Научная статья на тему 'ЎҚИТУВЧИЛАРНИ РАҲБАРЛИККА ТАЙЁРЛАШНИНГ ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК ЖИҲАТЛАРИ'

ЎҚИТУВЧИЛАРНИ РАҲБАРЛИККА ТАЙЁРЛАШНИНГ ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
17
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
раҳбар / психологик жиҳат / мослашиш. / leader / psychological aspect / adaptation.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Одилбеков, Мансурбек Махмуджон Ўғли

Ушбу мақолада бўлажак ўқитувчиларни раҳбарликка тайёрлашнинг ижтимоий психологик жиҳатлари ва мослашишнинг шарт-шароитлари кенг ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOCIAL PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF PREPARING TEACHERS FOR LEADERSHIP

This article discusses the socio-psychological aspects of preparing future teachers for leadership and the conditions of adaptation.

Текст научной работы на тему «ЎҚИТУВЧИЛАРНИ РАҲБАРЛИККА ТАЙЁРЛАШНИНГ ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК ЖИҲАТЛАРИ»

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(5), May, 2023

УЦИТУВЧИЛАРНИ РАХ^БАРЛИККА ТАЙЁРЛАШНИНГ ИЖТИМОИЙ

ПСИХОЛОГИК ЖИХДТЛАРИ

Одилбеков Мансурбек Махмуджон ртли ТДШУ Педагогика ва психология кафедраси укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада булажак уцитувчиларни раубарликка тайёрлашнинг ижтимоий психологик жщатлари ва мослашишнинг шарт-шароитлари кенг ёритилган.

Калит сузлар: раубар, психологик жиуат, мослашиш.

В статье подробно описаны социально-психологические аспекты подготовки будущих учителей к лидерству и условия адаптации. Ключевые слова: лидер, психологический аспект, адаптация.

This article discusses the socio-psychological aspects of preparing future teachers for leadership and the conditions of adaptation. Keywords: leader, psychological aspect, adaptation.

Мамлакатимизда амалга оширилаётган таълим-тарбия сохасидаги стратегик вазифаларнинг асосий йуналиши мустакил фикр юрита оладиган, жамият ва шахс манфаатлари учун зарур буладиган ривожланиш истикболларини аник белгилайдиган мутахассислар тайёрлаш масалаларига каратилганлиги билан тавсифланади. Бу эса педагог кадрлар тайёрлаш модернизациялаш ва унинг инновацион педагогик асосларини ишлаб чикиш, заъруратини юзага келтиради. Олий таълим муассасаларининг энг мухим вазифаларидан бири - бу булажак мутахассисларнинг касбий тайёргарлигини шакллантиришдир. Уларга куйилаётган замонавий талаблар педагогика олийгохларидаги таълим мазмунини янгилаш, укитишнинг инновацион шакл ва методлари, замонавий ахборот технологияларини амалиётга кенг жорий этиш заъруратини шакллантирди. Шу асосда, бугунги кунда педагогика олийгохларидаги моддий-техник таъминотини такомиллаштириш, укув-услубий имкониятлари доирасини кенгайтириш буйича катор чора-тадбирлар амалга оширилмокда.

Замонавий психология фанининг асосий хусусиятларидан бири унинг ютуклари инсон хаёти ва фаолиятининг турли сохаларида кенгрок кулланаётганида намоён булмокда. Шундай сохалардан бири, шубхасиз,

