CC BY
4
УДК: 94 (100-87)
DOI 10.24412/2413-2004-2023-1-13-20
ИТТИХОДХОИИСТЕХСОЛИ Исмоилов Умедцон Шаробидинович,
ВА ФАЪОЛИЯТИ ОНХО докторанти PhD, кафедраи таърихи халци ДАР ТОЦИКИСТОНИ тоцикии МДТ "ДДХба номи академик Бобоцон ШИМОЛИ (1924-1935) Гафуров" (Хуцанд, Тоцикистон)
ПРОМЫСЛОВЫЕ СОЮЗЫ Исмоилов Умеджон Шаробидинович,
И ИХ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ докторант PhD кафедры истории таджикского
В СЕВЕРНОМ ТАДЖИКИСТАНЕ народа ГОУ "ХГУ им. академика Б. Гафурова"
(1924-1935) (Худжанд, Таджикистан)
INDUSTRIAL UNIONS AND Ismoilov Umedjon Sharobidinovich, Doctoral
THEIR ACTIVITIES IN student PhD of the department of home history and NORTHERN TAJIKISTAN archeology under the SEI "KhSU named after (1924-1935) academician B. Gafurov" (Khujand, Tajikistan).
E-MAIL: umedjon300394@gmail.com
Масъалаи таърихи иттиуодуои истеусоли ва фаъолияти онуо дар Тоцикистони Шимоли (1924-1935) мавриди омузиш царор гирифтааст. Фаъолияти иттиуодуои саноати аз лщози ицтисоди ва таърихи омухта шуда, цанбауои мууимми он муайян карда шудааст. Бояд гуфт, ки дар ин давра иттиуодуои саноати дар пешрафти соуа ауаммияти калонро соуиб буданд. Фаъолияти иттиуодуои саноати дар солуои 1924-1935 дар Тоцикистони Шимоли аз як тараф ба он мусоидат намуд, ки соуауои гуногуни саноат дар минтаца инкишоф ёбанд ва аз тарафи дигар синфи коргари сермиллатаи Тоцикистони Шуравиро муттиауид намуд. Мауз иттиуодуои саноати ба он мусоидат намуданд, ки истеусолот мутамарказ гардида синфи коргари тоцик ташаккул ёбад. Хаминро бояд цайд кард, ки артелуоро дар ин давра иттиуодуо муттауид менамуданд. Вазифаи ин иттиуодуо мутамаркиз намудани истеусолот ва назорат аз болои фаъолияти артелуо буд.
Калидвожа^о: Тоцикистони Шимоли, иттиуоди истеусоли, саноат, артел, синфи коргари тоцик, ташкилотуои истеусоли
Рассматривается история производственных объединений Северного Таджикистана в 1924-1935 гг. Изучается деятельность производственных кооперативов в составе производственных объединений. Отмечается, что в этот период артели объединялись в союзы. Задачей этих союзов была централизация производства и контроль над деятельностью артелей. Выделено, что данный вопрос имеет большое научное и практическое значение. Деятельность производственных союзов Северного Таджикистана в 1924-1935 гг. с одной стороны способствовала развитию различных отраслей промышленности региона, а с другой стороны объединила многонациональный рабочий класс Советского Таджикистана. Именно производственные союзы способствовали централизации производства и формированию таджикского рабочего класса. Эти союзы установили кооперацию между кооперативами, тем самым облегчая отношения между работниками.
Ключевые слова: Северный Таджикистан, промысловый союз, промышленность, артель, таджикский рабочий класс, производственные организации
The article dwells on the issue beset with the history of production associations in Northern
Tajikistan (1924-1935). The author of the article considers productional cooperatives activity in the composition of productional associations. It is underscored that referring to the relevant period artels united in unions. These unions task was the centralization of production and control over artels activities. The author lays an emphasis upon the idea that the issue in question is of great scientifico-practical importance. Productional unions activities of Northern Tajikistan in 1924-1935, on the one hand, it contributed into various industries development in the region, and on the other hand, it united the multinational working class of Soviet Tajikistan. Namely, the former in question promoted the centralization of production and Tajik working class formation. The relevant unions established cooperation between cooperatives, thereby facilitating relations between workers.
