат-лар икки врач мавжуд булганда эмас, балки, айтайлик, врач ва дех,кон умуман х,ар хил ва нотенг томонлар булганда вужудга келади, уларни эса тенглаштириш керак»2, деб ёзади Аристотель.

Айирбошлаш пропорциясини

аниклаштиришга уриниб, Аристотель то-варнинг икки томони: истеъмол ва айирбошлаш кийматларини белгилади. Шун-дай килиб, у товар ишлаб чикаришда мах,сулотнинг киймат сифатидаги асосий хоссаларини аниклади.

Капитализм пайдо булиши даврида олимлар бойликнинг манбаси ва нарх-ларнинг асосини аниклашга уриниш-ди. Меркантелистлар хато равишда бойликнинг манбаси ва киймат яратилади-ган сох,а деб савдони х,исоблашди. Фи-зиократлар киймат ва бойликнинг х,осил булиш манбаси табиатдир, деб билишди. Ф.Кенэ, масалан, дех,кон томонидан етиш-тирилган ва йиFиб олинган мах,сулотга янгидан яратилган бойлик ва киймат си-фатида караган. Физиократлар бойлик-нинг манбаси ва кийматни яратишнинг урнини излашни айирбошлаш сох,асидан ишлаб чикариш, туFрироFи, факат кишлок хужалиги ишлаб чикариши сох,асига кучириб, мерканталистлардан бир кадам олдинга юришди.

1 Рикардо Д. Начала политической экономии и податного обложения. Сочинения: в 2 т. -Т.2. М.: Соцэкгиз, 1935.-7 с.

2 Аристотель Никомахова Этика. Сочинения: в 4 т.:4. -М.:Мысль, 1983.-156с.

Сиёсий иктисоднинг классик мактаби асосчилари В.Петти3, А.Смит4, Д.Рикардо5 киймат туFрисидаги янги таълимотни ишлаб чикдиларки, у кийматнинг мех,нат на-зарияси деб кабул килинган. А.Смит то-варнинг кийматини уни ишлаб чикариш учун сарфланган мех,нат билан, товарлар айирбошлашни эса шунга мувофик равишда товарларда мавжуд булган мех,нат микдори билан белгилади. А.Смит товар-нинг айирбошлаш кийматини уни ишлаб чикаришга сарфланган мех,нат харажат-лари билан белгилади. Айирбошланув-чи товарлар муайян мех,нат ^ажмининг ташувчилари булиб, у кийматнинг асо-си х,амдир. Кийматнинг бундай талкинини А.Смит факат «жамиятнинг ибтидо-ий ^олати»га, яъни оддий такрор ишлаб чикаришга мансуб, деб х,исоблайди. Капитализм даврида, А.Смит фикрича, то-варлар айирбошлаш харажатларга про-порционал равишда булади. Харажатлар эса ишлаб чикариш омиллари томонидан ташкил топувчи даромадлардан тупланиб боради.

Кийматнинг мех,нат назариясини яна-да изчил равишда Д.Рикардо ривожлан-тириб, у мех,натни нархларнинг ягона пи-ровард асоси, деб х,исоблади. Рикардо буни капиталистик ишлаб чикариш учун х,ам амал киладиган х,олат, деб билди. Ка-питални ишлаб чикаришда иштирок этиш капитал томонидан эски кийматни янги яратилган товарга кучиришни англата-ди. Д.Рикардода киймат устувор категория х,исобланади, даромадлар эса икки-ламчи, унга боFликдир. Д.Рикардо шун-дай хулосага келди: киймат бойлик-дан шуниси билан фарк киладики, «...у тукин-сочинликка эмас, балки ишлаб чикаришнинг кийинчиликлари ва енгил-лигига боFликдир. Бир миллион одам-нинг фабрикалардаги мех,нати доимо бир ва худди шундай кийматни х,осил килади, аммо у айнан бир хил бойликни х,осил

3 Петти В. Трактат о налогах и сборах Петрозаводск: Петроком, 1993.-153 с.

4 Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. -М.: Соцэкгиз, 1962.-684 с.

5 Рикардо Д. Начала политической экономии и податного обложения. Сочинения: в 2 т. -Т.2. М.: Соцэкгиз, 1935.-295 с.

