Научная статья на тему 'ЎҚИТУВЧИЛАР ПЕДАГОГИК МАҲОРАТИНИ КАСБИЙ РИВОЖЛАНТИРИШДА РЕФЛЕКСИЯНИНГ АҲАМИЯТИ'

ЎҚИТУВЧИЛАР ПЕДАГОГИК МАҲОРАТИНИ КАСБИЙ РИВОЖЛАНТИРИШДА РЕФЛЕКСИЯНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
59
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
рефлексия / ташҳис / педагогик диагностика / инновацион тафаккур / касбий рефлексия / коррекциялаш / рефлексив позиция / профессиограмма / аналитик қобилиятлар. / reflection / diagnosis / pedagogical diagnostics / professional refinement / innovational mind / correction / reflexive position / professiogramma / analytical skills.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Халиков Аъзам Абдусаломович

Мазкур мақолада касбий рефлексияни ўқитувчи педагогик фаолиятининг таркибий қисми ва унинг педагогик маҳоратини ривожлантириш асослари сифатида қаралиши, касбий педагогик фаолиятни ўқитувчининг рефлексив позицияси нуқтаи назаридан ёндашиб ташхислаш ва таҳлил қилиш асосида янада такомиллаштиришнинг аҳамияти кўрсатиб берилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article highlights the importance of professional reflexion as a component of the pedagogical activity of the teacher and the basis for the development of his pedagogical skills, the importance of further improvement of professional pedagogical activity in the light of the teacher's reflexive viewpoint and analysis.

Текст научной работы на тему «ЎҚИТУВЧИЛАР ПЕДАГОГИК МАҲОРАТИНИ КАСБИЙ РИВОЖЛАНТИРИШДА РЕФЛЕКСИЯНИНГ АҲАМИЯТИ»

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

УЦИТУВЧИЛАР ПЕДАГОГИК МА^ОРАТИНИ КАСБИЙ РИВОЖЛАНТИРИШДА РЕФЛЕКСИЯНИНГ А^АМИЯТИ Халиков Аъзам Абдусаломович

Низомий номидаги ТДПУ профессори

педагогика фанлари доктори https://doi org/10.5281/zenodo.7361536

Аннотация. Мазкур мацолада касбий рефлексияни уцитувчи педагогик фаолиятининг таркибий цисми ва унинг педагогик ма^оратини ривожлантириш асослари сифатида царалиши, касбий педагогик фаолиятни уцитувчининг рефлексив позицияси нуцтаи назаридан ёндашиб ташхислаш ва та^лил цилиш асосида янада такомиллаштиришнинг ауамияти курсатиб берилган.

Калит сузлар: рефлексия, ташщс, педагогик диагностика, инновацион тафаккур, касбий рефлексия, коррекциялаш, рефлексив позиция, профессиограмма, аналитик цобилиятлар.

Аннотация. В настоящей статье показано рассмотрение профессиональной рефлексии как составляющей педагогической деятельности учителя и основы развития его педагогического мастерства, значение дальнейшего совершенствования профессиональной педагогической деятельности на основе диагностики и анализа с точки зрения рефлексивных позиций учителя.

Ключевые слова: рефлексия, диагностика, педагогическая диагностика, профессиональная рефлексия, интериоризация, коррекция, рефлексивная позиция, аналитические сопособности.

Abstract. This article highlights the importance of professional reflexion as a component of the pedagogical activity of the teacher and the basis for the development of his pedagogical skills, the importance of further improvement of professional pedagogical activity in the light of the teacher's reflexive viewpoint and analysis.

Key words: reflection, diagnosis, pedagogical diagnostics, professional refinement, innovational mind, correction, reflexive position, professiogramma, analytical skills.

Сунгги йилларда педагог ва психолог олимлар укитувчиларнинг педагогик фаолиятида фикрлаш хдмда аналитик кобилиятларни ривожлантириш мух,им ахдмият касб этишини таъкидламокдалар. Бу кобилиятлар асосини укитувчининг касбий рефлексияси ташкил этади.

