Научная статья на тему 'Қўшимча маҳсулот иқтисодий тараққиётнинг мезони ва манбаи сифатида'

Қўшимча маҳсулот иқтисодий тараққиётнинг мезони ва манбаи сифатида Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
762
81
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ИқТИСОДИЙ ТАРАққИЁТ / СОФ МАҳСУЛОТ / ЗАРУРИЙ МАҳСУЛОТ / қўШИМЧА МАҳСУЛОТ / қўШИМЧА МАҳСУЛОТ НОРМАСИ / ЯНГИ ТЕХНИКА ВА ТЕХНОЛОГИЯ / NEW TECHNIQUE AND TECHNOLOGY / ЭКОНОМИЧЕСКОЕ РАЗВИТИЕ / ECONOMIC DEVELOPMENT / ЧИСТЫЙ ПРОДУКТ / PURE PRODUCT / INDISPENSABLE PRODUCT / ПРИБАВОЧНЫЙ ПРОДУКТ / ADDITIONAL PRODUCT / RATE OF ADDITIONAL PRODUCT / НЕОБХОДИМЫЙ ПРОДУКТ / НОРМА ПРИБАВОЧНОГО ПРОДУКТА / НОВАЯ ТЕХНИКА И ТЕХНОЛОГИИ

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Шодмонов Шерқул

Мақолада замон ва макон чегараларини писанд қилмай, ҳамма замонлар, мамлакатлар ва ижтимоий тизимларда мавжуд бўладиган, лекин ҳаммага ҳам ўз сирини ошкор қилавермайдиган, кўпгина олимлар тортишуви ва мунозараларига сабаб бўлган иқтисодиётнинг бир муҳим, сирли, чигал тугуни, яъни қўшимча маҳсулот муаммоси ҳақида гап юритилади. Бунда қўшимча маҳсулотнинг мазмуни, ҳаракат шакллари, массаси, нормаси, таркибий қисмлари, унинг иқтисодий тараққиёт манбаи эканлиги каби масалаларни ёритишга ҳаракат қилинди.Статья рассматривает важную, тайную, но запутанную проблему прибавочного продукта, которая существует во всех временах, странах и социальных строях, не зная ограничения времени и места, но не всегда и не всем раскрывающая свой секрет и ставшая причиной многих споров и дискуссий экономистов. Здесь рассматривается суть прибавочного продукта, формы её движения, её масса, норма и составляющие её части, а также раскрывается то, что она является источником развития.The article discusses about important, secret, but complicated issue of additional value, which is present in all times, countries and social systems, without any time and place limits, but not always revealing its secret and which has been the reason of many disputes and discussions of economists. The article reveals the essence of additional value, its forms, mass, norms, and components. Besides this the article explains that additional value is the source of economic development.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Қўшимча маҳсулот иқтисодий тараққиётнинг мезони ва манбаи сифатида»

>

Шодмонов Ш.,

Тошкент давлат иктисодиёт университети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси профессори, иктисод фанлари доктори

КУШИМЧА МАЩЛОТ И^ТИСОДИЙ ТАРАККИЁТНИНГ МЕЗОНИ ВА МАНБАИ СИФАТИДА

ШОДМОНОВ Ш. КУШИМЧА МАЦСУЛОТ ИКТИСОДИЙ ТАРАККИЁТНИНГ МЕЗОНИ ВА МАНБАИ СИФАТИДА

Маколада замон ва макон чегараларини писанд килмай, х,амма замонлар, мамлакат-лар ва ижтимоий тизимларда мавжуд буладиган, лекин х,аммага х,ам уз сирини ошкор килавермайдиган, купгина олимлар тортишуви ва мунозараларига сабаб булган иктисодиётнинг бир мух,им, сирли, чигал тугуни, яъни кушимча мах,сулот муаммоси х,акида гап юритилади. Бунда кушимча мах,сулотнинг мазмуни, х,аракат шакллари, масса-си, нормаси, таркибий кисмлари, унинг иктисодий тараккиёт манбаи эканлиги каби ма-салаларни ёритишга х,аракат килинди.

Таянч иборалар: иктисодий тараккиёт, соф мах,сулот, зарурий мах,сулот, кушимча мах,сулот, кушимча мах,сулот нормаси, янги техника ва технология.

ШАДМАНОВ Ш. ПРИБАВОЧНЫЙ ПРОДУКТ КАК КРИТЕРИЙ И ИСТОЧНИК ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ

Статья рассматривает важную, тайную, но запутанную проблему прибавочного продукта, которая существует во всех временах, странах и социальных строях, не зная ограничения времени и места, но не всегда и не всем раскрывающая свой секрет и ставшая причиной многих споров и дискуссий экономистов. Здесь рассматривается суть прибавочного продукта, формы её движения, её масса, норма и составляющие её части, а также раскрывается то, что она является источником развития.

Ключевые слова: экономическое развитие, чистый продукт, необходимый продукт, прибавочный продукт, норма прибавочного продукта, новая техника и технологии.

SHODMONOV SH. ADDITIONAL VALUE AS MEASURE AND SOURCE OF ECONOMIC DEVELOPMENT

The article discusses about important, secret, but complicated issue of additional value, which is present in all times, countries and social systems, without any time and place limits, but not always revealing its secret and which has been the reason of many disputes and discussions of economists. The article reveals the essence of additional value, its forms, mass, norms, and components. Besides this the article explains that additional value is the source of economic development.

Keywords: economic development, pure product, indispensable product, additional product, rate of additional product, new technique and technology.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

Кишилик жамиятининг тарацциёти инсоннинг яратув-чанлик роли ортиб бориши, ишлаб чицарувчи кучларнинг ривожланиши цамда ицтисодий муносабатларнинг тако-миллашуви орцали намоён булади. Лекин «Бу тарацциёт даражаси нима билан улчанади? Унинг аниц бир мезони борми?» деган саволга цозиргача аниц бир тухтамга келин-гани йуц.