килмайди»1. Мех,нат айирбошлашнинг ре-гулятори булган айирбошлаш кийматини шакллантиради. Бозор нархи турли саба-блар остида дастлабки, табиий нархдан оFиб туради.

Кийматнинг мех,нат назарияси-ни узгариши натижасида киймат-мах,сулотнинг моддий хоссаси эмас, балки ишлаб чикарувчилар уртасидаги иж-тимоий муносабатлар эканлигини юзага келди. Демак, кийматнинг асоси - мех,нат, кийматнинг узи эса мех,натнинг буюм-лашган натижасидир. Дарвоке, кон-крет мех,нат эмас, балки абстракт, ижти-моий зарурий мех,натдир. Киймат ишлаб чикарувчиларнинг ижтимоий зарурий харажатларининг тимсоли ва айирбош-лаш кийматларининг субстанциясидир. Факат мех,нат товарнинг киймати манба-си булиб х,исобланади. Бошка омиллар, масалан, сарфланган капитал, камёблик ва бошкалар айирбошлаш кийматига таъ-сир этиб, кийматни кайта таксимлайди ва узгартиради.

XIX асрнинг 70-йилларида иктисодиёт фанида марженализм деб аталган янги йуналиш шакллана бошлади. Бу оким асосчилари мах,сулот нархининг янги на-зариясини, яъни энг юксак фойдали-лик назариясини яратдилар. Уни турли куринишларда австриялик К.Менгер2, Ф.Визер3, А.Викселл4, Е.Бём-Баверк5, В.Джевонс6, англиялик А.Маршалл7, швей-цариялик Л.Вальраслар8 ишлаб чикдилар. Улар томонидан киймат алох,ида олин-ган истеъмолчининг баъзи товарлар ва

1 Рикардо Д. Начала политической экономии и податного обложения. Сочинения: в 2 т. -Т.2. М.: Соцэкгиз, 1935.-50 с.

2 Менгер К. Естественная ценность. -М.: Экономика, 1993.-210 с.

3 Визер Ф. Происхождение экономической ценности. Пер. с анг. -М.: Экономика. 1993.-238 с.

4 Викселл А. Процент и цены. -М.: Экономика 1993.-228 с.

5 Бём-Беверк Е. Основы теории хозяйственных благ. -Л., 1929.-257 с.

6 Джевонс У.С. Краткое описание общей математической теории политической экономии. -М.: Экономика, 1993.-221 с

7 Маршалл А. Принципы политической экономии: в 3 т.: Т.2. -М.: Прогресс, 1984. -312 с

8 Вальрас Л. Элементах чистой экономической

теории. -М.: Дело ЛТД, 1994.-328 с.

хизматларга муносабатини ифодалайди-ган мах,сулотнинг энг юксак фойдалили-гини акс эттирувчи субъектив категория сифатида олиб каралди. Марженализм иктисодий назарияга муайян чегарадан илгарилаб кетадиган юксак улчамлардан фойдаланган тах,лилни жорий этди.

Хозирги замон иктисодиёт фанида киймат масаласини тадкик этиш борасида нафакат энг юксак фойдалилик категори-ясидан, балки ва умуман, юксак улчамлар: юксак харажатлар, юксак унумдорлик, юксак даромадлар ва бошкалардан х,ам фойдаланилади. Кийматни тадкик этиш-да, хусусан, уни шакллантирувчи омиллар, юксак улчамлар тах,лили х,ам уни би-либ олиш имкониятларини оширади.

Шуни кайд килиш керакки, марженализм вакиллари талкинида киймат назари-яси жиддий узгаришларга учради. Шу му-носабат билан А.Маршаллнинг куйидаги фикри характерлидир: «Омиллар ва хара-жатлардан юксак фойдаланиш кийматни тартибга солмайди, балки уларнинг узи киймат билан биргаликда талаб ва таклиф умумий муносабати томонидан тартибга солинади»9. Киймат шаклланишида Маршалл учун устувор нарса булиб, талаб ва таклиф х,исобланади. А.Маршалл ва марженализм бутунича киймат конунини урганишда янги йуналиш булди.