Рефлексия (лот. "reflexsio" - оркага кайтиш) - "х,ар томонлама баркамол ривожланган инсоннинг уз хдтти - хдракатлари ва уларнинг конуниятларни англашга каратилган назарий фаолият шаклидир; инсон маънавий дунёсининг узига хос яширин х,ислатларини очиб берадиган уз-узини билишга ва англашга каратилган фаолиятдир".

Илк бор рефлексия тушунчаси кадимги Юнон фалсафасида юзага келган ва инсоннинг уз онгида кечаётган мулох,азалари хдкида, узи фикр юритиши жараёни, уз фикрлари мазмунини тах,лил килишга эътиборини жалб килишни англатган (Декарт). Сократ, Платон, Локк ва бошка Юнон файласуфлари рефлексияни инсоннинг уз-узини билишга, нималарга кодир эканлигини эътироф этишга каратилган фаолияти эканлигини таъкидлашади. Кант, Гегел, Фихте, Шеллинг каби европа файласуфлари эса рефлексияга инсоннинг билиш кобилиятларини ривожлантириш асоси сифатида карашганлар.

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

Лейбниц концепциясига мувофик рефлексия инсоннинг апперцепцияга (идрокнинг инсон утмишидаги тажрибасига ва индивидуал хусусиятларига богликлиги) кодирлик хусусияти сифатида тилга олинади.

Х,озирги кунда фалсафий категория сифатида урганилаётган рефлексия психология, социология, синергетика, мантик, андрологика, эвристика («излайман», «яратаман» юнонча), кибернетика ва бошка куплаб мураккаб фанларнинг тадкикот объекти сифатида эътироф этилиб тадкик килинмокда. Фалсафий муаммо сифатида рефлексия, одатда, куйидагича талкин килинади: 1) онг ва тафаккурнинг узига мурожаат килиш кобилияти; 2) янги билимлар олиш максадида билим тах,лили; 3) акл ва ру^ полати устидан ички назорат; 4) узини намоён этиш асосларига йуналтирилган тадкикий хдракат. 17 асрда инглиз файласуфи Жон Локк (1632-1704) "рефлексия" тушунчасини илк бор куллаб, бунда янги гоялар пайдо булиши ва тупланиши содир буладиган жараённи (худди тажриба каби) назарда тутади. Рефлексия - бу билиш манбаларидан бири, фикрнинг узи эса билиш предметига айланади, яъни, фикр рефлексия учун объективлаштирилади. Объективация рефлексив механизмларнинг мух,им унсури (рефлексив жараён боскичи) сифатида намоён булади.

Рефлексиянинг методологик мохцятини тадкик килган муаллифлар уни фаолият контекстида куриб чикиб куйидаги жихдтларини мух,им санашади: 1) рефлексия фаолиятдаги жараён ва махсус тузилма сифатида; 2) рефлексия фаолият схемаларини амалга ошириш тамойили сифатида. Бунда фаолият тавсифи рефлексив хдракатлар ва операцияларни ажратиб курсатишга, шунингдек, уларни амалиётга татбик этишнинг восита ва техникаларини (воситалардан фойдаланиш усуллари) тузишга имкон беради.

Бунда рефлексия, Г.П.Щедровицкийнинг фикрича, "гуёки тухтаб колади, хдётнинг ушбу узлуксиз жараёнини узиб куяди ва одамни хаёлан унинг чегарасидан ташкарига олиб чикади... Бу ерда онг хдётга тегишли муносабатни шакллантириш, унинг устидан хукмрон позицияни эгаллаш учун бевосита хдёт жараёни гирдобидан чикиш сифатида, ажралиш сифатида намоён булади.

"Рефлексия - бу инсоннинг узлуксиз %аёт жараёнини гуё бир дацицага тухтатиб, узиб цуяди ва инсонни хаёлан унинг сар%адларидан олиб чициб кетади, шу вазиятда инсоннинг %ар бир %аракати %аёт %ацидаги фалсафий фикр муло%азалари муайян бир характер касб этади ".