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

КИРИШ

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(5), May, 2023

бошкарув фаолияти сохасидир. Зеро, Узбекистан Республикаси биринчи

президенти И.А. Каримов таъкидлаганидек, "Керак булса, рахбарлик килмокчи экансиз, олдин уларнинг психологиясини хар томонлама урганиш керак. Бунинг тагида жуда катта маъно бор". Маълумотларга Караганда, психологик билимлардан бошкарув фаолиятини такомиллаштиришда фойдаланиш, ишлаб чикариш самарадорлигининг 10 - 20% га усишига, ишдан бушаш холатларининг 5 - 10% га пасайишига, мураккаб касбларга ургатишда таълим вактининг 15 - 30%га кискаришига олиб келади. Шу туфайли сунгги маълумотларга кура, чет элда рахбар кадрларни тайёрлашга хизмат килувчи таълим йуналишларида укув режаларининг 40 - 60% ини психология фанлари банд этади. Бундай холат чукур мантикка эга. Негаки, рахбарлар олдида вужудга келувчи 80% муаммолар айнан инсон омили билан боглик.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Дархакикат, мазкур масалаларни хал этиш республикамиздаги мавжуд таълимтарбия тизимини тубдан ислох килиш, узлуксиз таълим тизимини шакллантириш оркали юксак маънавиятли шахсни шакллантириш максадини назарда тутади. Шундай экан, баркамол шахсни тарбиялаш, уни мутахассис сифатида шакллантириш, жамиятда муносиб касбий-ижтимоий статусга эга булишида олий таълими муассасаларининг оърни катта. Олий таълим муассасалари ва улардаги укув-тарбия жараёнини модернизациялаш, педагог мутахассислар таёрлаш тизими сифат-мониторингини ошириш, булажак укитувчиларни замонавий касбий билим, малака ва куникмалар билан куроллантириш, уларда касбий фаолиятга нисбатан акмеологик мотивацияни шакллантириш педагог мутахассисларнинг касбий тайёргарлигини шакллантириш жараёнидаги мухим вазифалардан саналади.

Абдулла Авлоний укитувчи фаолиятига алохида тоъхталиб, боланинг фикрий тараккиётини оилага эмас, мактабга, муаллимлар зиммасига юклайди: "Фикр тарбияси энг керакли, куп замонлардан бери такдир килиниб келган, муаллимларнинг диккатларига суянган, виждонларига юкланган мукаддас бир вазифадир. Фикр инсоннинг шарофатли, гайратли, булишига сабаб буладур. Бу тарбия муаллимларнинг ёрдамига мухтождирки, фикрнинг куввати, зийнати, кенглиги муаллимнинг тарбиясига богликдир", - дейди.

Инсонлар хамкорликдаги фаолиятинининг самарадорлиги уларнинг юксак касб малакасига эга булиши, виждонан мехнат килишдан ташкари фаолияти кандай ташкил килинган, кандай бошкарилаётганига боглик. Носоз бошкарув шароитида, хатто, энг юкори малакали мутахассислар мехнатининг самарадорлиги хам паст булиши мумкин. Бу мулохазаларнинг барчаси хилма

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(5), May, 2023

хил мехнат жамоалари каторида педагогик жамоага нисбатан куллаш уринлидир.

Бошкарувчи фаолияти серкирра характерга эга. Ташкилотда самарали фаолиятни ташкил килиш кулай карорлар кабул килиш, рахбарлар билан ишлаш учун иктидорли бошлик кобилият, тажриба, билим ва малакага хамда уни куллай олиши лозим. Бошкарувчи хаётнинг барча сохаларида фаол булиши зарур. Бирок, улар орасида психология мухим ахамиятга эга.

Узлуксиз таълим тизимини модернизациялаш ва мазмунан такомиллаштириш оркали булажак укитувчиларни касбий мослаштириш муаммоси бугунги кунда хам замонавий педагогиканинг асосини ташкил этмокда. Сунгги йиллардаги замонавий педагогик-психологик тадкикотларда булажак укитувчиларнинг касбий таёргарлигини шакллантириш муаммоси кенг доирада урганилиб, унинг илмий-назарий асослари шакллантирилди.

