Научная статья на тему 'ЎҚИТУВЧИНИНГ КОММУНИКАТИВ ҚОБИЛИЯТИДА СЎЗ БИЛАН ОҒЗАКИ ТАЪСИР ЎТКАЗИШ'

ЎҚИТУВЧИНИНГ КОММУНИКАТИВ ҚОБИЛИЯТИДА СЎЗ БИЛАН ОҒЗАКИ ТАЪСИР ЎТКАЗИШ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
356
34
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
Педагогик такт / коммуникатив хусусият / жонли мулоқот / касбий фаолият / педагогик қобилият / функционал восита / интонация / экспрессив ҳолат / дилкашлик / хушмуомалалик. / pedagogic tact / communicative function / live communication / professional activity / pedagogical abilities / functional tool / intonation / expressive state / cordiality / politeness.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — A. Xalikov

Ўқитувчининг касбий маҳоратини намоён этувчи муҳим воситалардан бири унинг ўқувчилар билан мулоқот қилиш қобилиятидир. Айниқса, коммуникатив қобилиятида мужассамлашган сўз билан оғзаки таъсир ўтказиш, жонли мулоқотга кириша олиши унинг таълим–тарбиявий фаолиятида муваффақиятларга эришишига замин яратади. Ушбу мақолада педагогик тажрибаларга асосланган ҳолда ўқитувчининг сўз билан оғзаки таъсир ўтказишига оид фикр–мулоҳазалар билдирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

VERBAL IMPACT OF THE WORD ON THE COMMUNICATION ABILITY OF THE TEACHER

One of the important means of demonstrating the professional skills of a teacher is his ability to communicate with students. In particular, the ability to verbally influence the word, embodied in his communicative ability, and the ability to enter into live communication creates the basis for his success in educational activities. In this article, on the basis of pedagogical experience, opinions are presented on the verbal impact of a teacher with a word.

Текст научной работы на тему «ЎҚИТУВЧИНИНГ КОММУНИКАТИВ ҚОБИЛИЯТИДА СЎЗ БИЛАН ОҒЗАКИ ТАЪСИР ЎТКАЗИШ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

УЦИТУВЧИНИНГ КОММУНИКАТИВ ЦОБИЛИЯТИДА СУЗ БИЛАН

ОГЗАКИ ТАЪСИР УТКАЗИШ Халиков Аъзам Абдусаломович

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети профессори, педагогика

фанлари доктори https://doi.org/10.5281/zenodo.7454737

Аннотация. Уцитувчининг касбий ма^оратини намоён этувчи мущм воситалардан бири унинг уцувчилар билан мулоцот цилиш цобилиятидир. Айницса, коммуникатив цобилиятида мужассамлашган суз билан огзаки таъсир утказиш, жонли мулоцотга кириша олиши унинг таълим-тарбиявий фаолиятида муваффациятларга эришишига замин яратади. Ушбу мацолада педагогик тажрибаларга асосланган %олда уцитувчининг суз билан огзаки таъсир утказишига оид фикр-муло^азалар билдирилган.

Калит сузлар: Педагогик такт; коммуникатив хусусият; жонли мулоцот; касбий фаолият; педагогик цобилият; функционал восита; интонация; экспрессив %олат; дилкашлик; хушмуомалалик.

ВЕРБАЛЬНОЕ ВОЗДЕЙСТВИЕ СЛОВОМ НА КОММУНИКАТИВНУЮ

СПОСОБНОСТЬ УЧИТЕЛЯ

Аннотация. Одним из важных средств демонстрации профессионального мастерства педагога является его умение общаться со студентами. В частности, способность к словесному воздействию словом, воплощенная в его коммуникативной способности, и умение вступать в живое общение создает основу для его успеха в учебно-воспитательной деятельности. В данной статье на основе педагогического опыта представлены мнения о словесном воздействии учителя словом.

Ключевые слова: педагогический такт; коммуникативная функция; живое общение; профессиональная деятельность; педагогические способности; функциональный инструмент; интонация; выразительное состояние; сердечность; вежливость.