Шундай килиб, кийматнинг асосий на-зариялари тарихан таркиб топди: А.Смит ва Д.Рикардонинг кийматнинг мех,нат на-зарияси, киймат назарияси ва кийматнинг марженалистик талкини. Кийматга иктисодий категория сифатида ёндашиш-лардаги фаркларидан катъий назар, улар-да киймат назариясини тушунишда унинг шаклланишида зарурий шарт х,исобланган етарли даражада ривожланган миллий бо-зорнинг мавжудлиги масаласи туFрисида улар уртасида келишмовчиликлар йук. Бундай бозор туFрисида А.Маршалл ёза-ди: «Бозор канчалик мукаммал булса, унинг барча нукталарида бир вактнинг узида бир ва худди уша буюмга бир хил нарх тулайдиган йуналиш кучли булади»10.

9 Маршалл А. Принципы политической экономии: в 3 т.: Т.2. -М.: Прогресс, 1984.-100с.

10 Маршалл А. Принципы политической экономии: в 3 т.: Т.2. -М.: Прогресс, 1984.-7с.

Аммо, шу билан биргаликда, ик,тисодиётда шундай муаммо мавжуд-ки, унинг х,ал килиниши иктисодий ти-зим сифатидаги бозор ишининг мух,им ва-зифасидир. Бу неъматлар ва ресурслар-ни жамиятнинг эх,тиёжларини кондириш ва баркарор ишлаб чикариш жараёнла-рини таъминлаш учун зарур булган кулай равишда таксимлаш масаласидир. Бун-дай таксимлаш, бир томондан, сох,алар буйича, иккинчи томондан, х,удудлар буйича содир булади.

Сиёсий иктисод классиклари х,ам бу муаммога куп эътибор беришган. Маса-лан, В.Петти ёзади: «...бойликнинг Ratio Formalis (х,акикий маъноси) энг аввало микдордан кура муносабатдадир»1.

Сиртдан караганда, В.Петтида гап бой-лик туFрисида кетади, аммо айтилган-лар мазмуни теранлигича узаро нисбат ва так,симотга, демакки, ноз-неъматлар ресурсларини кулай пропорцияларда таксимлашга тааллуклидир.

Ягона иктисодий тизим туFрисида гап кетар экан, В.Петти коидасидан келиб чикиб айтиш мумкинки, шахсан узаро нисбат бойликка мувофик, равишда мух,им ах,амият касб этади. Масала шундай тура-ди: иктисод субъекти, миллий бойликнинг кандай улушига (индивидуум, фирма, сох,а ёки х,удуд булсин) эгалик килади.

Иктисодий тизимда бойликни кулай таксимлаш даромадлар, аник1роFи - янги-дан яратилган кийматни таксимлаш оркали содир булади. Хар бир нормал ишлайди-ган ишлаб чик,арувчи уни шунча даражада олиши керакки, бу кенгайтирилган такрор ишлаб чик,аришга имкон берсин. Бу шуни англатадики, у рентабель ишлаши, етарли фойдага эга булиши, модомики, нафакат ишлаб чикариш харажатларини коплаши, бундан ташк,ари, яна ишлаб чик,аришни кенгайтириш учун янги ресурслар олиш имкониятига эга булиши лозим. Бунда х,ар индивиднинг натижалари турличадир, к,аттик, рак,обат шароитларида х,амма х,ам фойда билан ишлай олмайди ва мазкур мах,сулотни ишлаб чик,арувчиларнинг бир кисми зарар билан ишлаши туфайли бан-кротга учраб, тармокдан чикиб кетади.

1 Петти В. Трактат о налогах и сборах Петрозаводск: Петроком, 1993.-153 с.

Юк,ори даражадаги рак,обатбардошликка эга булганлар фойда оркали янгидан яратилган кийматнинг катта улушини олувчи-лари булиб колади. Дарх,акикат, масала нафакат микдорда, балки узаро нисбатда-дир.