Key words: Northern Tajikistan, indusrial association, industry, artel, Tajik working class,
production organizations
Аксари сохахои фаъолияти идтисодй дар замони шуравй тавассути иттиходхо идора карда мешуд ва дар сохаи саноат низ ин гуна иттиходхо хамчун зерсохтори Вазорати саноат дар махалхо ташкил карда мешуданд. Иттиход ин шакли мутамаркази идоракуни ба хисоб мерафт, ки якчанд ташкилотхоро муттахид менамуд. Иттиходхои истехсолй асосан аз артелхои саноатй, ки хоси солхои 20-ум ва 30-юм мебошанд таркиб ёфта буданд. Артел иттифоди ихтиёрии одамон барои мехнати дастачамъона мебошад, ки махсули мехнат байни аъзои он баробар тадсим карда мешавад. Артелхо дар сохахои истехсолот, хизматрасонй ва истеъмолй ташкил карда мешуданд. Хдцафи артел муттахид намудани коргарон ва баланд бардоштани сифату хачми махсулот буд. Базаи модию техникй ва шароити идтисодии Точикистони Шимолй барои ташкил кардани зафоду фабрикахо дар солхои 20-ум ва ибтидои солхои 30-юм кифоя набуд. Бинобар ин хукумати шуравй ташкили артелхои саноатиро рохандозй намуд. Минбаъд махз бо рохи муттахид намудани артелхо иттиходхои истехсолй ташкил карда мешуданд.
Дар замони шуравй иттиходхои муттахидкунандаи ташкилотхои истехсолй дар ташаккули сохтори идтисодии чомеа сахми калон доштанд. Лозим ба дайд аст, ки ин гуна иттиходхо дар асоси принсипхои сотсиализм ташкил меёфтанд, ки дар сохаи саноат шакли маъмули он иттиходи истехсолй ба шумор мерафт. Бояд хотиррасон намуд, ки коллективизм яке аз принсипхои асосии сиёсати идтисодии давлати шуравй махсуб меёфт.
Иттиходхои истехсолй дар ташаккули саноат дар мамлакат сахми назаррас гузоштанд ва зимнан таърихи ин дабил иттиходхоро дар Точикистони Шимолй дар давраи омухташаванда ба зердаврахои зерин тадсим намудан мумкин аст:
1. Аз соли 1920 то соли 1925 - давраи ибтидоии ташкили иттиходхои истехсолй;
2. Аз соли 1925 то соли 1929 - давраи ташаккул ва инкишофи аввалин иттифодхои саноатй;
3. Аз соли 1929 то соли 1935 - давраи афзоиш ва инкишофи иттифодхои истехсолию саноатй:
Карорхои Хрзби Коммуниста дар бораи саноати хунармандй хамчун як сохаи мухимми саноат ба рушди босуръати он мусоидат намуд. Масалан, дар охири давраи сиёсати нави идтисодй (СНИ) дар шахри Хучанд 12 дукони давлатй, 14 дукони дастачамъона ва 648 дукони шахсй амал мекарданд, ки ин дуконхо ахли захматкашро бо махсулоти ниёзи аввал таъмин менамуданд [14, с.243]. Пешрафти корхо дар сохаи саноати хунармандй ва ташкил кардани артелхо ба он мусоидат намуд, ки Хрзби Коммуниста ва хокимияти ичроияи шахри Хучанд вазифахои сиёсати нави идтисодиро ичро кард ва барои ташаккули саноат дар минтада дадамхои нахустини худро гузошта буд.
Ахамияти бузург доштани саноати дастачамъиро ба назар гирифта КМ ХК (б) Туркистон диддати худро ба ташкили артелхои саноатй равона кард ва ба туфайли он теъдоди артелхо дар округи Хучанд зиёд шуд. То соли 1924 дар округи Хучанд зиёда аз 3500 нафар хунармандон муттахид карда шуданд. 1700 нафарашон хонакор буданд, ки ин пеш аз хама ба зиёд шудани истехсоли молхои саноатй мусоидат намуд [14, с.243].
Ч,орй гардидани сиёсати нави идтисодй дар аввал ахволи идтисодии хунармандонро хеле бад кард, зеро хунармандон ба мехнати дастачамъй одат накарда буданд. Гузашта аз ин дисми зиёди хунармандон дар огози мархила ташкил шудани артелхо муттахид шудан намехостанд. Аммо бо гузашти вадт дариб 90%-и хунармандон дар артелхо муттахид карда шуданд, ки ин раванд барои зиёд шудани истехсоли махсулот заминаи мусоид фарохам овард.