VERBAL IMPACT OF THE WORD ON THE COMMUNICATION ABILITY OF THE

TEACHER

Abstract. One of the important means of demonstrating the professional skills of a teacher is his ability to communicate with students. In particular, the ability to verbally influence the word, embodied in his communicative ability, and the ability to enter into live communication creates the basis for his success in educational activities. In this article, on the basis of pedagogical experience, opinions are presented on the verbal impact of a teacher with a word.

Keywords: pedagogic tact; communicative function; live communication; professional activity; pedagogical abilities; functional tool; intonation; expressive state; cordiality; politeness.

Суз билан огзаки таъсир утказиш уцитувчининг маънавий ва маданий савиясида, укувчилар билан мулокотида мух,им ахдмият касб этади. Чунки инсоннинг "акл-заковати, фикр-туйгулари, билими ва маданият савияси, тафаккури маълум даражада сузда ифода этилади. Муомала маданиятида суз аклдан куч, тилдан ихтиёр олади" (Азиз Юнусов). Суз билан огзаки таъсир утказишни амалда уз педагогик фаолиятида кулловчи укитувчи уз х,иссиётларини, ижодий таъсирланишини бошкариш куникмаларига эга булиши ва уз х,ис-туйгуларини факат таълим-тарбиявий максадни амалга ошириш учун ифодалаши хдмда укувчи калбини ноурин сузлар билан жарохдтлаб куймаслиги, сузларни аник ифодалашда педагогик такт нормаларидан чикиб кетмаслиги лозим.

Олиб борилаётган тажрибалар шундан далолат берадики, коммуникатив фаолиятда муваффакиятга эришиш учун, укитувчининг интеграл фанлар асосларини ва укув -

2332

БС1ТЖСТ ЛЖБ ЖЖОУАТЮЖ

ЮТБКМЛТЮМАЬ 8С1БОТ1Р1С ГОиКМАЬ УОЬиЫБ 1 К8иБ 8 иШ-2022: 8.2 | КБК 2181-3337

тарбиявий ишлар методикасини чукур билиши етарли эмас. Зеро у, билим хамда амалий куникма ва малакаларини укувчиларга факат бевосита жонли мулокот асосида бера олади. Укитувчи ва укувчиларнинг жонли мулокоти, таълим муассасаларида педагогик фаолиятнинг мухим шарти ва мазмуни сифатида намоён булади.

Инсоннинг хаёт тарзида энг мухим таркибий восита булган мулокот, хар кандай касбий фаолиятнинг барча турларида мавжуд. Бирок бир катор касб эгаларида (чунончи, педагог, шифокор, санъаткор ва хоказо) у касбий фаолиятга шунчаки хамрох булган оддий омил эмас, балки касбий ахамият касб этадиган, унинг асосини ташкил этадиган мухим категория саналади. Бу холда мулокот инсонлар уртасидаги одатий узаро хамкорлик шакли эмас, балки касбий фаолиятнинг муваффакиятини таъминловчи категория сифатида мавжуддир. Айникса, педагогик фаолиятда мулокот мухим функционал ва укитувчи учун касбий жихатдан жуда ахамиятли восита саналиб, узаро таълим ва тарбиявий таъсир куроли сифатида намоён буладики, бунда мулокотнинг мухим шартларига ва конуниятларига, вазифаларига риоя килишга тугри келади.