Х,озирги кунда Президентимиз томони-дан мамлакатни модернизациялаш, дивер-сификациялаш, техника ва технологиялар-ни узлуксиз янгилаб бориш ички имконият ва захираларни излаб топиш асосида ик,ти-содиётни х,ар томонлама баркарор ривож-лантириш асосий вазифа килиб куйилган. Мух,тарам Президентимиз узларининг маъ-рузаларидан бирида бундай тараккиётга эришишнинг мух,им йуналиши сифатида «юкори кушимча кийматга эга мах,сулотлар ишлаб чикаришнинг х,ажми ва турини кен-гайтириб бориш зарур»лигини таъкидлаб утган1. Бундай шароитда иктисодий тарак-киётнинг асосий мезонини белгилаб олиш мух,имдир. Куплаб фалсафий, тарихий ва иктисодий адабиётларни урганиш, куп йиллик реал иктисодий х,аётни тах,лил ки-лиш ва кузатиш асосида айтишимиз мум-кинки, мазкур ижтимоий-иктисодий тарак-киётнинг моддий асоси булиб жамият то-монидан яратилаётган соф мах,сулот, янада аникрок килиб айтиладиган булса, унинг таркибий бир кисми булган кушимча мах,-сулот х,ажми ва меъёрининг усиши х,исоб-ланади.

Кушимча мах,сулот иктисодиёт назария-си фанининг марказий буFинларидан бири х,исобланиб, шунчаки бир иктисодий кате-

1 Каримов И.А. Бош максадимиз - мавжуд кийинчиликларга карамасдан, олиб бораётган ислох,отларни, иктисодиётимизда таркибий узга-ришларни изчил давом эттириш, хусусий мулк-чилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йул очиб бериш х,исобидан олдинга юришдир. / Узбекистан Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2015 йил-да ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якун-лари ва 2016 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мух,им устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Мах,камаси мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи», 2016 йил 16 январь.

гория булиб колмасдан, балки жамият тараккиётининг асоси, унинг ривожланиш даражасини курсатиб ва изох,лаб берувчи, узининг ривожланиши оркали ижтимоий мах,сулотнинг яратилиши, таксимланиши ва истеъмол килиниши жараёнларининг тараккиёт даражасини акс эттирувчи мух,им марказий тугунлардан х,исобланади. Кушимча мах,сулотнинг пайдо булиши билан инсониятнинг нафакат яшаб колиши, балки тараккий этиши учун моддий асос яратилди. Минг йиллар давомида кушимча мех,нат микдори ва бинобарин кушимча мах,сулот х,ажмини оширишга булган хатти-х,аракатлар, уринишлар пировардида тур-ли элатлар ва мамлакатларнинг иктисодий жих,атдан ривожланиши, аста-секинлик билан булса-да инсон эркинлигининг шаклланишига, ах,оли турмуш даражаси-нинг ошишига олиб келди.

Бирок, уз урнида таъкидлаш лозимки, иктисодий тизимларнинг узгаришидаги баъзи бир х,олатлар х,амда объектив иктисодий х,одиса ва жараёнларнинг мох,иятига юзаки субъектив ёндашувлар, кушимча мах,сулотнинг умумиктисодий категория эканлигини унутиш, уни кушимча киймат шаклида тасаввур килиб, факат капитализма хос деган ноурин тасаввурлар ту-файли кушимча мах,сулотнинг мазмуни, унинг объектив асослари, амал килиш шакллари туFрисидаги назарий тадкикотлар маълум даражада чекланиб колди. Бу эса нафакат фанда, балки иктисодий ривожланиш амалиётида х,ам тараккиётнинг реал асоси туFрисидаги тасаввурлар, фойда, рента, фоиз, соликлар каби мух,им молия-вий курсаткичларнинг ишлаб чикариш жа-раёнидаги асл манбаларини тушунишга

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

салбий тусик сифатида таъсир курсатди. Амалиётда эса кушимча мах,сулот массаси ва нормасини аниклашга, уларни купайти-риш омиллари ва йулларини топишга х,а-ракат килинмади. Масаланинг энг ёмон то-мони шундаки, кушимча мах,сулот етарли даражада урганилмаётганлиги туфайли купгина кишилар кушимча киймат, кушил-ган киймат ва кушимча мах,сулот каби ало-х,ида иктисодий тушунчаларни бир хил синоним тушунча деб караб, чалкашликларга йул куймокда. Холбуки, улар орасида си-фат ва микдор жих,атдан жуда катта фарк-лар булиб, улар алох,ида-алох,ида тушунча-лардир.

Кушимча мах,сулот иктисодиёт назария-си фанининг марказий буFини сифатида доимо кишиларни кизиктириб келган. Ки-шилик жамияти тараккиётининг кулдорлик, феодализм ва капитализм деб аталмиш боскичларида кушимча мах,сулотнинг мав-жудлиги х,акида х,еч ким мунозара кил-майди.

Собик социалистик жамиятида купгина иктисодчилар кушимча кийматни факат хусусий мулкчилик даврига хос деб тушу-ниб, ижтимоий мулк мавжуд булган даврда у булмайди, амал килмайди, деб келган-лар. Улар бу тушунчаларнинг умумикти-содий категория сифатида моддий асоси х,ар доим сакланиб колиши ва уларнинг ижтимоий шакли узгаришини х,али тушу-ниб етмаган эдилар. Лекин улар уша давр-даги корхоналар олаётган фойда, мах,су-лотнинг кайси кисми эканлиги, фойда, фоиз, солик, рента каби юзаки куриниб ту-радиган даромадларнинг манбаи нима эканлиги, давлат бошкаруви, мудофаа, таъ-лим, фан-маданият учун зарур маблаFлар каердан олиниши, бу маблаFларнинг туб манбаи нимадан иборат эканлигини ту-шунтириб бера олмаган эдилар. Ушбу масаланинг назарий жих,атдан аникланиши зарурияти кучайиб боргани туфайли 1965 йиллардан кейингина зарурий ва кушимча мах,сулот туFрисидаги фикр-мулох,азалар иктисодий адабиётларда пайдо була бош-

лади, иктисодчиларга тушунтирила бош-ланди. Хозир, бозор иктисодиёти даврида х,ам бу тушунчаларни рад килувчи кишилар анчагина топилади.