Солхои 1923-1924 дар худуди Хучанд ва гирду атрофи он теъдоди кооперативхои хунармандй афзуда, шумораи зиёди хунармандонро муттахид намуда буданд. Бояд гуфт, ки артел дар пешрафти саноат дар замони шуравй мадоми хосаро ишгол мекард, бинбар ин ташкилёбии артелхоро дадами аввалин дар рохи саноатикунонии мамлакат номидан мумкин аст. Хунармандон дар артелхо муттахид гардида, малакаи мехнати дастачамъона хосил мекарданд. Дар натичаи ташкили артелхои истехсолй синфи коргари точик шакл гирифт ва ба шароити нави идтисодй мутобид шуд.
Тараддиёти саноат дар Хучанд ва гирду атрофи он нисбати Душанбе ва атрофи он баландтар буд. Агар ба маълумоти омории соли 1924 нигарем маълум мешавад, ки дар шахри Душанбе ва атрофи он 673 ташкилоти саноатии хунармандон фаъолият менамуд, ки дар онхо 787 хунарманд аз чумла 24 охангар, 242 собунпаз, 344 равганкаш, 9 чармгар ва 18 бофанда мехнат мекарданд. Соли 1924 дар шахри Хучанд зиёда 1500 хунармандон машгули кор буданд, ки тадрибан 900 нафари онхо ба артелхои истехсолй чалб шуда буданд. Мувофиди маълумоти омории соли 1927 дар Хучанд ва нохияхои гирду атрофи он 12 хазор ташкилоти саноатии хунармандй фаъолият мекарданд, ки дар онхо дариб 19 хазор хунармандону коргарон машгули мехнат буданд. Огози ташкилёбии артелхои саноатй дар шахри Хучанд бо ташкилёбии кооперативи "Бофанда" дар соли 1920 рост меояд. Бояд ёдовар шуд, ки ташкилёбии артелхои мутамаркизи саноатй дар Хучанд асосан аз соли 1926 огоз ёфта буд.
Дар Ч,МШС Точикистон артелхои "Чармгар"-и шахри Душанбе ва "Охангарон"-и Каротегину Fарм аз чумлаи аввалин артелхо ба хисоб мерафтанд. Соли 1928 дар Ч,МШС Точикистон 41 артел амал мекард, ки дар онхо 6 хазор нафар, аз чумла 2705 нафар занон кор мекарданд [15, с.243].
То соли 1924 ташкилотхои саноатии шахри Хучанд ва атрофи он муттахид набуданд ва танхо соли 1924 ба артелхои саноатии Ч,ШС Узбекистон хамрох карда шуданд ва баъдтар аз соли 1926 Иттифоди ташкилотхои саноатии вилояти Самарданд ташкил ёфт, ки ба хайъати он ташкилотхои саноатии округи Хучанд низ дохил мешуданд. Соли 1928 миддори артелхо дар минтада аз 30 адад гузашт. Бинобар ин хукумати Узбекистони Шуравй таъсиси "Иттифоди истехсолии округи Хучанд"-ро зарур шуморид [1].
Храмин тавр "Иттиходи истехсолии округи Хучанд" (Окрпромсаюз) мохи сентябри соли 1928 дар базаи мавчудаи ташкилотхои саноатии нохияи Хучанд ташкил ёфт, ки вазифаи асосии ин иттиход ба амал баровардани надшахои хукумат дар сохаи саноат ва назорат ба фаъолияти артелхо буд. Дар соли 1928 ба хайъати Иттиходи саноатии округи Хучанд 13 артел аз чумла "Бофанда", "Каннодон", "Собунпазон", "Чармгарон", "Охангарон", "Дузандагон", "Дуредгарон", "Тамокучиён", "Музадузон", "Кулолгарон", "Боркашхо", "Нонпазон" ва "Ангиштканон" дохил мешуданд, ки артелхои мазкур дар муносибатхои истехсолй ва савдо баробархудуд буданд. Хар яки онхо дар Пленуми Иттиход намояндагони худро доштанд ва
таввасути овоздихй ва пешниходхо хукукхои худро химоя менамуданд ва хамчунин онхо барои рушди минбаъдаи артелхо сахми калон мебозиданд. Дар соли 1928 аз 13 артели Иттиходи истехсолии округи Хучанд 25 аъзои пленум интихоб шуда буданд, ки он макоми олии идоракунии Иттиходи истехсолии округи Хучанд буд. Дар ин давра аз артели "Бофанда" - Г Сидикова, А. Fозиева ва С. Рустамова, аз артели "Каннодон" - С. Fоибова ва М. Осимова, аз артели "Собунпазон" - М.Шохмирсаидов, З.Каримова ва М. Максудова, аз артели "Чармгарон" - С. Масаидов ва Д.Махкамов ва дигарон аъзои фаъоли пленум буданд [1].