Педагог-психолог тадкикотчилар М.И. Дяченко ва А.М. Столяренколар булажак укитувчиларнинг касбий тайёргарлигини унинг мавжуд мослашиш даражалари билан богълаб куйидагича ёритадилар: 1. Шахснинг касбий фаолиятга дастлабки салохиятли тайёрлиги, яъни, статик компонентлар касбий фаолиятнинг психик асослари, билим, коъникма, малакалар, зарурий сифатлар хамда шахснинг зарур булган касбий имкониятлари даражаси. 2. Шахснинг касбий фаолиятга бевосита айни вактдаги тайёрлиги, яъни, мутахассиснинг тезкорлиги, узгарувчанлиги, рухий ва жисмоний холати, хар кандай холат ва шароитда аник масалаларни эчишга ёъналганлиги билан ифодаланади 11 . Амалга оширилган илмий ишлар педагогик тушунчаларни аниклашда турли фалсафий-методологик ёндашувлар мавжуд боълган хамда хозирда хам мавжудлиги куринмокда. Дастлаб, "таълим" тушунчасига тоъхталамиз. Б.М.Бим-Баднинг таърифига коъра, таълим узида тарбия, укиш ва оъкитишни камраб олади. В.И.Андреев «таълим»ни «маданият»да оъз аксини топувчи, оъкитиш ва тарбия оркали амалга оширилувчи ходиса сифатида талкин килади. уз навбатида "укдтиш" категорияси инсоннинг "таълими", "тарбияси" ва "ривожланиши" тушунчалари оркали очиб берилади. Баъзи адабиётларда "ривожланиш", "шаклланиш" ва "мослашиш" оркали амалга ошади деб кайд этилса, бошкаларида "мослашиш" "ривожланиш" оркали деб таъкидланади. Бунга карамасдан, куплаб муаллифлар "ривожланиш" тушунчасининг нисбатан кенгрок ва камровлирок эканлигини ва шахснинг асосий мотивацион эхтиёжлари, когнитив, иродавий ва ташкил этувчилари узгаришлар динамикасини ифодалашда купрок коълланилишини эътироф этадилар. Маълум маънода мураккаброк булган "ривожланиш" тушунчасидан фаркли

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(5), May, 2023

равишда, "мослашиш" тушунчаси купрок даражада ташки ва ички омилларнинг фаол шакллари таъсирида шахс ривожланишига таъсир курсатишнинг натижасини узида акс эттиради.

Одатда булажак укитувчиларни касбий фаолиятга мослаштиришда уларнинг обэктив имкониятларидан келиб чикиб ёндашиш, танланган касб ва фаолият талабларига шахс имкониятларининг идентификациялашуви максадга мувофик саналади. Масалан, укитувчилик касбини танлашда нафакат бу касбни севиш, болалар билан мулокотга киришиш истаги, балки, касбий фаолиятнинг шахсга нисбатан коъядиган жисмоний, психологик ва ижтимоий талаблар унинг имкониятлари доирасида булиши касбий билим, малака ва коъникмаларни узлаштиришга ёрдам беради. Шу боис, булажак укитувчиларни касбий мослаштиришда масаланинг мазкур жихатларини назарий асослаш ва булажак мутахассисларнинг касбий имкониятларини ривожлантиришга алохида эътибор каратиш керак. Булажак укитувчиларнинг касбий фаолиятга дастлабки салохиятли таёрлиги айни вактдаги амалий тайёрлигининг асоси хисобланади. Шунинг учун таълим муассасаларидаги касбий тайёргарликни шакллантириш жараёнида талабаларда касбий фаолиятни амалга ошириш учун этарли боълган касбий билим, малака ва куникмаларни шакллантириш лозим булади.

Булажак укитувчиларнинг узлаштириш лозим булган касбий билимлар мутахассис шахсининг сифат даражасига куйиладиган малакавий талаблар мазмунидан келиб чикиб белгиланиши касбий мослаштириш жараёнининг самарадорлигини белгиловчи мухим мезон саналади. Булажак укитувчиларга коъйиладиган сифат талабларини узида мужассамалаштирган Классификаторда булажак укитувчиларнинг умумтаълим мактабларида, академик лицей, касб-хунар коллежларида фаолият курсатиши ва улар уз мутахассислиги доирасида укув-тарбия жараёнини ташкил этиш, таълим олувчиларнинг билим даражасини адолатли бахолаш ва назорат кила олиши юзасидан зарурий касбий билим, малака ва коъникмаларга эга булиши лозимлиги белгиланади. Шу боис, булажак укитувчиларнинг касбий мослаштиришда ихтисослашган тавсифномасида уларнинг касбий тайёргарлигига коъйиладиган малакавий талаблардан келиб чикиб, касбий билимлар мазмуни куйидаги аспектлар билан боглик холда белгиланишига эътибор каратиш максадга мувофик саналади: -назарий - таълим-тарбия жараёнининг максади, тамойилллари, конуниятлари, таълимотлари, укув-тарбия жараёнини ташкил этишнинг шакл, метод ва воситалари хусусидаги билимлар; - методик - укув-тарбия жараёнини лойихалаштириш, режалаштириш ва укитишнинг шакл, метод ва дидактик