Лекин бундай иктисодчилар мулкдор-лар ва тадбиркорлар олаётган фойда, фоиз, дивиденд даромадлари, давлат соликлари, ер рентаси каби пул курини-шидаги даромадларнинг туб манбаи нима, улар каерда х,осил булади, миллий мах,сулот кайси кисмининг пулдаги кури-ниши, деган саволга жавоб бера олмайди-лар. Фойда ва бошка турли куринишдаги даромадлар манбаини билмаслик нима учун товарларни ишлаб чикарувчи корхоналар зарар куради-ю, уни сотувчилар фойда куради, деган саволларга х,ам жавоб беришда ожизликка олиб келади. Улар иктисодий ходиса ва жараёнларнинг туб илдизига эътибор бермасдан, унинг юзаки томонларини урганиш билангина чекланиб колган куринади.

Кушимча мах,сулот туFрисидаги фикр-мулох,азалар «Иктисодиёт назарияси» фани ривожининг узок тарихига бориб такалади. Масалан, араб олими Ибн Хол-дун Абдурах,мон Абу Зайд узининг 1370 йилда ёзилган «Китоб-ул-ибар» («Ибратли мисоллар китоби»)да зарурий ва кушимча мах,сулотнинг фаркига бориб, уларни аж-ратиб курсатишга х,аракат килган1.

Кейинчалик физиократлар мактабининг асосчиси Ф.Кенэ узининг «Иктисодий жад-вал» асарида меркантилистлардан фаркли иктисодий фанда олFа кадам ташлаб, бой-лик савдода ёки ташки савдода купай-маслигини, у факат ишлаб чикаришда усиб купайиши, бойликнинг бу купайиши соф мах,сулот, айникса кушимча мах,сулот эва-зига содир булишини курсатиб берди. Ф.Кенэ ишлаб чикарилган мах,сулот билан килинган харажатлар уртасидаги фаркни, яъни кушимча мах,сулотни соф мах,сулот деб атаган эди.

1 Раззоков А., Тошматов Ш., Урмонов Н. Иктисодий таълимотлар тарихи. - Т.: «Молия», 2002. -41-42-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

Кейинчалик кушимча киймат назарияси А.Смит ва Д.Рикардолар томонидан анча батафсил ривожлантирилди. Улар янги киймат ёлланма ишчилар томонидан яра-тилиши, ёлланма ишчининг иш вакти икки-га булиниб, зарурий иш вактида узи ва ои-ласини бокиш учун зарур булган киймат яратиши, иш кунининг колган кисми булган кушимча иш вактида эса мулк эгалари узлаштириб оладиган кушимча киймат яратилишини курсатиб берган эдилар1.

Хозирги бозор иктисодиёти даврида Россияда 2000 йилдан кейинги йилларда нашр этилган катор янги адабиётларда, жумладан: В.Я.Иохин, В.Б.Акулов, О.В.Акулова, Е.Ф.Борисовлар; Д.Д.Москвин, А.Г.Грязнова ва Т.В.Чечеловалар рах,бар-лигида муаллифлар гурух,и томонидан ёзи-либ, нашр килинган иктисодиёт назарияси дарсликлари ва кулланмаларида; шунинг-дек, В.П.Петровнинг «Стоимость денги. Экономический кризисы перепроизводства» китоби ва «О корректировке теории прибавочной стоимосты» деган макола-сида, Гюсиннинг «Стоимость, потребительная стоимость и потребительская стоимость» каби маколаларида соф мах,сулот-нинг таркибий кисмлари булмиш зарурий ва кушимча кийматларнинг мазмуни, х,осил булиш жараёнлари, кушимча киймат тур-лари, массаси ва нормаси, уларни купайтириш усуллари х,акидаги масалалар кисман ёритилган2.

Бу ва бошка х,озирги даврда чоп этилган купчилик адабиётларда ёзилганлардан куриниб турибдики, асосан кушимча мах,сулотнинг бир томонига, яъни кий-матига эътибор берилган ва у кушимча киймат деб таърифланган. Холбуки, биз юкорида айтганимиздек, кушимча киймат

1 Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов; Рикардо Д. «Начало политической экономии и налогового обложения». Антология экономической классики. - М., 1993. -С. 46, 199.

2 Акулов В.Б., Акулова О.В. Экономическая теория. / Учебное пособие. - Петрозаводск: ПетрГУ, 2002. -С. 156.

кушимча мах,сулотнинг бир томони, яъни киймат томони булиб, унинг нафлилик томони эътибордан четда колдирилган. Холбуки, нафлилик булмаса, киймат мав-жуд булмайди. Лекин шуни таъкидлаш жо-изки, кушимча мах,сулотни ким кандай шаклда тушунишидан катъий назар, у доимо мавжуд булиб, объектив умумиктисодий категория сифатида олимлар томонидан тан олинган.

Кушимча мах,сулотни рад килиш урнига унинг мазмуни, таркибий кисмлари, юзаки куриниб турган, яъни модификациялашган х,аракат шаклларини пухта урганиб, янада купайтириш ва таксимланишини такомил-лаштириш, ундан самарали фойдаланиш йулларини кидиришга куч сарфлаш максадга мувофик х,исобланади.