Мохи августи соли 1927 "Иттиходи коргарони кухй" ташкил ёфт, ки ин иттиход 2232 нафар кухканонро муттахид менамуд ва хамаи ин коргарон дар артелхо ва конхои коркарди ангишт, нафт ва намак кор мекарданд. Ба хайъати ин иттиход артелхои "Ангиштканон", "Намаки Камишкургон", "Сулукта", "Кизил-Кия", "Кони ангишти Шуроб", "САНТО", ва "Кушбулок" дохил мешуданд. Дар заминаи сиёсати саноатикунонй дар солхои 30-юм корхонаи маъдантозакунии Консой ва комбинати металлургияи кухй дар кони Такелй, ки асосан ба истихроч ва коркарди металлхои ранга машгул буданд, сохта ба истифода дода шуданд.
Бояд гуфт, ки дар тамоми сохахои хочагии халк баъди шахри Хучанд Конибодом аз чихати пешрафт чойи дуюмро ишгол мекард. 14 июни соли 1928 Иттиходи истехсолии нохияи Конибодом ташкил ёфт, ки ин иттиход 7 артелро муттахид менамуд [2]. Гуфтан ба маврид аст, ки то ин давра артелхои Конибодом муттахид набуданд. Иттиходи истехсолии Конибодом артелхои "Бофанда", "Музадузон", "Охангарон", "Чармгарон", "Занхо", "Каннодон" ва "Нонпазон" - ро дар бар мегирифт. Хдр яке аз ин артелхо дар идораи Иттиходи саноатии Комитети инкилобии нохия намояндагони худро доштанд. Намояндагони Иттиходи саноатй аз артели "Бофанда" Ш. Хршимов, аз артели "Музадузон" Юсупов Раззок, аз артели "Охангарон" О. Холмухаммадов, аз артели "Коркардаи пуст" Алимов Рахмон, аз артели "Занхо" Л. Михайловская, аз артели "Каннодон" А.Рустамов ва аз артели "Нонпазон" Юсупов Шариф буданд [2].
Дар охири соли 1928 дар идораи "Иттоходи истехсолии округй" 20 нафар кор мекарданд [3]. Бояд гуфт, ки солхои 1926-1929 Иттиходи истехсолии нохияи Хучандро Шодиматов Дустмат рохбарй менамуд ва дар кори ташаккули Иттиход сахми Акрамов Мансур ва Аминов Азиз низ назаррас буд. Соли 1929 дар хайъати идораи Иттиход тагйирот чорй карда шуд, ки акнун ба чои 20 нафар 22 нафар кор мекарданд ва Саидов Абдукодир Иттиходро рохбарй менамуд. Дар заминаи тагйироти чашмрас дар Иттиход иттифоки касаба ташкил карда шуд. Тибки талаботи сиёсати он замон барои мансаби баландро ишгол кардани кормандон узвияти онхо ба Х^изби коммунистй накши халкунанда мебозид [2].
Дар солхои 1928 - 1929 ба хайъати Иттиходи саноатии округи Хучанд артелхои "Бофанда", "Каннодон", "Кулолгарон", "Охангарон", "Чармгарон", "Заргарон", "Дузандагон", "Трикочиён", "Тамокучиён", "Сохтмончиён", "Аробакашхо", "Кирокашхо", "Рангрезон", "Крупская", "Рохат", "Намаки Камишкургон", "Баяут-Батрак" (Мардикорон), Артелхои Конибодом ва Исфара дохил мешуданд [4].
Бояд гуфт, ки шумораи артелхо руз аз руз меафзуд ва мутаносибан микдори коргарон низ зиёд мешуд. Анар 1 октябри соли 1928 дар 20 артели тобеи Иттиходи истехсолии нохиявии Хучанд хамагй 2295 нафар кор мекарда бошанд, пас ин нишондиханда дар соли 1929 ба 3646 нафар баробар гардид ва ин аз он дарак медихад, ки шумораи коргарон дар давоми 1 сол 1351 нафар зиёд шудааст. Артелхои "Бофанда" (бо 1355 нафар аъзо), "Чармгарон" (бо 287 нафар аъзо), "Сохтмончиён" (бо 160 нафар аъзо), "Намаки Камишкургон" (бо 208 нафар аъзо) ва артелхои Исфара (бо 218 нафар аъзо) калонтарин ба хисоб мерафтанд [4].
