Научная статья на тему 'ЎҚИТУВЧИНИНГ КАСБИЙ ТАЙЁРГАРЛИГИДА НУТҚ МАДАНИЯТИ'

ЎҚИТУВЧИНИНГ КАСБИЙ ТАЙЁРГАРЛИГИДА НУТҚ МАДАНИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
127
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
нутқ маханияти / ўқитувчининг касбий тайёргарлиги / талаба / талабанинг фаол позицияси / нутқ фаолияти.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Khalikov Azam Abdusalomovich

Ушбу мақола ўқитувчининг касбий тайёргарлигида ва талабалар билан муносабатида нутқ маданиятининг аҳамиятли жиҳатларига, фойдали ва манфаатли тарафларига эьтибор қаратади. Жумладан, мазкур муаммо юзасидан олимларнинг илмий тадқиқотларини ва қарашларини ўрганиш натижасидаги фикр-мулоҳазаларни ҳам тақдим этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎҚИТУВЧИНИНГ КАСБИЙ ТАЙЁРГАРЛИГИДА НУТҚ МАДАНИЯТИ»

УЦИТУВЧИНИНГ КАСБИЙ ТАЙЁРГАРЛИГИДА НУТЦ МАДАНИЯТИ

Khalikov A'zam Abdusalomovich

Professor of the Tashkent State Pedagogical University named Nizami Doctor of Pedagogical

Sciences

https://doi.org/10.5281/zenodo.10115729

Аннотация. Ушбу мацолауцитувчининг касбий тайёргарлигида ва талабалар билан муносабатида нутц маданиятининг а^амиятли жщатларига, фойдали ва манфаатли тарафларига эьтибор царатади. Жумладан, мазкур муаммо юзасидан олимларнинг илмий тадцицотларини ва царашларини урганиш натижасидаги фикр-муло^азаларни щм тацдим этади.

Таянч сузлар: нутц маханияти, уцитувчининг касбий тайёргарлиги, талаба, талабанинг фаол позицияси, нутц фаолияти.

Уккитувчи нутккининг ёш авлод томонидан табиат, жамият ривожланиш конунларини тушунишда, одамлар билан ахлоккий муносабатлар тажрибасига эга булишда ахдмияти шубхдсиз хдкикатдир, бу педагогик касбнинг куп асрлик мавжудлиги билан исботланган.

Уккитувчининг фаолияти нутккни ривожлантириш муаммолари ва биринчи навбатда тил ва когнитив жараёнлар уртасидаги объектив мавжуд алокалар принципи асосида ривожланадиган нутк маданияти билан богликк.

Х,ар кандай касбий фаолиятда нутк маданияти ва унинг ахдмиятини жиддий муаммо сифатида олимлар Л. С. Виготский, Л. А. Введенская, П. Я. Галперин, И. А. Зимний, В. В. Ильин, В. В. Краевский, А. Н. Ксенофонтова, В. И. Максимов, Л. И. Скворцов, Л. В. Соколова ва бошккалар томонидан ишлаб чикилган.

Педагогик жараёндаги нутк фаолияти, А. Н. Ксенофонтованинг сузларига кура, талабанинг фаол позициясини рагбатлантириш ва намоён килиш учун шароит яратишнинг мух,им вазифасини бажаради. Талабалар позициясининг субъективлиги таркибий жумлалар шаклида, нутк ифодаларида мустакилликни намоён этиш кобилиятида ифодаланади. Укитувчи талабаларнинг нутк фаолияти, уларнинг мустакиллиги ва ижодий имкониятларига таянади.

Нутк фаолиятидан ташкари, инсон фаолиятининг бирон бир сохдсини, одамлар уртасидаги алокани, инсониятнинг маънавий маданиятини тасаввур килиб булмайди. Х,атто Л.С.Виготский нутк фаолиятини фундаментал деб ажратиб курсатди ва унда шахснинг, онгнинг, инсоннинг барча билим жараёнларини ривожлантиришнинг энг бой имкониятларини курди.