Кушимча мах,сулот туFрисидаги мана шу ва шунга ухшаш чалкашликларга аниклик киритиш ва унинг мамлактимиз тарак-киётининг асл манбаи эканлигини укувчи-лар, кизикувчи кишиларга етказиш макса-дида ушбу маколага кул урилди.

Кушимча мах,сулот муаммоси жуда катта масала булиб, биз бу бир кичик маколада уни х,ар томонлама батафсил ёрита олмай-миз. Биз факат кушимча мах,сулотнинг ке-либ чикиши, мазмуни, таркиби ва реал иктисодий х,аётдаги модификациялашган куринишлари х,акида кискача тухталиб утамиз.

Бугунги кунда иктисодиёт назарияси фа-нида кушимча мах,сулот туFрисидаги тад-кикотларни янада чукурлаштириш, унинг яратилиши ва таксимланиши механизмла-рини такомиллаштириш, турли модификациялашган шакллари иктисодий табиатини урганиш долзарб ах,амият касб этади. Кушимча мах,сулот мазмуни, унинг зарур-лиги ва ах,амиятини тушуниш осонрок булиши учун гапни ялпи ички мах,сулот таркибидан бошлаймиз. Ишлаб чикарилган ялпи ички мах,сулотнинг уч кисмга були-ниши ва унинг х,ар бир кисмининг функционал вазифасини тушуниш учун ишлаб чикариш ва хизмат курсатиш жара-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

ёнларининг кенгайган х,олда узлуксиз так-рорланиб туриши зарурлиги нуктаи наза-ридан караб чикамиз.

Ижтимоий ишлаб чикариш жараёнида турли жойларда, турли йуналишдаги кор-хоналарда, турли омилларнинг х,аракати натижасида жуда куп турдаги товарлар ва хизматлар массасидан иборат булган ялпи ички мах,сулот вужудга келади.

Шу яратилган жами товарлар ва хизматлар, яъни ялпи ички мах,сулотнинг йил да-вомидаги йиFиндиси мамлакат буйича ишлаб чикаришнинг умумий натижаси булиб х,исобланади. Бу умумий натижа турли даврларда турлича ном билан юритилади. Масалан, собик совет мамлакатида жами ижтимоий мах,сулот (ЖИМ), айрим мамла-катларда ялпи миллий мах,сулот (ЯММ) ва айрим мамлакатларда эса ялпи ички мах,сулот (ЯИМ) деб юритилади. Хозирги даврда бизнинг мамлакатимизда йиллик мах,сулот ЯИМ деб юритилади.

Ишлаб чикариш жараёнини тухтовсиз давом эттириш, узлуксиз такрорлаб туриш учун, биринчидан, истеъмол килинган ишлаб чикариш воситаларини факат киймат х,олидагина эмас, балки уни моддий буюм шаклида х,ам кайта тиклаш зарур. Бунинг учун албатта яратилган мах,сулот таркиби-да маълум микдорда ишлаб чикариш во-ситалари натурал шаклда мавжуд булиши керак. Иккинчидан, ишчи кучининг кайта тикланиши учун мулк эгалари ва тадбир-корларнинг шахсий истеъмоли учун яратилган мах,сулот таркибида зарур истеъмол буюмлари мавжуд булиши шарт. Шунинг учун х,ам моддий мах,сулотлар икки тоифа товар мах,сулоти: ишлаб чикариш восита-лари ва истеъмол буюмлари шаклида мавжуд булади, бу эса уз навбатида, ишлаб чикариш икки йирик булинмадан: ишлаб чикариш воситалари ва истеъмол буюмлари ишлаб чикарувчи булинмалардан иборат булиб, улар уртасида товар айирбош-лаш булиб туришини такозо этади. Ундан ташкари жуда куп корхона ва ташкилотлар ишлаб чикариш жараёнига ва ах,олига

турли-туман хизмат курсатиш билан шуFул-ланадики, улар мех,натининг натижаси нафли хизматлар ва уларда мужассамлаш-ган кийматларда намоён булади. Бу эса миллий мах,сулотнинг мух,им кисми турли хил хизматлардан иборат эканлигини кур-сатади. Шундай килиб, йил давомида мам-лакатда яратилган ялпи ички мах,сулот натурал нафлилик жих,атидан уч кисмдан: ишлаб чикариш воситалари, истеъмол буюмлари ва турли хил хизматлардан иборат булади.

Йил давомида ишлаб чикарилган товар ва хизматларни, яъни миллий мах,сулотни бундай учта куринишга булиб урганиш ва билиш мух,им илмий ва амалий ах,амиятга эгадир. Чунки уларнинг х,ар бир кисмининг функционал вазифаси ва объектив зарур-лиги ойдинлашади ва ма^сулотлар х,ар бир тури буйича талаб ва таклифлар урганилиб, талабга яраша ишлаб чикаришни йулга куйиш имконини беради.

Яратилган мах,сулот факатгина натурал жих,атдан эмас, балки киймат жи^атдан х,ам ^исобга олинади ва унинг киймат тар-киби урганилиб та^лил килинади.

Яратилган ма^сулот киймат жи^атдан х,ам уч кисмдан иборат булади:

1) ишлаб чикариш жараёнида истеъмол килинган ишлаб чикариш воситалари (И.В.) кийматининг янги мах,сулотга утган кисми;

2) янгидан вужудга келтирилган соф мах,сулотнинг бир кисми, яъни ишчиларга тегишли кисми - зарурий мах,сулот (З.М.) киймати;

3) янгидан вужудга келтирилган мах,су-лотнинг мулкдорлар, тадбиркорлар ва жа-мият учун ишлаб чикарилган кушимча мах,сулот (К.М.) киймати.