Кайд кардан бамаврид аст, ки Хукумати Шуравй артелхоро хамачихата дастгирй намуда, дар бисёр мавридхо кумаки молиявй мерасонид. Мисол, 28 августи соли 1930 дах артели аъзои иттиход ба маблаги умумии 60000 рубл вом (заём) гирифтанд, ки аз ин микдор 49895 рубл ба 1477 нафар коргарон тадсим карда, маблаги бодимонда барои хариди тачхизот сарф карда шуда буд. Шумораи умумии коргарони ин артелхо 2586 нафарро ташкил мекард. Лозим ба таъкид аст, ки ба туфайли кумакхои давлат артелхои истехсолй рушд мекарданд, сатху сифати махсулот бехтар мегардид ва дар гани гардонидани бозори дохилй хиссаи арзанда мегузошт [5].
Як нудтаи чолибро бояд ёдовар шуд, ки инкишофи истехсолоти артелй дар Хучанд ба минтадахои гирду атрофи он низ таъсири мусбат расонид. Мисол, соли 1930 дар нохияи Ашт "Иттиходи истехсолии артелхои хунармандии нохияи Ашт" ташкил ёфт, ки ба хайъати он 6 артел, аз чумла "Бофанда", "Сохтмончиён", "Нонпазон", "Каннодон", "Дузандагон" ва "Музадузон" дохил мешуданд [5].
Дар нохияи Ашт "Иттиходи охангарони нохияи Ашт" амал мекард, ки артели мазкур барои мардум асбобхои рузгор истехсол менамуд. Махсусан дехдонони нохия аз дастранчи устохои охангар васеъ истифода бурда, хосили фаровон мегирифтанд . Дар махсулоти ин артел тамгаи "АШТ" зада мешуд, ки то хол устохои Ашт ин тамгаро истифода мекунанд. Артел барои дехдонону косибон асбобхои гуногун, аз дабили каланд, бел, чок, теша, табар, дос, арра ва гайра тайёр мекард. Дар назди устохо шогирдони зиёд таълим гирифта, нозукихои ин хунарро меомухтанд.
Дар охири соли 1931 "Иттиходи истехсолии артелхои бофандагй" ташкил ёфт, ки ба хайъати он артелхои "Бофанда" ва "Занони озоди Шард" дохил мешуданд. Ин артелхо пештар ба хайъати "Иттиходи истехсолии байнинохиявй" дохил шуда буданд. Дар иттиходи истехсолии артелхои бофандагй 1288 нафар аз чумла 960 нафарашон дар артели "Бофанда" ва 368 нафари дигар дар артели "Занони озоди Шард" кор мекарданд. Бояд гуфт, ки мадсад аз ташкили чунин як иттиход ин мутамаркиз гардонидани истехсолот буд [6].
Бояд гуфт, ки барои назорат аз болои артелхо бо ибтикори Хизби Коммунистй дар артелхо пайваста тафтишот гузаронида мешуд. Масалан 16 августи соли 1932 комисия дар хайъати худудшинос А. Авиносов ва мухосиб С. Борисов дар артели "Занони озоди Шард" тафтишот гузаронида шуд. Муайян гардид, ки надшаи семохаи якум дар хачми 250% ичро карда, барои ичрои надшахои дар пешистода омодагй хуб ба рох монда шудааст. Артел то 16 августи соли 1932 мувофиди надшаи семохаи якум ба маблаги 13315 рубл махсулот истехсол карда буд [6].
Бо назардошти ахамияти идтисодии артелхо, дар давраи бухрон ба онхо ёрии молиявй расонида мешуд. Чунончи, соли 1931 бо сабаби дучори бухрон гардидани Иттиходи бофандагон ва кам шудани фоидаи он ба артел дар хачми 10000 рубл дарзи имтиёзноки давлатй пешнихода карда шуд. Иттиходи бофандагон санаи 25 апрели соли 1932 хамаи харочотхоро пардохт намуда аз мухосираи идтисодй баромад. Ёдовар мешавем, ки пештар тамоми моликияти артел аз хисоби ичро нагардидани надшахо ба назорат гирифта шуда буд [7]. Минбаъд иттиход фаъолияти худро дар асоси вазифахои дарпешгузошташуда идома дода, ба мувафадиятхои калони истехсолй ноил гашт.