Шундай килиб, киймат конунининг мох,ияти бошка барча иктисодий конунларга ухшаб, уз йуналиши сифати-да амалга ошиб, уртачага як,ин, аммо х,ар бир алох,ида х,олатда эмаслиги оркали намоён булади. Аммо шу нуктаи назар-дан кулай пропорцияларга ёндашилади-ган булса, унда «оптимум» сузининг узини унга нисбатан куллаб булмайди, чунки у тахминий, уртача булиши мумкин эмас, балки х,ар бир х,олатда аник ва катъий булиши лозим. Иктисодда кулай пропорцияларга эришиш зарур ва у биринчи на-вбатда киймат конуни асосида амалга оширилиши лозим, бу эса конкрет инти-лиш, аник ифода тарзида булиши керак, аммо х,еч качон якинлашишга йуналиш сифатида булмаслиги керак. Гарчи ама-лиётда киймат конунининг амалга оши-ши йуналиш булиб куринса-да, аммо бу зох,ирий ухшашликдир. Киймат конуни ва унинг амалга оширилиш имкония-ти иктисод табиатида мавжуддир. Агар у амалга оширилмаса, унда бунинг тахми-нийлиги эмас, балки жамият аъзолари-нинг нокобилликлари ва хатолари сабаб булади.

Бирор жойда иктисодий ноз-неъматлар ресурслари тула-тукис кулай таксимланиши муаммоси х,ал килинганми? Дарх,акикат, амалиёт бу саволга ижо-бий жавоб бермайди. Жах,он мамлакатла-ри тажрибаси бу муаммони х,ал килишда турличадир. Баъзи мамлакатлар буни х,ал килишни бозорга бериб, давлатнинг баъзи тартибга солиш функцияларини саклаб колади (Шимолий Америка мамлакат-лари, Лотин Америкасининг купчилик мамлакатлари, Fарбий Европанинг баъзи мамлакатлари), бошка, масалан, Япония каби мамлакатлар энг яхши ресурслар шу томонга йуналтирилиши учун мамлакатда устувор йуналишларни тан-лайди ва шарт-шароитлар яратади. Учин-чи мамлакатлар бу пропорцияларни бу-тун тармоклар буйича энг майда-чуйда

тафсилотигача аниклашга уринади, шу-нингдек, ресурсларни марказлашган х,олда х,ар бир корхонага етиб борадиган х,олда таксимлайди. Фанга келганда эса, купчилик Fарб иктисодчилари шундай деб х,исоблашадики, бу пропорцияларни бозор белгилайди ва ресурсларни таксимлайди. Гарчи, албатта, «буюк депрессия» даври-дан бошлаб, Дж.Н.Кейнснинг «Бандлик, фоиз ва пулнинг умумий назарияси» ки-тоби чиккандан кейин бу жараёнда анча ролни давлатга ажратиб берила бошлан-ди1. Яхлит х,олда бу муаммога нисбатан карашни П.Самуэльсон яхши ифодалади: «... Нима, Кандай ва Ким учун деган савол-лар асосан нархлар тизими ёрдамида бо-зорлар, фойдалар, зарарлар механизмла-ри оркали х,ал килинади»2. Барибир бунда устуворлик бозор механизмларига бери-лади, гарчанд эслатилган муаллиф шуни эътироф этадики, юз фоизли бозор тизими х,еч каерда булмаган ва йукдир.

Юкоридаги назарий экскурслардан ке-либ чикиб, биз куйида Кийматнинг кон-цептуал тузилишини 1-чизмада шак-ллантиришга х,аракат килдик.

Умуман, иктисодда кулай пропорци-яларнинг алох,ида ах,амияти шак-шубх,а туFдирмайди. Шуниси х,ам аёнки, бу муам-мо дунёнинг бирор ерида охиригача х,ал килинмаган.

Ривожланган капиталистик мамла-катларда, масалан, АКШда жуда катта маблаFлар х,ордик чикариш индустрия-сига, туризм, хизмат курсатиш сох,асига йуналтирилади. АКШда бу сох,ада фаол ах,олининг 75,1%и банддир3.

Хитойда 1978 йил ислох,отлари арафа-сида мех,натга ярокли ах,олининг 71%и кишлок хужалигида банд булиб, мамла-катнинг 2/3 ишчи кучи жамият учун за-рур булган озик-овкат мах,сулотларини ишлаб чикарарди. Бошка тармоклар учун мех,нат ресурслари етарли булмаган дара-жада колди (курилишда - 2%, транспорт-

1 Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег. -М.: Гелиос АРВ, 1999.-352 с.