Нутк фаолияти бутун укув жараёнига хдмрох, булади ва нущнинг куйидаги хусусиятларини тавсифлайди:

1) адабий тил меъёрларига риоя килишнинг тугрилиги (ургу, грамматика);

2) нуткнинг аниклиги-редмет ва контсептуал;

3) мантик ва фикрлаш конунларига мувофик нуткда тил бирликларининг семантик богланишида намоён буладиган изчиллик;

4) ахлокий меъёрлар томонидан рад этилган адабий тилга бегона элементларнинг ёъклиги билан боглик нуткнинг тозалиги;

5) нуткнинг экспрессивлиги - укитувчилар ва талабаларнинг эътиборини ва кизикишини саклашга ёрдам берадиган таркибий хусусиятлар;

6) нуткнинг бойлиги (хилма-хиллиги) - бир хил белгилар, белгилар занжирлари, тил тузилишининг хилма-хиллиги (сузлар, иборалар, лексик, фразеологик, семантик бойлик) такрорланишининг ёъклиги.;

7) барча тил воситаларини боглайдиган ва эстетик функцияга эга булган нуткнинг эстетикаси.

Талабаларни укув, маиший, ижтимоий фаолиятни, шунингдек касбий фаолиятни бирлаштирган келажакдаги хаётга тайёрлаш асосан уларнинг ривожланиш даражаси, нут; фаолиятининг барча турларини узлаштириш билан белгиланади.

Агар сиз нуткни укитиш, нуткни огзаки ва ёзма шаклда тушуниш даражасини узлаштирмасангиз, билимларни тулик узлаштириш, турли фанлар томонидан талаб килинадиган куникмаларни ривожлантиришнинг иложи булмайди .

Укитувчилик касби огзаки таълимда катта тажриба туплаган. Мактаб партасида хар бирингиз севимли укитувчингизнинг киёфасини эсладингиз. В. И. Зозуля ва Б. П. Ялинский Полтава педагогика институти кошидаги А. С. Макаренконинг педагогик меросини урганиш лабораториясида сакланаётган хотираларида нафакат севимли укитувчининг сузларини такрорлабгина колмай, балки унинг овози, оханги, имо-ишораларининг интонацияларини хам тасвирлаб беришган. К. Паустовский узининг тарих укитувчиси Клячинни эслаб, унинг "сузларни лой парчалари каби ташлаб, улар билан тирик хайкаллар ясагандек"гапириш кобилиятини таъкидлади.

Тугри, сунгги ун йилликларда нуткнинг бошка стереотиплари, укитувчининг коммуникатив хатти - харакатлари жамоатчилик онгида мустахкам урнашган: хар доим баланд овоз, тарбиявий оханг, бахо ва мулохазаларнинг бефарклиги, талабларни такдим этишнинг авторитар услуби. Х,атто "укитувчи охангида гапириш", "укитувчи овозининг темир ноталари" иборалари пайдо булди, коида тарикасида, маърузачининг ушбу ходисага нисбатан кескин салбий муносабати ёки истехзо билан бирга келади.

"Нутк махоратини ургатиш психологияси" китобининг муаллифлари (М., 1999) Б.С.Бадмаев ва А.А.Малишев анъанавий таълим тизимида нутк кобилияти, яъни одамнинг суз ва жумлаларда уз фикрини шакллантириш кобилияти махсус таълим натижаси эмас дея хисоблашади: "биз хаммамиз кандай гапиришни биламиз, асосийси бажаришда" ибораси хозирда кенг кулланилмокда. Сузнинг ролини бундай таърифлашга кушилиш кийин.

Нутк маданиятини ургатиш, биринчи навбатда, зарурат, вакт талабидир, гарчи баъзида одамлар аник куринадиган нарсаларни исботлашлари керак булсада.

Укитувчининг огзаки нутки икки шаклда мавжуд — монолог (монологик нутк) ва диалог (диалогик нутк). Талабалар билан мулокотда ушбу нуткнинг шакллари хилма-хилдир. Монологик нуткнинг энг кенг таркалган шакллари-бу хикоя, маъруза, шарх, талкин (коидалар, конунлар, атамалар), батафсил бахолаш хукмлари. Диалогик нутк укитувчининг талабалар билан турли хил сухбатларида такдим этилади.

Бундан ташкари, педагогик амалиётда купинча укитувчи ва талабалар уртасида саломлашиш, бахолар, баёнотлар алмашишни, хар кандай муаммо, харакат, хулк-атвор меъёрларини биргаликда мухокама килишни талаб киладиган вазиятлар яратилади.