Х,озирги кунда таълим муассасалари педагогик жамоаларининг рефлексив характердаги фаолиятни амалга оширишлари натижасида эришаётган муваффакиятлари, рефлексиянинг мух,им таълим ва тарбия мезонларидан бирига айланаётганидан далолат бермокда. Педагогик жамоада тукнаш келаётган муаммолар тобора жиддий тус олаётган х,озирги шароитда, уларнинг ечимига холисона ва ижодий ёндашиб бах,о бериш учун турли метод ва воситаларга мурожаат этиш талаб килинади.

Рефлексияни амалга оширар экан, укитувчи укувчиларга унинг таъсири канчалик изчил, максадга йуналтирилган ва самарали эканини аниклайди, кузланган натижага кай даражада эришилганини бах,олайди.

Х,озирги пайтда булажак укитувчи нафакат таълимнинг муносиб метод ва воситаларини танлаши, балки уларни тобора ривожланиб бораётган компьютер ва ахборот коммуникация технологиялари шароитида янада такомиллаштириши, уз билими ва педагогик мах,орати натижасида янгилаб бориши зарур. Агар укитувчи тегишли

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 поуаЬг | scientists.uz

тайёргарликка эга булиб, уз фаолиятига нисбатан рефлексиянинг усул ва воситаларини узлаштирган булса, фаолият тавсифидан унга танкидий ёндашувга утиш воситаларини билса, шунингдек, узи ишлаб чиккан методни, мавжуд булган методлар билан таккослай олсагина, буни амалга ошириш мумкин.

Педагогик рефлексия булиб утадиган узаро муносабатда педагогик жараён катнашчиларининг бир-бирларини бах,олашлари, дунёкарашларининг узаро мос келиши, укитувчи томонидан укувчиларнинг ички оламини, таълим-тарбиявий жараёнда уларнинг ривожланиш х,олатини башорат этишидир.

Педагогик жараёнда рефлексия - юзага келадиган педагогик вазиятда узаро муносабатни ташкил этувчи субъектлар - укувчилар, ота-оналар, укитувчилар, педагогик жараён катнашчилари, педагогик вазиятни ташкил этувчиларни ривожлантириш шартлари, мух,ит, педагогик фаолият мазмуни, педагогик технологиялар ва бошкаларга узларини мувофиклаштириш жараёнидир [1].

Педагогик рефлексияни амалга ошириш мох,ияти ва жараёнини тушуниш унинг тузилишини ойдинлаштириб олишга имкон беради. Педагогик рефлексия тузилмасини куриб чикишда педагогик жараён тузилиши, педагогик узаро муносабатлашувни х,ам х,исобга олиш максадга мувофик. Педагогик жараён укитувчи ва укувчилар фаолиятида узаро фикр алмашишни такозо этишини инобатга олган х,олда, рефлексия тузилмасида куйидаги унсурларни ажратиб курсатиш уринли булади: укувчи фаолиятида педагогик рефлексия; укитувчи касбий фаолиятида педагогик рефлексия; укитувчи ва укувчининг узаро муносабатларда педагогик рефлексия; укувчиларнинг дарсдан ташкари фаолиятларида педагогик рефлексия; педагогик фаолиятда укувчиларнинг уз-узини англаш рефлексияси; юзага келган узаро педагогик зиддиятларда укувчилар рефлексияси.

Педагогик жараён укитувчи томонидан укувчиларни ривожлантириш учун муносиб шарт-шароитларни вужудга келтириш максадида ташкил килинади ва амалга оширилади. Бу педагогик жараёнда рефлексиянинг барча унсурлари тарбияланувчи фаолиятидаги рефлексиялар билан боглик эканлигини англатади. Бу х,олат булажак укитувчи фаолиятига доир рефлексиялар ва узаро муносабатлашув рефлексиялари хдмиша максадга мутаносиб булишини шарт килиб куяди.

Х,озирги замонавий педагогик илмий-тадкикот ишларида куплаб олимлар рефлексиянинг С.Ю.Степанов ва И.Н.Семёнов томонидан таклиф килинган таснифига таянадилар. У рефлексиянинг куйидаги турларини ва уларнинг илмий тадкик этиш сохдларини ажратиб курсатади:

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 уП 30 поуаЬг | 8о1епй818.и2

И.Н.СЕМЁНОВ ТОМОНИДАН ИШЛАБ ЧИЩЛГАН

РЕФЛЕКСИЯ ТУРЛАРИ.