2 Самуэльсон П. Экономика. Том II, изд-во НПО «Алгон» ВНИИСИ, 1992.- 16 с.

3 Салимжанов И.К. (и др). Цены и ценообра-

зование Учеб. под ред. Салимжанова И.К. -М.: ТК

Велби, изд-во Проспект, 2006.-35с.

да - 2%, саноатда 15%4. Бу иктисодда паст мех,нат унумдорлиги ва турFунликни ву-жудга келтирди.

Иктисодий тизимлардаги диспропор-циялар каерлардадир тузатилмокда. Масалан, ХХРга 1995 йилда кишлок хужалигида машFул булганлар сони умумий ишчи ку-чининг 63%игача кискарди5. 600 млн.дан ортик де^конларни бирлаштирган комму-налар ижарачиларга берилди. Кишлокда ишчи кучининг шах,арга окиб келиши со-дир булиб, илгари кашшок булган а^оли уз даромадларини оширмокда. Гарчанд, кайд этиш лозимки, Хитой иктисодидаги а^вол, куплар уйлаганидек, унчалик яхши эмас, бу х,акда ^еч булмаганда хитой то-варларининг сифати гуво^лик беради.

Объектив иктисодий конунлар талабла-рига мувофик равишда иктисоднинг бар-ча тармокларининг ^озирги боскичдаги тараккиёти учун ишлаб чикариш ре-сурсларининг катъий муайян микдори йуналтирилган булиши лозим. Факат шу ^олда жамият учун зарур булган бар-ча ма^сулотларни юкори самарадор-лик билан ишлаб чикариш таъминлана-ди. Агар муайян бир тармокка купрок, бошкасига эса зурур булганидан кам ре-сурслар йуналтирилса, унда бунинг на-тижасида келиб чикадиган барча салбий окибатлари билан тармоклараро диспро-порциялар вужудга келади.

Худди шундай тарзда муайян мах,сулотни х,удудларда ишлаб чикариш тараккиётини кулайлаштириш муаммоси-га ёндашиш керак. Агар жамият узининг ижтимоий нормал эх,тиёжларини туловга кобил талабларга асосланган, энг яхши ерлардан олинган мах,сулотлар эвази-га кондирмаса, унда у сифатига кура нис-батан ёмон ерларга ишлов бериши лозим. Ушбу объектив зарурият одамлар, бутун жамиятнинг эрки ва онгига боFлик булмаган х,олда мавжуд булади.

Ёмон ерларда мах,сулот ишлаб чикаришга ортикча харажатлар сарфлашни коплашнинг манбаси булиб бу тармоклар ривожланишига йуналтирилган ресурслар х,исобланади. Рентали тармокларда улар бу ерларнинг табиий-географик тафо-

4 Уша ерда.-62с.

5 Уша ерда.-63с.

Чизма 1

Кийматнинг концептуал тузилиши

Киймат назарияси

Доимо харажатларнинг киймати (нархи) утган мавхум ва хозирги жонли

мех,нат билан ифодаланади

вутлapини хишб^ oлгaн хoлдa x1удудлap бyйичa тaкcимлaнaди. Aгap жaмият тe-гишли худудлapдa ёмoн epлapни х^м ишлoв бepиш acocидa уз эхтиёжлapини Koндиpишгa мaжбуp бул^, ундa у улapгa capфлaнaдигaн op™^a мeхнaт вa вocи-тaлap xapaжaтлapини кoплaши зapуp. Бу xapaжaтлap oбъeктив caбaблap билaн ву-жудгa кeлгaн булиб, улap ушбу тapмoклap pивoжлaнишини peжaлaштиpиш вa

иcтикбoллaштиpиш чoFидa хиcoбгa oли-ниши лoзим.