Бошкача килиб айтганда, йил давомида яратилган ЯИМнинг киймати олдинги ишлаб чикариш жараёнларида яратилиб, ушбу ишлаб чикариш ва хизмат курсатиш жараёнида истеъмол килинган ишлаб чикариш воситаларининг кийматидан х,амда шу ишлаб чикариш жараёнида яратилган янги кийматдан иборатдир. Ишлаб чика-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

ришнинг узлуксиз давом этиши ва ривож-ланиши учун истеъмол килинган ишлаб чикариш воситалари хар хил асбоб-уску-налар, хом ашё, ёкилFи ва бошка ёрдамчи материаллар урнини тулдириб, кайта тик-лаб турилиши талаб килинади. Бунинг учун йил давомида ишлаб чикарилган махсулот-нинг бир кисмидан уларни кайта тиклаш учун фойдаланилади. Яратилган махсулот кийматидан истеъмол килинган ишлаб чикариш воситалари киймати чегириб ташланса, колган кисми соф махсулот кийматидан иборат булади. Демак, соф махсулот бевосита ишлаб чикариш ва хиз-мат курсатишда банд булган менежерлар, ишчилар, дехдонлар, мухандислар, техник ходимлар, хунармандлар, касаначилар, ти-кувчилар, чеварлар ва бошкаларнинг ян-гидан сарф килинган мехнати билан яратилган зарурий ва кушимча махсулот кийматидан иборатдир.

Ишлаб чикариш жараёнининг узлуксиз кенгайган холда такрорланиб туриш за-рурлиги нафакат истеъмол килинган ишлаб чикариш воситаларининг доимий ра-вишда копланиб, яна янгиланиб туришини, балки ишлаб чикаришда катнашаётган ишчи кучини (бу ерда барча ишловчи ходимлар кузда тутилади) хам такрор ишлаб чикаришни такозо этади. Шунинг учун хар кандай ижтимоий шароитда соф махсулот-нинг бир кисми ишчи кучини тиклаш, шу-нингдек, унинг уринбосарлари, яъни оила-си, фарзандлари хаётий фаолиятларини таъминлаш, уларни укитиб, замон талабига мос ишчи килиб тайёрлаш учун сарфлана-ди. Соф махсулотнинг бу кисми зарурий махсулот хисобланади. Зарурий махсулот ишчи мехнатининг ижтимоий шаклидан катьий назар, объектив равишда мавжуд булиб, ишчи кучини такрор ишлаб чика-ришнинг моддий асоси булиб хизмат килади. Зарурий махсулот деб, ишчи ва хизматчилар иш ва^тининг бир ^исми булган зарурий иш ва^тида зарурий ме^нат билан яратилган, ишчи кучини нормал ^олатда са^лаш ва замон тала-

бига мос равишда ^айта тиклаш учун зарур булган ма^сулотга айтилади. Бун-га келгуси авлод ишчиларини етиштириш, яъни ишчиларнинг оиласи ва фарзандла-рини укитиш, тарбиялаш учун зарур булган махсулот хам киради.

Зарурий махсулот соф махсулотнинг мухим кисми булиб, бевосита ишчи ва хиз-матчиларга тегишлидир.

Зарурий махсулот уз ичига моддий ишлаб чикариш ва хизмат курсатиш соха-ларидаги ишчи, хизматчилар ва улар оила-ларининг узларининг жисмоний эхтиёж-ларини кондиришга йуналтирилган хаётий воситалар фонди, шунингдек, ишчилар хамда жамият ишлаб чикарувчи кучлари ривожи даражасига мос келувчи маълум сифатдаги ишчи кучига айланиши учун уларнинг фарзандларига таълим бериш ва тарбиялаш харажатларини олади. Бунда нафакат табиий ва жисмоний шарт-шароитлар оркали пайдо булган моддий неъматларга алохида эхтиёжларни, балки ижтимоий шарт-шароитлардан келиб чикувчи эхтиёжларни хам хисобга олиш зарур.

Ривожланган маданиятли жамиятда зарурий ва кушимча махсулот хажми ва тар-кибида узгаришлар булиши мумкин. Бун-дай жамиятда зарурий махсулотнинг дои-ралари кенгаяди. Бу кенгайиш истеъмол товарлари турлари ва хажмининг кенгайиб бориши билан боFлик булади. Бирок унинг кенгайиш чегаралари мехнатнинг унум-дорлик кучи ошганлик даражаси билан белгиланади. Чунки, бу чегаралар умумий истеъмолга сарфланувчи махсулот хажмига салбий таъсир курсатмаслиги лозим.

Хар кандай ижтимоий-иктисодий жамиятда зарурий махсулот билан бир каторда кушимча махсулотга нисбатан хам объектив зарурат мавжуд булади. Масалан, иб-тидоий жамоа тузумида, мехнат куроллари ута содда булган даврда ишлаб чика-рилаётган махсулот шу кадар оз эдики, у хаттоки энг зарур эхтиёжларни кондиришга хам етарли эмасди. Бирок, кишилар

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

узларининг иш вактларининг бир кисмини кушимча иш вакти, бинобарин кушимча мехнат сифатида ажратиб мехнат курол-лари, истеъмол буюмлари захираларини тайёрлаш учун сарфлашга мажбур эдилар. Ундан ташкари, улар яратилган неъматлар-нинг маълум кисмини турли табиий офат ва бошка тасодифлардан сакланиш учун эхтиёт жамFармасини хосил килиш учун ажратишга мажбур эдилар. Жамият тарак-киётининг хамма боскичларида кушимча махсулот мавжуд булиб, унинг турли боскичларида кушимча махсулотнинг ижти-моий шакли турлича булади. Масалан, у кулдорлик жамиятида кулдорлар ёки лати-фундистлар1 даромади, феодал жамиятида уч куринишдаги ер рентаси (баршчина, оброк, пул солиFи), капитализмда эса ку-шимча киймат куринишларида намоён булган.