1. Интеллектуал рефлексия: Муаммоларни фикрлаш асосида ижобий хал килиш. объект ва у билан муносабат усуллари хакидаги билимлар хисобланади. Х,озирги вактда мазкур йуналишдаги ишлар психологияда рефлексия муаммоларини урганишга багишланган тадкикотларнинг умумий хажмида яккол устуворлик килади. Интеллектуал рефлексия ахборотларни кайта ишлашнинг когнитив жараёнларини ташкил килиш хамда ухшаш масалаларни ечиш буйича таълим воситаларини ишлаб чикиш муаммоларига боглик равишда асосан педагогик ва мухандислик психологиясида куриб чикилади.

2. Шахсий рефлексия: Укитувчининг низоли (конфликтлар) педагогик зиддиятлардан жанжалсиз чикишни фикран изланиш асосида бартараф килиш. Субъектнинг шахсий хатти-харакатларини, индивид сифатида хусусий "Мен"ини яратишни, уз образларини намоён этишни тадкик килади. Шахснинг узини англаши ва субъектдаги Мен образининг тузилиш механизмлари ривожланиши, инкирози ва коррекциясига доир муаммоларга боглик равишда умумий ва патопсихологик томондан тахлил килинади. Шахсий рефлексия субъектнинг шахсий х,атти-х,аракатларини, индивид сифатида хусусий Мен образларини тадкик килади. Шахснинг узини англаши ва субъектдаги "Мен" образининг тузилиш механизмлари ривожланиши, инкирози ва коррекциясига доир муаммоларга боглик равишда умумий ва патопсихологияда тахлил килинади. С.Ю.Степанов ва И.Н.Семенов шахсий рефлексияни амалга оширишнинг бир нечта боскичларини ажратиб курсатади: муаммоли-зиддиятли вазиятларда уз-узини намоён этиш; кайта англаш жараёни; субъектнинг узига ва шахсий "Мен"ига муносабатининг узгариши; субъектнинг уз билим ва куникмаларига нисбатан муносабати.

3. Коммуникатив рефлексия: Мулокот жараёнида шерикларнинг узаро бир-бирларини тушуниб муносабатга киришиши. Узаро мулокотда ижтимоий перцептив ва эмпатия муаммоларига боглик равишда педагогик ва мухандислик-психологик сохаларга доир тадкикотларда куриб чикилади. У ривожланган мулокот ва шахслараро идрокнинг энг мухим таркибий кисмларидан бири сифатида намоён булади. А.А.Бодалев инсон томонидан инсонни англашнинг узига хос хусусияти дея тавсифлайди. Рефлексиянинг коммуникатив жихати билиш, тартибга солиш ва ривожлантириш каби катор функцияларга эга. Ушбу функциялар берилган вазият учун янада мувофик бошка субъект хакида тасаввурлар алмашинувида ифодаланади, улар мулокотнинг бошка субъекти хакида тасаввурлар билан уни кайта очиб берувчи индивидуал психологик хусусиятлар уртасида зиддиятлар юзага келганда долзарблашади.

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 поуаЬг | scientists.uz

4. Кооператив рефлексия: Жамоа аъзоларининг биргаликдаги узаро мунтазам мех,нат фаолиятларини мувофиклаштириш билан боглик булган фаолият. Мазкур турдаги рефлексияга хос психологик билимлар, хусусан, жамоавий фаолиятни ва фаолият субъектларининг биргаликдаги саъй-хдракатлари кооперациясини лойихдлаштиришни таъминлайди. Бунда рефлексия субъектни фаолият жараёнидан "озод килиш" сифатида, биргаликдаги фаолият шароитида узаро тушуниш, хдмжихдтлик ва мувофикликни таъминлаш максадида субъектнинг аввалги - аллакачон бажарилган фаолиятига нисбатан х,ам, булгуси - лойихдлаштирилаётган фаолиятига нисбатан х,ам янги позиция х,исобланувчи ташки позицияга "чикиш"ини англатади. Бундай ёндашувда ушбу механизм намоён булишининг процессуал жихдтларига эмас, балки рефлексив натижаларига эътибор каратилади/