Муaйян мaхcулoтнинг ишлaб чик^иш киймaти кoнкpeт-тapиxий дaвpдa oбъeк-тив yлчaм булиб, у oдaмлap эpки вa oнги-ra бoFл и к эмac. У мaхcулoт биpлиги тaн-нapxи вa ижтимoий иcтeъмoл киймaти (фoйдaлилик)ни хocил килиш билaн бeл-гилaнaди. Бундaн мaхcулoт биpлиги ул-гуpжи нapxи хaм oбъeктив хoдиca э^н-лиги мaълум бyлaди. Худди шундaй cxe-

ИКТИCGД ВА MОЛИЯ I ЭKGНGMИKA И ФИНАНШ № 5, 2012

мa киймaт вa улгуpжи нapx бyйичa хaм мaвжуд бyлaди. Еки бу хoлaтдa жaмият-дa яxши вa ёмoн epлap ypтacидa ишлaб чикapиш pecуpcлapини тaкcимлaшдa му-aйян oптимум мaвжуд бyлaди.

Юкopидaги нaзapий, aмaлий вa тaxли-лий экcкуpcлapдaн кeлиб чикиб, xoзиpги бocкичдa Киймaт кoнунининг aмaл килиш xуcуcиятлapини кypcaтиб yтмoкчимиз:

1. luÜMam цонунининг цисобга олиш xусусияmи ёки ижтимoий мeхнaт xapa-жaтлapини хиcoбгa oлиш, yлчaш функциям, ушбу кoнуниннинг уз мoхияти билaн бeлгилaнaди, яъни нapxлap киймaтнинг пулдaги ифoдacи булиб, у ёки бу мaхcулoтгa кoнкpeт эхтиёжни кoндиpиш жaмиятгa кaнчaгa тушишини кypcaтaди. Киймaт ^нуни тoвap ишлaб чикapишгa кaнчa мeхнaт, xoм aшё, мaтepиaллap, шм-плeктлoвчи буюмлap вa х.к.лap capфлaн-^нлигини yлчaйди, мeхнaтдaн кaндaй ca-мapaдopлик билaн фoйдaлaнилгaнли-гини xapaктepлaйди. Окибaт-нaтижaдa ушбу кoнун нaфaкaт тoвapлap ишлaб чикapиш вa муoмaлa xapaжaтлapининг ялпи yлчaмини, бaлки фoйдa хaжмини хaм кypcaтaди.

Toвap ишлaб чикapувчилap paкoбaтгa чидaш учун дoимo уз xapaжaтлapини нa-зopaт килиш, улapни paкoбaтчилap xapa-жaтлapи билaн киёcлaш вa уз xapaжaтлa-pини дoимий paвишдa пacaйтиpиш, cифa-тини яxшилaш хиcoбидaн paкoбaтчилapни кувиб yтишгa хapaкaт килдиpaди.

2. luÜMam цонунининг рarбamлaн-mupye4u xусусияmи шундaн ибopaт-ки ишлaб чикapиш, тaкcимoт, aйиp-бoшлaш, иcтeъмoл жapaёнлapидa иш-лaб чикapувчилapни куйидaги тapтибдa paFбaтлaнтиpaди:

- ишлaб чикapишни мoдepнизaция килишдa;

- pecуpcлap xapaжaтлapини тeжaш-

дa;

- мaхcулoт cифaтини yзгapтиpишдa;

- ишлaб чикapиш вa иcтeъмoл тap-кибини yзгapтиpишдa.

3. Циймаш цонунининг шацсимлаш хусусияши туpли бoзop oмиллapи тaъcи-pи ocтидa нapxнинг киймaтдaн oFиши им-кoниятлapи билaн бoFлик бyлгaни учун, нapxлap ёpдaмидa миллий (coф) дapo-

мaдни тaкcимлaш вa кaйтa тaкcимлaш куйидaгилap ypтacидa aмaлгa oшиpишгa oлиб кeлaди:

- иктиcoдиёт тapмoклapи;

- мулкнинг туpли шaкллapи;

- мaмлaкaт худудлapи;

- жaмFapиш фoнди вa иcтeъмoл фoн-

ди;

- aхoлининг туpли coциaл гуpухлapи.

4.!иймаш цонунининг шалаб ва ma-клифни мyвозaнamгa келmuрuш хусу-сuяmu шундa ифoдaлaнaдики, нapxлap opкaли ишлaб чикapиш вa иcтeъмoл, тa-клиф вa тaлaб ypтacидaги aлoкaлapни aмaлгa oшиpaди.