Укитувчининг имо-ишоралари ва юз харакатлари суз билан укувчиларга огзаки таъсир килишни кучайтиради. Юз хдракатлари ва имо-ишоралар нуткда овознинг паст-баландлиги билан мос келиши керак. Ого%лантирувчи сузлар, нотицлик санъати асосида таъсир этиш, вазифани ижро этишга ундовчи буйруцлар, таъцицланган ибораларни ишлатмаслик, уцувчининг эркин муло%азаларини маъцуллаш ёки ножуя %аракатлари учун айблаш сузнинг огзаки таъсир этувчи компонентларидир. Суз билан имо-ишоранинг ва юз харакатларининг бирлиги маълум килинаётган ахборот хажмдорлиги ва таъсирчанлигини кучайтириш лозим. Укитувчининг укувчилар жамоаси билан булгуси мулокотга тайёргарликка доир ибратли мисол Ф.Самуйленковнинг "Мастерство, педагогический такт - это авторитет учителя" ("Укитувчининг махорати ва такти - унинг обрусидир") китобида келтирилади: "Мен дарсга киришга отланаётган вацтимда уцитувчилар хонасидаёц юзимдаги табассумни цуваман. Онгли равишда бир ла%за тухтаб узимни тугрилаб оламан, узимга жиддий, деярли ифодасиз тус бераман. Уцувчилар билан кам, жуда анщ, кескин гаплашаман. Х,еч цандай %азилга йул цуймайман. Дарс бераётган вацтимда утирмайман, болалар билан расман хушмуомалада буламан. Бундай маромни сацлаш менга осон эмас, лекин шунга урганганман, чунки %озирча бу жамоада узимни бошцача тутишим мумкин эмас: уцувчилар тез таъсирланувчан буладилар ва "циргоцдан чициб кетса ва яна цайтиб оцимга тушиши цийин". Олимнинг бу мулохазалари хозирги кунда хам уз кудратини йукотган эмас. У укитувчининг деярли хар бир харакатида жиддий фикр юритишга ундайди. Дархакикат, укитувчининг хар кандай хазили ёки бачкана килиги дархол тескари реакция бериши мумкин. Х,атто енгил хазилга хам укувчилар жамоаси кизгин жавоб беради, уларнинг фикрини кайтадан "жамлаб" диккатини жалб этиш ва иш кайфиятини яратиш укитувчига жуда кийин булиши мумкин.

Суз билан огзаки таъсир килишда укитувчи нутки нихоятда мухтасар, равон, ва мулойим булиши, интонациялар уз урнида ишлатилиши керак. Суз билан огзаки таъсир утказиш кудрати Шарк халкларида азалдан маълум булган. Чунки, укитувчининг "Маъноли ва бежирим гапира билиши, нутц дарёсидаги мацбул ва номацбул тулцинларни илгай олиши, сузнинг орца унгини, муносиб урнини фарцлай билиши, нутций фа%му фаросат, тахрли суз одоби каби фазилатлар Туронда инсон умумий ахлоцининг, маънавий расолигининг таянч устунларидан саналган " деб таъкидлайди тилшунос олим Н.Махмудов.

Х,озирги даврда укитувчи фаолиятида учрайдиган коммуникатив муносабатларда суз билан огзаки таъсир этиш нихоятда хилма хил булиб, бевосита педагогик таъсир

2333

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

курсатишнинг нисбатан мустакил куринишини узида мужассамлаштиради. Билиш, англаш, экспрессив (х,ис-туйгуга берилиш), ижтимоий анъанавий мулокот, инсон х,олатини сузсиз тушуниш, дилкашлик укитувчининг педагогик фаолиятида учрайдиган доимий такрорланиб турадиган коммуникатив муносабатларнинг турлари саналади.

Айникса педагогик таъсир курсатишни ташкил этишда сузнинг ахдмияти билан боглик булган педагогик муомала маданиятига ва тарбиячининг хушмуомалалигига ва ширин сузлигига алох,ида талаблар куйилади. Сузлашганда одоб ва эх,тиром укитувчининг педагогик мах,оратида учрайдиган мух,им инсоний фазилати сифатида намоён булади. Хушмуомалалик - уцитувчи ва тарбиячиларнинг синфда индивидуал иш олиб бориш жараёнида ота-оналар уамда уцувчилар билан мулоцотни аниц бир тарбиявий мацсадни кузлаган %олда ташкил эта олиши ва таълим-тарбиявий фаолиятни тугри бошцара билишидир. Укитувчининг педагогик фаолиятида хушмуомалаликнинг ёш укитувчи амал киладиган куйидаги мезонларини алох,ида таъкидлаб утамиз:

ЁШ УКИТУВЧИ АМАЛ ЦИЛИШИ ЛОЗИМ БУЛГАН ХУШМУОМАЛАЛИК МЕЗОНЛАРИ

н > укувчиларга огзаки таъсир килишда ширинсуханлик ва инсонийлик туйгуларини намойиш этиш

> суз билан огзаки таъсир этишнинг барча боскичларида миссий осойишталикнинг намоён булиши

> узаро фикр алмашишга доир сифатлар, куникмалар ва малакаларнинг мавжудлиги

г > укувчиларнинг таълим ва билим олишга булган иштиёкини кучайтириш

> мустакил фикр юритиш, уз фикрини эркин баён эта олиш, инсоний кадр-киммат туйгусини шакллантириш

1-чизма

Укитувчи касбий мах,оратида суз билан огзаки таъсир утказиш кобилиятини шакллантириши учун мух,им ахдмиятга эга булган инсоний фазилат хдмда хушмуомалаликни узида мужассамлаштириши зарур. Укитувчи педагогик фаолиятига оид шахсий уз-узини тарбиялашнинг узаро фикр алмашиш ва алокадорликка доир куйидаги коммуникатив кобилият тизимларини тавсия этиш мумкин:

1. Касбий педагогик фаолиятда уз-узини англашни (муомалада узаро фикр алмашишга доир сифатларни, ижобий ва заиф томонларини аниклашни) амалга ошириш ва шу асосда узаро фикр алмашиш асосида уз-узини тарбиялаш дастурини ишлаб чикиш.

2334

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

2. Уз касбий фаолиятига куйидаги йуналишларда бахо бериш максадга мувофик: укувчилар билан булган мулокотдан сунг олинган таассуротларни тахлил килиш, мулокотнинг сунгги холатларини урганиб узининг ютук ва камчиликларини тахлил килиши, мулокотдаги имкониятларини атрофдагилар (укитувчилар жамоаси, ота-оналар, укувчилар) кандай бахолаши хакидаги тасаввурларга эга булиш.

3. Узида инсонпарварликнинг асосий хусусиятларини ривожлантириш юзасидан

ихтисослаштирилган уз-узига таъсир утказувчи "аутоген" машклар асосида ишлаш.

4. Укувчилар ва ота-оналар билан турли жамоат ишларини олиб бориш, бундан узаро фикр алмашиш фаолиятида куникма ва малакалар (маърузалар, сухбатлар, камолот ёшлар уюшмалари) хосил булади.

5. Укувчилар билан мулокотга миллий анъана ва урф-одатларимиз, узбекона муомала маданияти, миллий маънавиятимиз нуктаи назаридан ёндашиш.

6. Уз она тилида пухта, лунда ва жарангдор сузлар туза олиш ва уни нуткий махорат билан ифодалаш таълим муассасаларида урганилаётган хар бир фан укитувчиси учун энг зарур коммуникатив кобилиятлардан биридир.

Таклиф этилган ушбу тизим асосида педагогик фаолият олиб бориш укитувчи касбига оид шахсий фазилатлардан бири булган инсонпарварликни ва хушмуомалаликни шакллантиради. Укитувчи касбий фаолияти давомида нуткидаги суз кудратини такомиллаштириб боради. Зеро, гузал ва таъсирчан сузлай билиш хам санъат. Бу санъатдан бебахра булган укитувчининг касбий махорати шаклланмайди. ^айси фанни укитишдан катъий назар, укитувчининг асосий куроли суз бойлигидир, у суз кудрати асосида коммуникатив кобилиятини намойиш этади.

REFERENCES

1. Махмудов Н. М. Укитувчи нутк маданияти. Дарслик. - Т.: Узб. Миллий кутубхонаси, 2007. - 185 б.

2. Самуйленков Ф. Мастерство, педагогический такт - это авторитет учителя. - М.: Просвещение, 1990.- 254 с.

3. Husahov B. G'ulomov V. Muomala madahiyati. Dapslik. - T.: "Iqtisod - moliya" 2009.156 b.

2335

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.