Гуфтан ба маврид аст, ки истехсоли махсулот дар Иттиходи бофандагон руз то руз зиёд мешуд. Масалан дар Иттиходи бофандагон дар соли 1931 ба маблаги умумии 402579 рубл даромад гирифт. Дар низоми саноати сабук "Иттиходи бофандагон" надши калон мебозид ва тадрибан 75%-и даромади умумии саноати Точикистони Шимолиро ин иттиход медод. Бояд ёдовар шуд, ки дар солхои 30 - юм иттиход ба истехсолкунандаи асосии матоъ дар мамлакат табдил ёфта буд [8].
Барои дар амал татбид намудани сиёсати идтисодй ба раванди донунигардонии амалхои молиявй диддати махсус дода мешуд, ки ин раванд боиси инкишофи муносибатхо
гардида, тарафхоро ухдадор мекард, ки вазифахои худро саривакт ичро намоянд. Дар байни иттиходхои истехсолй ва истеъмолй шартномахо ба имзо мерасиданд, ки ин гуна шартномахо бо максади конеъ гардонидани талаботи ахолй бо молхои саноатй баста мешуданд. Хамин гуна як шартнома байни "Иттиходи истеъмолии нохияи Хучанд" (Матлуботи нохияи Хучанд "Райпотребсоюз") ва "Иттиходи истехсолии байнинохиявй" (Межрайпромсоюз) 25 майи соли 1932 баста шуда буд. Мазмун ва мундаричаи шартнома дар 17 банд инъикос ёфта буд, ки дар он масъалахои истехсолй, барасмиятдарорй, масъулияти тарафхо, дарёфти ашёи хом, вазифахои тарафхо, маблаггузорй, мухлати ичроиши шартнома бо бонки давлатй, маблаги умумии фармоишот, харочоти асосй ва иловагй, ухдадории тарафхо, макони ичроиш ва сурогаи тарафхо чой дода шудааст. Бояд гуфт, ки дар шартномахои ба ин монанд муносибатхои истеъмолию истехсолй дида мешаванд. Муайян шудани тамоми пахлухои муносибатхои тарафайн ин нишонаи баланд будани дарки хукукии мардум ба хисоб меравад [9].
Айнан хамин гуна шартнома миёни МТС-и шахри Хучанд ва "Иттиходи саноати байнинохиявии шахри Хучанд" 2 январи соли 1933 низ баста шуда буд, ки дар шартномаи мазкур ухдадории тарафхо дарч гардидааст.
Фаъолияти иттиходхо ва артелхои саноатй тахти назорат ва идораи бевоситаи Хизби Коммунистй ва хокимияти ичроия карор дошт ва бинобар ин Хизби Коммунистй дар назди артелхо вазифагузорй менамуд. Чунончи 26 августи соли 1932 барои баланд бардоштани истехсолот ва конеъ гардонидани талаботи мардум бо махсулот аз чониби хукумат ба артелхо вазифагузорй карда шуда буд. "Аз чониби хизб ва хукумат ба ташкилотхои дастачмъии истехсолй вазифа гузошта мешавад, ки барои конеъ гардонидани талаботи ахолии захматкаш истехсоли молхои ниёзи аввали мардумро баланд бардоранд.
Мутаасифона бояд кайд намуд, ки сарварони артелхо ба ин масъала диккати чиддй намедоданд. Ба масъалаи мазкур диккати махсус дода, маъмурияти артелхо вазифадор карда мешаванд, ки бо истифода аз имкониятхои мавчуда истехсолотро баланд бардоранд. Бояд ба нуктахои зерин ахамият дода шавад.
1. Корро дар байни коргарон дар хусуси омухтани тачрибаи якдигар вусъат бахшед.
2. Ба сифати махсулоти истехсолкардаи хунармандон диккати махсус дода, онхоро хавасманд гардонед.
3. Ба артелхо коргарони навро чалб намуда, бо ин рох сифат ва хачми махсулотро боло бардоред.
4. Методхои хавасмандкуниро миёни коргарон истифода намуда, мусобикахои мехнатй ташкил намоед. Ин раванд бояд 100% амалй карда шавад.
Холати артелхоро ба инобат гирифта, хукумат ва Хизб ёрии худро ба онх,о дарег намедорад" [10].