Бoзop мунocaбaтлapи шapoитлapи-дa киймaт кoнуни узининг бу xуcуcия-ти opкaли ишлaб чикapишнинг cтиxия-ли peгулятopи poлини yйнaйди, тaлaб би-лaн фoйдaлaнилмaйдигaн тoвapлap иш-лaб чикapиши киcкapaди, мoддий вa пул pecуpcлapи эca бoзop учун зapуp вa тa-лaб билaн фoйдaлaнилaдигaн тoвapлap чикapишни кyпaйтиpишгa йyнaлтиpилaди.

Кoнуннинг ушбу xуcуcияти ишлaб чикapишни мoдepнизaция килишгa, иxчaм тeз мocлaшувчaн тexнoлoгиялapни жopий этишгa, импopт ypнини бocaдигaн тoвap-лap ишлaб чикapишгa oлиб кeлиш билaн биp кaтopдa тaлaб вa тaклиф ypтacидaги мувoзaнaтни вужудгa кeлтиpувчи булиб xaм xизмaт килaди. Уз ypнидa шуни тaъ-кидлaш кepaкки, бoзop мунocaбaтлapини тaкoмиллaшуви мунocaбaти билaн киймaт ^нунининг ушбу xуcуcияти кeлaжaкдa энг уcтувop булиб xиcoблaнaди.

5. 1иÜMam цонунининг ишлаб чицаришни оцилона жойлaшmuрuш xyсyсuяmu хaм мaмлaкaтнинг бoзop иктиcoдиётигa yтишигa мувoфик тapз-дa узининг янaдa тyликpoк pивoжигa эгa бyлaди. У шундa нaмoён бyлaдики, янaдa юкopи фoйдa oлиш учун иктишднинг биp ceктopидaн иккинчиcигa вa aлoхидa ce^ тopлap ичидa фoйдa нopмacи юкopиpoк бyлгaн тapмoклapгa кaпитaллapни oлиб киpишгa xизмaт килaди.

Киймaт ^нунининг aйтиб yтилгaн бap-чa xуcуcиятлapи биp-биpи билaн aлoкaдa, Узapo xapa^^a булиб, ундaн oкилoнa фoйдaлaниш бугунги вa эpтaнги куннинг acocий вaзифaлapдaн xиcoблaнaди.

Адабиётлар руйхати:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1. Каримов И.А. Жахон молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартарф этишнинг йуллари ва чоралари. -Т.: Узбекистон, 2009.-37 б.

2. Аристотель. Никомахова Этика. Сочинения: в 4 т.:4. -М.:Мысль, 1983.-156с.

3. Петти В. Трактат о налогах и сборах. Петрозаводск: Петроком, 1993.-153 с.

4. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. -М.: Соцэкгиз, 1962.-684 с.

5. Рикардо Д. Начала политической экономии и податного обложения. Сочинения: в 2 т. -Т.2. М.: Соцэкгиз, 1935.

6. Менгер К. Естественная ценность. -М.: Экономика, 1993.-210 с.

7. Визер Ф. Происхождение экономической ценности. Пер. с анг. -М.: Экономика. 1993.-238 с.

8. Викселл А. Процент и цены. -М.: Экономика 1993.-228 с.

9. Бём-Беверк Е. Основы теории хозяйственных благ. -Л., 1929.-257 с.

10. Джевонс У.С. Краткое описание общей математической теории политической экономии. -М.: Экономика, 1993.-221 с

11. Вальрас Л. Элементах чистой экономической теории. -М.: Дело ЛТД, 1994.-328 с.

12. Маршалл А. Принципы политической экономии: в 3 т.: Т.2. -М.: Прогресс, 1984.

13. Петти В. Трактат о налогах и сборах Петрозаводск: Петроком, 1993.-153 с.

14. Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег. -М.: Гелиос АРВ, 1999.352 с.

15. Самуэльсон П. Экономика. Том II, изд-во НПО «Алгон» ВНИИСИ, 1992.- 16 с.

16. Цены и ценообразование Учеб. под ред. Салимжанова И.К. -М.: ТК Велби, изд-во Проспект, 2006.-35с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.