Жамиятда ишлаб чикарувчи кучларнинг доимий равишда ривожланиб бориши мехнат унумдорлигининг ошиб боришини таъминлайди ва унинг эвазига зарурий иш вактининг кискариши, тегишли равишда, кушимча иш вакти ва бинобарин, кушимча махсулотнинг усишини таъминлаш имко-ниятини яратади.

Шундай килиб, соф махсулотнинг икки таркибий кисмларга ажратилиши ижтимо-ий тараккиётнинг барча боскичлари ва барча ижтимоий-иктисодий тизимлар учун умумий иктисодий конуниятга айланади. Бу конуният хар кандай ижтимоий ишлаб чикаришнинг табиатидан, кишилик жамия-ти прогрессив ривожланиши конунидан келиб чикади.

Объектив зарурият ва жараён сифатида кушимча махсулотнинг вужудга келиши ва усиши ишлаб чикарувчи кучларнинг ривожланиши хамда ижтимоий мехнат унумдорлигининг ошиши билан боFликдир. Бу

1 Латифундист - йирик ер, латифундия эгаси; Кадимги Римда латифундиялар деб, кишлок хужалигининг экспорт сохалари: Fалла етиштириш, зайтун мойи ишлаб чикариш ва виночиликка ихтисослашган катта поместьелар аталган.

жараёнлар инсонга уз иш вакти ва мех,-натининг хаёт кечириши учун зарур булган неъматларни яратишга сарфланувчи кисмини камайтириш ва шунга мувофик холда, бошкалар учун махсулот яратувчи кушимча иш вакти ва кушимча мехнатни купайтириш имконини берди.

Соф махсулотнинг зарурий ма^сулот-дан орти^ча ^исми, яъни кушимча иш ва^тида кушимча мехнат билан яратилган ^исми кушимча махсулот дейилади. Кушимча махсулотнинг мазмуни ва унинг кушимча кийматдан фаркини тушуниш учун унинг икки томонлама табиатига эътибор бериш лозим булади (1-чизма).

Бу чизмадан куриниб турибдики, кушимча киймат кушимча махсулотдан фарк килиб, унинг факат бир томонини, яъни киймат томонини ифодалайди, кушимча махсулот эса хар иккала томонни - хам кушимча нафлилик, хам кушимча киймат ва уларнинг узгаришини ифодалайди. Бу ерда шуни таъкидлаш жоизки, ишлаб чикарувчи кучлар ривожланиши натижа-сида мехнат унумдорлигининг усиши (зарурий махсулот узгармаган холатда) кушимча махсулот микдорининг усишига олиб келади. Кушимча киймат эса узгармай колади. Бошкача килиб айтганда, кушимча махсулот кушимча киймат ва мехнат унумдорлигининг купайтмасига тенгдир.

Демак, кушимча махсулот микдор жи-хатидан кушимча кийматдан мехнатнинг унумдорлик кучи микдорига тенг даража-да купрок булади. Масалан, кушимча киймат микдори 200 минг сум булиб, мехнат унумдорлиги 1,5 баробарга ошган булса, кушимча махсулот (200*1,5 = 300) 300 минг сумга тенг булади.

Яна шу нарсани хам таъкидлаш жоизки, даврий матбуотда айрим муаллифлар кушилган киймат билан кушимча кийматни бир хил тушунча деб карамокдалар. Лекин улар орасида жуда катта фарк мавжуддир.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

1-чизма. Яратилган кушимча махсулотнинг икки томонлама табиати

Кушилган киймат амортизация фонди, иш хаки, турли ижтимоий фондлар, солик ва бошка туловларни уз ичига олади.

Кушимча махсулот эса кушилган кий-матнинг амортизация, иш хаки ва турли ижтимоий фондлар чегириб ташлангандан колган кисмини уз ичига олади.

Мана шу таъкидланган жихатлар кушимча махсулот мазмунини туFри тушуниш имконини беради, деган умиддамиз.

Бу кушимча махсулот бевосита ишчига эмас, балки тадбиркорлар, мулкдорлар ва давлатга, умуман олганда, бутун жамиятга тегишли булиб, куйидагиларни уз ичига олади. Кушимча махсулот, энг аввало, ижтимоий ишлаб чикариш ва хизмат курсатиш сохаларини кенгайтириш ва такомиллаш-тиришга йуналтирилувчи махсулот кисмини уз ичига олади. Шунинг учун яратилган кушимча махсулотнинг маълум кисми ишлаб чикариш воситалари ва истеъмол буюмларини жамFариш, кушимча ишчи-ларни ёллаш, яъни унумли жамFаришга йуналтирилган булиши лозим.

Жамиятнинг жушкин ривожланиши но-ишлаб чикариш сохаларида хам жамFариш амалга оширилишини такозо этади. Бунда махсулотнинг бир кисми янги мактаблар, касалхоналар, стадионлар ва хоказолар куришга, яъни ноишлаб чикариш соха-сининг ривожланиши учун мулжалланган капитал куйилмаларга, ишлаб чикаришга янги жалб этилган ишчиларни хаётий во-

ситалар билан таъминлашга сарфланиши лозим. Бу сохаларга кушимча махсулотнинг бир кисмини ажратиш оркали жамиятнинг прогрессив ривожланишини таъминлаш мумкин. Ундан ташкари, кушимча махсулот мудофаасини мустахкамлаш, тартиб-инти-зомни саклаш ва мустахкамлаш, соFликни саклаш, шунингдек, давлатни бошкаришга кетадиган харажатларни хам уз ичига олади. Бу айтилганлар мамлакатни баркарор ривожлантиришнинг иктисодий манбаи сифатида кушимча махсулотни тухтовсиз купайтириб боришни такозо этади.