Гуфтан лозим аст, ки Иттиходхо дар ташаккули системаи идора дар сохаи саноат накши марказиро мебозиданд. Ин аст, ки 17 ноябри соли 1932 дар иттиход чаласаи интихоби намояндагони иттиход ба Пленуми иттиход баргузор гардид, ки дар он 17 нафар интихоб шуда буданд. Хамчунин дар мачлис вакилони анчумани чумхуриявй аз иттиход интихоб шуданд [11].
Аз соли 1931 сар карда бо максади хавасмандгардонй ба он коргароне, ки накшаро барзиёд ичро мекарданд, додани иловапулихо огоз ёфт. Ба гайр аз ин онх,о ба руйхати мехнаткашони зарбдор дохил карда мешуданд. Онхо дар байни коргарон ва ахли чомеа обруи баландро сазовор буданд. Дар соли 1932 аз хафт артели тобеи "Иттиходи истехсолии Хучанд" 50 нафар аз чумла аз артели "Маишат" 6 нафар, аз артели "Тамокучиён" 2 нафар, аз артели "Сохтмончиён" 9 нафар, аз артели "Охангарон" 5 нафар, аз артели "Шарки озод" 3 нафар, аз артели "Сартарошон" 3 нафар ва аз артели
"Музадузон" 22 нафар ба руйхати мехнаткашони зарбдор дохил карда шуданд [12].
Бо гузашти вадт ва инкишофи сохтори иттиходхо дар системаи идораи онхо тагйирот ба миён омаданд. Дар соли 1933 дар хайъати Иттиход тагйирот ба амал омад: дар хайъати Иттиход артелхои шахри Хучанд ва нохияхои Ашт, Исфара, Конибодом, ва Панчакент муттахид шуданд. Дар заминаи ин тагйирот низоми идора низ каме тагйир ёфт ва дигар иттиходхо пурра бархам дода шуда, Иттиходи истехсолии байнинохиявй тамоми низоми саноатро назорат мекард. Ба таркиби он акнун на танхо артелхо, балки корхонахои калони саноатй низ дохил мешуданд.
Хамчунин аз соли 1933 сар карда дар шахри Душанбе Иттиходи саноати точик (Таджпромсоюз) ташкил ёфт, ки ин иттиход саноати парокандаи Точикистонро муттахид намуд ва дар натича инкишофи саноат тезонида шуд. Бояд хотиррасон намуд, ки дар солхои саноатикунонй надши асосиро ин иттиход мебозид. Иттиход санаи 21 августи соли
1934 ба 9 артели дар хайъаташ буда 2500 рублро дар намуди кредит тадсим кард [13]. Хар яке аз ин артелхо аз 2000 то 4000 рубл гирифтанд.
Дар солхои минбаъда ташкили корхонахои саноатй бисёр ба назар мерасид. Аз соли
1935 то соли 1941 дар мамлакат шумораи коргарон ба маротиб афзуд. Соли 1941 дар Ч,ШС Точикистон зиёда аз 140000 нафар коргарон фаъолият мебурданд, ки тадрибан 20%-и ахли захматро ташкил мекарданд.
Новобаста аз дастовардхои дар боло номбаршуда дар ташаккули иттиходхои истехсолй дар Точикистон як датор монеахо чой доштанд:
1. Нарасидани кадрхои баландихтисос - хукумати Шуравй хамасола аз чумхурихои бародарй даххо мутахассисони баланихтисоси сохаи саноатро барои корбари мефиристонд, аммо дар он солхои 20 - ум ва 30 - юм ин кофй набуд;
2. Дар солхои 20 - ум синфи коргари точик хосатан хунармандони махаллй ба кори дастачамъй майл надоштанд. Барои хамин дар баъзе холатхо мачбуран ба артелхо муттахид карда мешуданд ва дар муттахидкунии артелхо ба иттиходхо низ ин падида дида мешуд;
3. Аз хисоб суст инкишоф ёфтани низоми маориф дар мамлакат дариб 70%-и ахолй бесавод буд. Ин холат ба раванди хуччатгузорй ва дигар корхо дар робита ба саводнокй монеа эчод мекард;
4. Нарасидани ашёи хом - дар давраи сохтмони сотсиализм мамлакат бухрони сахти идтисодиро аз сар мегузаронид ва барои хамин добилияти пурра таъмин намудани ашёи хомро ба ташкилотхои саноатй надошт;
5. Набудани робитаи дехот бо шахр анидтараш робитаи кишоврзй бо саноат. Дар солхои 20-ум масъалаи асосй таъмини равобит миёни кишоварзй ва саноат ба хисоб мерафт.