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(5), May, 2023

воситаларини тугри танлаш, талабаларнинг билиш мотивациясини шакллантириш билан боглик булган билимлар; - технологик- аник таълим шароитида педагогик вазифаларни, вазиятларни эча олиш, режалаштирилган укув-тарбия жараёнини самарали амалга ошириш билан боглик боълган билимлар; - прогностик - таълим олувчи шахси ривожланишини олдиндан лойихалаштира олиш, юксак маънавиятли, интеллектуал салохиятли, мустакил фикрли ва ижодкор ~ 21 ~ шахсни тарбиялашнинг таъсир воситаларини олдиндан башоратлаш билан боглик билимлар; - ижодий-инновацион -педагогик фаолиятни самарали ташкил этиш, укитиш ва тарбиялашнинг янгича шакл, метод ва воситаларини яратиш билан боглик амалий билимлар.

Таникли психолог олим В.А. Сластениннинг илмий изланишларида хам педагогик фаолият, укитувчи шахсини шакллантириш, хусусан, унинг касбий махоратини ошириш масаласи кенг йуналишларда тадкик этилган . Бу уринда педагог олим В.А. Сластенин булажак укитувчиларнинг касбий куникма ва малакаларини шакллантиришда: 1) мутахассис ишлаши лозим булган аник вазиятларни; 2) унинг мехнат вазифаларини; 3) талаб этиладиган билим, малака ва куникмаларни инобатга олиш зарурлигини таъкидлаб оътади . ~ 24 ~ Муаллиф уз мулохазаларини педагогика ёъналишидаги олий таълим муассасаси талабалари мисолида ёритиб берган. Педагогик фаолиятнинг мутахассис касбий тайёргарлигига куядиган умумий талаблари эътиборга олинса, мазкур тадкикотнинг амалий гояларидан булажак укитувчиларни касбий мослаштириш жараёнида фойдаланиш мумкин боълади.

Бошкарувчи фаолияти серкирра характерга эга. Ташкилотда самарали фаолиятни ташкил килиш кулай карорлар кабул килиш, рахбарлар билан ишлаш учун иктидорли бошлик кобилият, тажриба, билим ва малакага хамда уни куллай олиши лозим. Бошкарувчи хаётнинг барча сохаларида фаол булиши зарур. Бирок, улар орасида психология мухим ахамиятга эга.

Рахбар фаолияти — бу энг аввало фаолиятнинг мураккаб куринишларидан бири булиб, инсонлар билан ишлашдир. Айнан, мана шу маълумот менежернинг психологик тайёргарлиги мухим эканини курсатади. Рахбар рахбарлар билан узини кандай тутишини уларнинг холатига караб уз хулк-атворини коррекциялаш, рахбарларни кучли томонларини курсата олиши хамда камчиликларини ажрата билган холда иш таксимотини амалга ошира билиши зарур. Х,ар бир рахбар уз урни ва ишига эга булган уюшкок жамоани яратиш, иш самарадорлигига таъсир этувчи низоли вазиятларни эхтимолини камайтириш, рахбар мажбуриятидан бири хисобланади. Менежер жамоа фаолиятини самарадорлигига таъсир этувчи ижобий омилларни урганиш ва

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(5), May, 2023

куллай олиши мухим ахамиятга эга. Бошкарувчи узининг тарбиявий вазифасини бажариш давомида жамоадаги фаолиятни самарали ташкил килишга таъсир этувчи рахбарларнинг шахсий сифатларини ривожлантириш ва фаоллаштира олиши шарт.