Ишлаб чикаришнинг мулк шаклидан катъий назар, хар бир корхона, тармокда кушимча махсулотни купайтиришга хара-кат килинади. Уни купайтириш асосан уч йул билан - ишловчилар сонини купайтириш, иш кунини узайтириш ва иш куни чегараси узгармаган холда зарурий иш вактини камайтириш эвазига кушимча иш вактини узайтириш йули билан амалга оширилади.

Ишчилар сонини купайтириш ва иш кунини узайтириш йули билан олинган кушимча махсулот абсолют кушимча махсулот деб, иш куни узгармаган холда, зарурий иш вактини камайтириб, кушимча иш вактини узайтириш эвазига олинган ку-шимча махсулот эса нисбий кушимча махсулот деб аталади. Кушимча махсулотни купайтиришнинг биринчи икки йули чек-ланган тавсифга эга булиб, тарихан уз

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

2-чизма. Дехк,ончиликдаги к,ушимча мах,сулотнинг таркибий тузилиши

Дехдончиликдаги кушимча махсулот

Типик куншмча махсулот

Устама куншмча махсулот

и

ев &

м

и §

о ч о я РП

1

и

2 и

V

д о ы

X

и «

ев

И 5

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Я И

К

X Д.

и

н ев

И Он

ев ев

© Н

Биринчи тури Иккинчи тури

.-1-,

Биологик жараёнга кура

Жойлашган урнига кура

Янги техника ва технология билан Куролланрпн ва

фойдаланиш даражасига кура

умрини утаб булган усуллардир. Унинг учинчи йули эса чекланмаган тавсифга эга булиб, хозирги ва кейинги давр учун мос-дир. Факат у фан-техника, технологиялар ривожини талаб этадиган йулдир.

Йил давомида олинган кушимча ма^сулотлар йигиндиси кушимча ма^-сулот массаси, унинг зарурий ма^сулотга нисбати эса (фоизда ифодаланиши) ^у-шимча махсулот нормаси деб юри-тилади.

Агар кушимча махсулот нормасини К.М.Н., массасини К.М., зарурий махсулотни З.М. билан белгиласак, кушимча махсулот нормаси К.М.Н. = (К.М./З.М.)х100% кури-нишдаги формула билан аникланади.

Ишлаб чикарилган кушимча махсулот икки таркибий кисмларга булинади: би-ринчи кисми - типик кушимча махсулот; иккинчи кисми - устама кушимча махсулот. Кушимча махсулотнинг биринчи кисми хар бир муайян ишлаб чикариш тармоFининг барча корхоналари учун одатий хисоб-ланган мехнат куроллари, технологиялар, мехнатни ташкил этиш шакллари ва ишлаб

чикаришни бошкариш шаклларида ярати-лади. Бу кушимча махсулот иктисодий ада-биётларда одатдаги, анъанавий, асл кушимча махсулот каби номлар билан юритилади.

Устама кушимча махсулот типик кушимча махсулотдан фаркли уларок, тар-мокдаги у ёки бу корхонада нисбатан яхширок табиий ва иктисодий шароитлар, омиллар, ресурслар ёрдамида таркиб то-пади. Ишлаб чикаришнинг табиий омилла-ри иктисодий (сунъий) омиллардан фарк килиши сабабли устама кушимча махсу-лотнинг хам икки тури фаркланади. Бирин-чи тур нисбатан кулай табиий ресурслар (нисбатан юкори тупрок унумдорлиги, кулай биологик жараён, бозорга нисбатан кулай жойлашув ва х.к.) шароитида таркиб топади. Табиий омилларнинг хам тармок ичида, хам худуд ичидаги табакалашуви жуда кескин намоён булади. Мехнат унум-дорлигига табиат кучларининг таъсири ижобий ва салбий булади. Ута кулай шаро-итдаги омилнинг самардорлиги нисбатан пастрок кулайликдаги омилнинг самара-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

Устама кушимча махсулот

3-чизма. Саноатдаги кушимча махсулотнинг таркибий тузилиши

Соф саноат мехрати

дорлигидан бир неча баробар катта бу-лиши мумкин. Ижобий табиат кучларининг табакалашуви биринчи куринишдаги устама кушимча махсулотнинг табакалашувини белгилаб беради. Салбий табиат кучлари нафакат биринчи турдаги устама кушимча махсулотни, балки унинг муайян жой ва муайян вактдаги умумий хажмининг па-сайишига олиб келади. Биринчи турдаги устама кушимча махсулот доимий хисоб-ланади.

Иккинчи турдаги устама кушимча мах-сулот нисбатан кулай сунъий омиллар во-ситасида таркиб топади. Булар - техник, технологик, ташкилий янгиликларнинг жо-рий этилиши - ишлаб чикаришга фан-техника тараккиёти ютукларини жорий этиш натижаси хисобланади ва келгусида-ги тараккиётнинг манбаи булиб хизмат ки-лади.

Ривожланган товар ишлаб чикариш ша-роитида дехкончилик ва саноатдаги кушимча махсулотнинг таркибий тузилиши алохида шаклланади.

Дехкончиликдаги кушимча махсулотнинг таркибий тузилишини 2-чизма орка-ли куриш мумкин.

Саноатдаги кушимча махсулотнинг таркибий тузилишини эса 3-чизмадаги каби акс эттириш мумкин.

Янги техника ва технология билан куролланиш ва фойдаланиш даражасига кура

Чизмалардан куринадики, дехкончиликдаги кушимча махсулотнинг таркибий тузилиши саноатдагига караганда мураккаб-рок булиб, бу дехкончиликдаги доимий равишда руй берувчи, бартараф этиб булмайдиган хусусиятларнинг мавжудлиги, сунъий жараённинг биологик жараён билан чатишиб кетиши, бунинг натижасида тупрокнинг иктисодий унумдорлиги таркиб топиши билан боFлик. Бирок кушимча махсулот умумий хажмининг усишида фан-техника тараккиётининг ривожланиши билан боFл и к холда жадал суръатлар билан усувчи саноат кушимча махсулоти катта ахамият касб этади.