Хамин тавр дар рушд ва ташаккули саноат дар 4111С Точикистон надши иттиходхои истехсолй хеле калон буд. Надши иттиходхо дар инкишофи артелхои саноатй намоён мебошад, зеро тамоми масъалахои молиявии артелхо тавассути иттиход халлу фасл карда мешуд. Ин ба он мусоидат намуд, ки масъалахо саривадт хал гардида, барои инкишофи минбаъдаи артелхо заминаи мусоид фарохам оварда шавад.
Дар баробари ташаккули низоми саноат синфи коргари точик низ ташаккул ёфт. Дар ин давра коргарони махаллй низ сохибихтисос гардиданд. Чорабинихои хукумати шуравй ба он мусоидат кард, ки ахволи ичтимоию идтисодии халд ру ба бехбудй оварад. Дар ин маврид як нудтаи мухимро бояд дайд кард, ки инкишофи минбаъдаи саноати Точикистон ба даврахои сиёсати нави идтисодй (1920 - 1929) ва давраи аввали саноатикунонй (солхои 1930 - 1941) сахт вобастагй дорад. Махз дар хамин давра пояхои мустахками саноати Точикистон бо
ташкил ва ташаккули артелхо ва тадричан ба заводу фабрикахо табдил додани онх,о гузошта шуда буд.
ПАЙНАВИШТ:
1. БДВС., Хазинаи № 172., Руйхати № 1. Парвандаи № 36, в. 35.
2. БДВС., Хазинаи №172. Руйхати №1. Парвандаи №20., в. 21.
3. БДВС., Хазинаи №172. Руйхати №2. Парвандаи №3., в. 5.
4. БДВС., Хазинаи №172. Руйхати №1. Парвандаи №56., в. 1.
5. БДВС., Хазинаи №172. Руйхати №1. Парвандаи №12., в. 1.
6. БДВС., Хазинаи №172. Руйхати №2. Парвандаи №22., в. 39.
7. БДВС., Хазинаи №172. Руйхати №3. Парвандаи №2., в. 29.
8. БДВС., Хазинаи №172. Руйхати №3. Парвандаи №2., в. 32.
9. БДВС., Хазинаи №172. Руйхати №3. Парвандаи №2., в. 49-53.
10. БДВС., Хазинаи №172. Руйхати №3. Парвандаи №16., в. 28.
11. БДВС., Хазинаи №172. Руйхати №3. Парвандаи №16., в. 34.
12. БДВС., Хазинаи №172. Руйхати №3. Парвандаи №38., в. 2-3.
13. БДВС., Хазинаи №172. Руйхати №3. Парвандаи №62., в. 1.
14. История Лининабада (научно-популярный очерк). - Душанбе: Ирфон, 1986. - 608 с.
15. История таджикского народа. Том 5. Новейшая история (1917-1941). - Душанбе, 2004. - 477 с.
REFERENCES:
1. Sughd Viloyat State Archive. Fund 172. Inventory 1. Case 36. Sheet 35.
2. SVSA (Sughd Viloyat State Archive). Fund 172. Inventory 1. Case 20. Sheet 21.
3. SVSA. Fund 172. Inventory 2. Case 3. Sheet 5.
4. SVSA. Fund 172. Inventory 1. Case 56. Sheet 1.
5. SVSA. Fund 172. Inventory 1. Case 12. Sheet 1.
6. SVSA. Fund 172. Inventory 2. Case 22. Sheets 39.
7. SVSA. Fund 172. Inventory 3. Case 2. Sheet 29.
8. SVSA. Fund 172. Inventory 3. Case 2. Sheet 32.
9. SVSA. Fund 172. Inventory 3. Case 2. Sheet 49-53.
10. SVSA. Fund 172. Inventory 3. Case 16. Sheet 28.
11. SVSA. Fund 172. Inventory 3. Case 16. Sheet 34.
12. SVSA. Fund 172. Inventory 3. Case 38. Sheet 2-3.
13. SVSA. Fund 172. Inventory 3. Case 62. Sheet 1.
14. The history of Leninabad (Scientifico-Popular Essay). - Dushanbe: Cognition, 1986. - 608pp.
15. The history of the Tajik nation. Volumes 5. The newest history (1917 - 1941). - Dushanbe, 2004. - 477pp.