Якинда укитувчи ва талабалар уртасида саломлашиш холати тугрисида галати тушунча пайдо булди. Бир куни, биринчи марта дарс учун тингловчиларга кирганимда, мен коллеж укувчиларини уз жойларида жимгина утирганини курдим. Нега укитувчини кутиб олмайсиз деган саволга жавобан мен коллежда демократия борлигини ва укитувчи

тингловчиларга кирганда туриш кабул килинмаганлигини эшитдим. 28 йиллик педагогик фаолиятим давомида мен биринчи марта бундай х,одисага дуч келдим. Бу нима -демократия ёки коллеж маъмурияти томонидан хулк-атвор ахлоки тугрисида нотугри тушунчами? Укитувчига талаблар куяётганда, талабаларнинг оддий хушмуомалалиги хакида унутмаслик керак. Буни доимо ургатиш керак. Ахир, хар кандай профессионал муассасанинг укув жараёнида таълим ва тарбия ажралмас хисобланади.

Огзаки нутк шакллари камдан-кам холларда автоном, "соф" шаклда мавжуд. Улар бир-бирига кириб, изчил ривоят, сатрлар, бахолар, шархлар, саволлар, жавобларнинг мураккаб полифониясини яратадилар. Укитувчи ва талабанинг коммуникатив хатти -харакатлари натижасида хосил булган мухит бир зумда, сузма-суз такрорланмайди (техник ёзув воситаларидан фойдаланиш бундан мустасно). Буни келажак учун хисобга олиш жуда мухимдир, чунки бундай лахзалик унга сузларни, ибораларни танлаш ва улар талаффуз килинадиган интонация, имо-ишоралар, биргаликда бажариладиган харакатлар учун катта масъулият юклайди. Буларнинг барчаси узок вакт давомида тингловчилар хотирасида кайфият, учрашувдан олинган таассурот, укитувчи билан мулокот шаклида колади.

Укитувчининг нутки маълум талабларга жавоб бериши керак: нормативликка эга булиш (нуткнинг замонавий адабий тил нормаларига мувофиклиги — акцентологик, орфоэпик, грамматик ва бошкалар); суз ишлатилишининг аниклиги; экспрессивлик (тасвир, хиссиёт, ёркинлик). Умуман олганда, нуткнинг тугрилиги, аниклиги, долзарблиги, лексик бойлиги, экспресивлиги, поклиги каби коммуникатив фазилатлари укитувчининг нутк маданиятини белгилайди.

Х,иссиётларнинг самимийлиги ва жозибаси мулокотнинг ахлокий-психологик мухити учун жуда мухимдир.

Ахлок асосларини билиш, хатти-харакатларда ахлокий маънони куриш кобилияти, укувчиларга таъсир килиш усуллари, фаолиятнинг турли шаклли сохаларида болалар билан мулокотда педагогик принципларга риоя килиш — бу педагогик ахлок учун зарур шарт-шароитлардир.

Укитувчининг мулокотда тактикани танлаши рол позицияларидан фойдаланиш кобилияти билан боглик. Уларнинг тавсифини психотерапевт А. Б. Добровичнинг китобларида топиш мумкин.

Н. В. Кузминанинг таъкидлашича, касбий ва педагогик фаолиятда узок вакт ёки умр буйи колиш учун мустакил ишнинг бошида жуда юкори даражада ривожланган коммуникатив, ташкилий куникмалар ва фаолиятга масъулиятли муносабатда булиш керак.

Сиз хар доим узингизнинг нуткингизни кузатиб боришингиз ва бу сизнинг шахсиятингиз акси эканлигини унутмаслигингиз керак. ^андай тинглашни билинг ва тез-тез табассум килинг. Чунки табассум талаба ёшлар билан учрашиш сиз учун ёкимли эканлигини курсатиши мумкин.

REFERENCES

1. Бадмаев Б.Ц., Малышев А. А. Психология обучения речевому мастерству. - М., 1999.

2. Бочкарева Т. С. Развитие речевой культуры студентов // Вестник Оренбургского государственного университета. — 2001. — № 2.

3. Бадмаев Б.Ц., Малышев А. А. Психология обучения речевому мастерству. - М., 1999.

4. Занина Л. В., Меньшикова Н.П. Основы педагогического мастерства. — Ростов н/Д, 2003.

5. Кукушин В. С. Введение в педагогическую деятельность: учеб. пособие. — Ростов н/Д, 2002.

6. Лобанов А. А. Основы профессионально-педагогического общения: учеб. пособие. — М., 2012.

7. Мишаткина Т. В. Педагогическая этика: учеб. пособие. — Ростов н/Д; Минск, 2004.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.