Ишлаб чикариш жараёнида хосил бул-ган кушимча махсулот сотилиш жараёнида фойдага айланади. Фойдадан давлат солик, ссуда капитал эгалари эса фоиз, ер эгалари рента сифатида уз улушларини оладилар. Бу даромад турлари кушимча махсулотнинг сотилиб, дастлабки таксимлангандан ке-йинги узгарган шаклларидир. Юзаки реал хаётда кушимча махсулот юкоридаги шаклларда намоён булади. Кимки иктисодий жараёнларнинг туб илдизини тушун-маса, бу даромадларнинг манбаи, каерда ва ким томонидан яратилишини тушунмас-дан колаверади. Зарурий ва кушимча мах-сулотларнинг мазмунини тушунишда улар-нинг реал хаётдаги модификациялашган

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

Типик кушимча махсулот

Фан-техникани куллаш-нинг типик даражаси

4-чизма. Зарурий ва кушимча махсулотнинг модификациялашган шакллари

м к

5 §

о св

и

я о

X

и

«

св

И" р<

О О § ю

Н я

ч &1 &

Ч Ч 8 О

э &

и

I I

я я ч о

Соф мах,сулот

Зарурий мах,сулот

Кушимча махсулот

Фойда Фоиз Рента Солщлар

шаклларини билиш мухим рол уйнайди. Маълумки, зарурий ва кушимча махсулот уларнинг бевосита ишлаб чикариш жараё-нидаги куринишидир. Аммо, улар олди-сотди ва таксимлаш жараёнларидан утиб, уз шаклларини узгартириб, модификациялашган шакл оладилар.

Янгидан яратилган соф махсулотнинг таркиби ва модификациялашган шаклларини 4-чизмадаги каби тасвирлаш мум-кин.

Фойданинг турли туловлардан колган кисми тадбиркорларнинг соф фойдаси булиб, улар унинг хисобидан узларининг эхтиёжларини кондирадилар, инвестиция, турли ижтимоий йуналишдаги ишларни амалга оширадилар. Куриниб турибдики, кушимча махсулотни купайтириш хеч ким-га зарар бермайди, аксинча, жамият аъзо-ларининг хаммаси учун манфаатлидир.

Маълумки, кушимча махсулот билан зарурий махсулот уртасида хар доим зидди-ят ва алокадорлик булади. Уларнинг хар иккаласидан хам бутун иктисодиётни ри-вожлантириш ва жамият аъзоларининг фа-

ровонлигини ошириш максадларида фойдаланилади.

Лекин уларнинг соф миллий махсу-лотдаги хиссаси турли омиллар таъсирида, масалан, техника тараккиётининг ривож-ланиши, ижтимоий ишлаб чикариш тарки-бининг узгариши, мехнат унумдорлигининг усиши натижасида узгариб туради. Мехнат унумдорлигининг усиши натижасида зарурий махсулотнинг абсолют микдори усган холда соф миллий махсулотдаги хиссаси камайиб, кушимча махсулотнинг хиссаси ошиб боради. Бундай холатлар кушимча махсулот меъёрининг ошишида уз аксини топади.

Бу баён этилганлардан хулоса килиб ай-тиш мумкинки, кушимча мехнат ва бино-барин, кушимча махсулот бутун тарихий тараккиёт давомида ишлаб чикариш, фан-техника, таълим, соFликни саклаш, мада-ниятни ривожлантиришнинг иктисодий манбаи булиб келган ва бундан кейин хам шундай булиб колади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

г V ИКТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ ВА МАКРОИКТИСОДИЁТ / ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ И МАКРОЭКОНОМИКА 13 ' *

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Бош максадимиз - мавжуд кийинчиликларга карамасдан, олиб бораётган ислох,отларни, иктисодиётимизда таркибий узгаришларни изчил давом эт-тириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йул очиб бе-риш х,исобидан олдинга юришдир. / Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2015 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2016 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мух,им устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Мах,камаси мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2016 йил 16 январь.

2. Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш х,исобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бериш - устувор вазифамиздир. // Узбекистон Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мух,им устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Мах,камасининг мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2015 йил 17 январь.

3. Каримов И.А. Она юртимиз бахту икболи ва буюк келажаги йулида хизмат килиш - энг олий саодатдир. - Т.: «Узбекистон», 2015.

4. Шодмонов Ш. Иктисодий тараккиёт ва фаровонлик. // «Маърифат» газетаси,

2015 йил 18 июнь.

5. Шодмонов Ш. Иктисодий ривожланиш стратегияси. // «Маърифат» газетаси,

2016 йил 20 февраль.

6. Шодмонов Ш. Кушимча мах,сулот умумиктисодий категориядир. // «Иктисодиёт назарияси» муаммолари: талкини ва ечимлари» Республика илмий-амалий конфе-ренцияси. - Т.: «Молия», 2016.

7. Раззоков А., Тошматов Ш., Урмонов Н. Иктисодий таълимотлар тарихи. - Т.: «Молия», 2002.

8. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов; Риккардо Д. Начало политической экономии и налогового обложения. Антология экономической классики. - М., 1993.

9. Акулов В.Б., Акулова О.В. Экономическая теория. / Учебное пособие. - Петрозаводск: ПетрГУ, 2002.

10. Иохин В.Я. Экономическая теория. - М.: «Юрист», 2001.

11. Петров В.П. Стоимость, денги, экономические кризисы перепроизводства. -М.: «Либрком», 2012.

12. Основы экономической теории. Политэкономия: Учебник. / Под ред. д-ра экон. наук, проф. Д.Д.Москвина. Изд. 3-е, исправл. - М.: «Едиториал УРСС», 2003.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.