Укитувчининг касбий педагогик фаолиятида рефлексия жараёнини урганиб, куплаб олимлар унинг коммуникатив хдмда кооператив турларини устун куядилар, айнан ушбу усуллар укитувчининг педагогик фаолиятида ва укувчилар билан мулокотида купрок намоён булади, деб х,исоблайдилар (В.А.Кривошеев, Г.П.Шчедровицкий ва бошкалар). Бирок, бизнингча, педагогик фаолиятнинг узига хос хусусиятлари хилма хил булганлиги сабабли рефлексиянинг х,ар бир турини алох,ида урганиб тах,лил килиш мумкин эмас, зеро улар маъно жихдтидан бир - бирлари билан узаро боглик.

Рефлексив кобилиятларни укитувчи педагогик фаолиятининг зарур таркибий кисми сифатида х,исоблаган катор муаллифлар (А.А.Бизяева, В.В.Ветрова, Е.Н.Пехота, И.А.Стеценко, И.Г.Татур, А.В.Христева ва бошкалар) уларни булажак укитувчиларнинг педагогика олий таълим муассасаларида укиши давридаёк шакллантириш зарурлиги хдкидаги гояларни илгари сурадилар. Рефлексив кобилият укитувчига педагогик билимларни узлаштириш ва амалиётда ундан фойдаланиш жараёнида мух,им ахдмиятга эга. "Бу %олда, - деб ёзади Ю.Н.Кулюткин, - уцитувчи узининг педагогик ма%оратидан фойдаланиб амалий царорларни ишлаб чициши ва цабул цилиши жараёнларини рефлексия предметига айлантириши лозим. Бунинг учун эса уцитувчида бу жараёнларни та%лил цилишнинг тегишли тафаккур усуллари шаклланган булиши керак ".

Педагогик рефлексиянинг биринчи шарти, ривожлантиришнинг дастлабки фаолияти %исобланади. Фаолиятнинг педагогик тузилмасини ишлаб чикиб, унда куйидаги унсурларни ажратади: максад, мотивлар, мазмун, моддий таъсир, куникмалар, натижа.

Педагогик рефлексияни ривожлантиришнинг иккинчи педагогик шарти рефлексив му%ит мавжудлиги %исобланади. Рефлексив мух,ит - бу шахс олдида ижтимоий-психологик ва касбий ресурсларни мустакил тадкик килиш ва узига тузатишлар кириб бориш имкониятини очувчи шахсни ривожлантириш шартларининг муайян бир тизимидир.

Педагогик рефлексияни ривожлантиришнинг учинчи педагогик шарти рефлексив фаолият цатнашчилари уртасида субъектлараро муносабатларни фаоллаштириш саналади.

Педагогик рефлексияни ривожлантиришнинг туртинчи шарти педагогик рефлексиянинг долзарблиги %исобланади.

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

Укитувчи рефлексив фаоллаштиришда - уз касбий позициясини кайта куриб чикишга эхтиёжни долзарблаштириб тахлил килишидир. Бундай долзарблаштириш шуни такозо этадики, рефлексия туфайли укитувчи факатгина касбга уралашиб колмай, уз касбига бошка инсон нуктаи назаридан хам карай олади, унга мутаносиб муносабатни шакллантиради.

REFERENCES

1. Кулюткин Ю.Н. Рефлексивная регуляция мыслительных действий. //Под ред. О.К.Тихомирова. - М.: МГУ, - 1989.- С. 22-28

2. Семёнов И.Н. Развитие рефлексивно-критического мышления как компонента экзистенциально-ориентированного образования//Духовность и рефлексивность в становлении профессионала: Материалы межд.науч-практ. семинара: - М.: 1997.- С.27-32.

3. Татур И.Г. Становление педагогического мастерства будущего учителя в процессе развития его рефлексивной позиции: Дис. канд. пед. наук.- Одесса. 1989.- 137 с.

4. Шедровицкий Г.П. Коммуникация, деятельность, рефлексия//Исследование речемыслительной деятельн.-Алма-Ата, 1974.- С.12-28.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.