Х,ар кандай фаолиятни психологик таъминлаш усаётган ёш мустакил давлатимизнинг шаклланишида стратегик ахамиятга эга булган, айни дамда давлат сиёсатида долзарб хамда салмокди изланишларни талаб киладиган кадрлар масаласига бориб такалади. Бу масала уз урнида юкори малакали, этук мутахассис кадрларни тайёрлаш оркали фаолият самарадорлигини ошириш, уни такомиллаштириш доирасида шаклланади. Х,ар кандай фаолиятни такомиллаштириш айникса, унинг мураккаб, кенг камровли эканлиги уни амалга оширувчи шахсга нисбатан бир катор талабларни куядиган фаолиятнинг самарадорлигини ошириш бизнинг мустакил демократик давлатимиз олдига куйган вазифаларни огишмай бажариш, хар кандай жабханинг усиши, улгайиши учун куйидаги психологик омилларни комплекс шаклда урганишни тизимлаштириш оркали амалиётга татбик килиш заруратини тугдиради. Улар:

1.Кадрларни танлаш жараёни:

а)шахсни касбга психологик ташхислаш;

б)кадрларни муайян касбий фаолиятга тавсия килиш.

2.Фаолиятни психологик таъминлаш

а) шахс фаолиятини психологик кузатиш;

б) касбий тайёргарлик жараёнида психологик тузатиш ишларини амалга ошириш.

Олий таълим муассасаларида фаолият юритаётган рахбар кадрларни касбий саралаш жараёнини психологик таъминлашнинг асосий максади деб куйидагилар белгиланади:

• касбий танлов жараёнида рахбар шахсини психологик ташхислаш;

• рахбар шахсининг касбий мухим хусусиятларини аниклаш;

• рахбарлик лавозимига номзодлар учун психологик талаблар мезонини ишлаб чикиш;

• рахбарлар фаолияти учун психологик лаёкат даражасини белгилаш;

• рахбарлик лавозимига номзодларни танлаш учун фойдаланиладиган психологик методикалар жамламасини яратиш хамда фаолиятлари тизимига мувофиклаштириш.

Психологик касбий саралаш - бу муайян касб буйича муваффакиятли ишлашни таъминлашда, мухим урин тутувчи узига хос хусусият ва лаёкатларни аниклашга йуналтирилган ва тор мутахассислик доирасида олиб бориладиган

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(5), May, 2023

текширишдир. Психологик профилда салмокли тавсифлар курсатилиб, унчалик ахамиятга эга эмаслари эса тушириб колдирилади.

Психологик касбий саралаш куйидаги максадларда утказилади: -масъулияти юкори булган ва рахбар психологик лаёкатларига юкори талаб куювчи мехнат турлари учун рахбарларни саралаш керак булганда;

-бундан ташкари рахбардан узининг шахсий хавфсизлиги ва бошкаларнинг хавфсизлиги боглик буладиган, ута хавфли иш жойларига рахбарларни ажратиб олиш керак булганда;

-узок муддатли ва кийин укишга юборишда. Бунда номзод булажак ишни бажариш учун мухим лаёкатлардан ташкари, курсатилган муддатда укиш материалини узлаштириш учун хам кераклича лаёкатга эга булиши назарда тутилади. Охирги вазиятни эътиборга олган холда, психологик саралашни рахбарлар захирасини вужудга келтириш учун хам куллаш максадга мувофикдир;

-рахбарда касбий мослашиш даври огир кечаётган булса. Бунда рахбарнинг кун тартиби, мехнат шарт-шароитларига мослаша олмаётгани, ёки жамоадаги мухитга урганаолмаётгани ва шунга ухшаш номувофик холатлар буйича юзага келган муаммолар назардатутилади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР (REFERENCES)

1. Гозиев 3.F. Олий мактаб психологияси. - Т.: Укитувчи, 1997. - 106 б.

2. Махмудов И. Бошкарув психологияси. - Т.: "Академия", 2006.

3. Умаров Б.М. Мулокот ва шахслараро муносабат психологияси. - Т., 1997.

4. www.зиёнет.уз

5. Зазыкин В.Г., Чернышев А.П. Менеджер: психологические секреты профессии. - М., 2009

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.