CC BY
5Оригинален труд UDC 821.163.3-23.09
ИСТРАЖУВАША НА НАРОДНАТА ДРАМА ВО МАКЕДОНША - ИСТОРИСКА ПЕРСПЕКТИВА
Катерина Петровска-Кузманова
Институт за фолклор „Марко Цепенков ", Скоп)е, Македонка
Key words: folk drama, folk games, researchers, Folkloristica, theatre.
Summary: Folkloristica as well as other scientific disciplines was formed in the nineteenth century. In that framework we need to look at its origins in the research of folk drama and theatre in the Macedonia. In the documents it remains remembered that the interest in this field of study of folklore in this region first appears by the end of the nineteenth century, when a large number collectors of folklore to start collect and write folk games and plays scene. True, more systematical research in the field of folk drama and theatre can be noticed after the Second World War In this paper it is desired to show the path of development on this part of the Macedonian, the study of folklore with special emphasis on the present situation, as well as on the work of some researchers who have produced a large contribution to define the field of its research and development.
Вообичаено кога станува збор за истражувааето на народната драма почетоците се лоцираат во средината на дваесеттиот век кога се интензивира истражувааето на традиционалните претставувачки (изведбени) практики, со цел - нивна примена во современите театарски ситеми. На то] начин се заокружува сликата за фолколорната драма како составен дел од народната култура. Присуството на драмските елементи во обредите на]прво било во фокусот на интерес на повеке значащи теоретичари од областа на етнологщата и на антропологщата, за подоцна, таа улога, се повеке, да ]а преземаат театролозите, па така овие истражувааа добиваат нова димензща. Поттикот што го даваат антрополозите од Кембриц со теорщата за дионизиското потекло на театарот го свртуваат вниманието на истражувачите кон оваа релацща. Со текот на времето нивната теорща се ревидира и вниманието од потеклото се свртува кон други поинакви релации, кои се однесуваат, пред се, на изведбената димензща на обредите. Ваквиот пристап особено ]асно е изразен во работата на Клифорд Гирц и Виктор Тарнер, кои, како антрополози, во истражувааата, тргнуваат од обредноста кон театарот и Ричард Шекнер, ко], како режисер и театролог, го изодува истиот пат, но од
обратна насока. Една од темелните теории, кои ja истрaжyвaaт фолклорната драма и театар од аспект на нивниот разво] е онаа на Валтер Пухнер (Puchner, 1977: 345). То] трaгajки по врските на театарот и oбрeдностa yтврдyвa чeтири критeриyми на взaeмно поврзани оски со спротивни точки: 1) симбол и ствaрност, 2) игрa и rnpa, 3) свeчeност и прoслaвa, 4) ирaционaлност и рaционaлност. За да ja oбjaсни своjaтa теорща, то] го yпотрeбyвa терминот дроменон, што според дeфинициjaтa на Цejн Хaрисон знaчи нeшто што e нaпрaвeно прeтходно или повторно, и/или она што e одигряно или прикaжaно, при што сeкoгaш e видливa нeговaтa поврзаност со рeлигиoзнотo, што ни yкaжyвa дека дроменон e првобитното сeмe на театарскиот вид, кoe 'рти во мaгискo-рeлигиoзнитe яктивности'. Во теорщата на Пухшр е нajзнaчajно да се зaдржимe на констaтaциjaтa дека обредите и театарот се однeсyвaaт кoмплeмeнтaрно во своето ге^тсто eдинство, како и дека rae му припafaaт на подрач]ето за кoe се грижи нayкaтa за театарот, истo како што театарските мaнифeстaции и припafaaт во подрач]ето на антропологщата. Во пост^ната литература, raja го обработува ово] проблем авторите се обидуваат да ги одредат критериумите со кои се служи усната книжевност во издво]увааето и означувааето на фолклорниот театар и разбирааето на неговата автономна форма. За да се одреди присуството на народната драма во фолклорот треба да се следат специфично организираните и функционалните зборови на учесниците во ова или она де]ство, усни или усно-музички дщалози, реплики и извици и др.
Почетоците на истражувааата на народната драма/театар на Балканот се совпafaaт со почетоците на фолклористичката де]ност воопшто. Во оваа смисла истражувачката исторща на народната драма и театарот во балканската фолклористика, според податоците што ни се достапни, се гоуавува кон кра]от на деветнаесеттиот век, кога познатиот српски поет Лаза Костик ja об]авува сво]ата статща под наслов „Народно глумоваае" во raja ке забележи: „Ми се чини дека raj коледе, кралиците, лазариците и додолите се нaоfa истиот никулец што за елинската драма истражувачите на старините го нaоfaaт во свештените обреди на митскиот Озирис, во фригиската служба на Кибела и Адорис, што raj Грците се развило од обичajнaтa смрт во занес на богот Дионис" (^stic, 1893: 3). Оваа CTarnja на Костик го следи митот што се создава кон крajот на деветнаесеттиот век, а генезата на театарот TOj ja доведува во врска со вегетативната магща. Денес, во современите театролошки истражувааа оваа теорща сè повеке се напушта. Но, стaтиjaтa на Костик e знaчajнa за истражувачгата историja на народната драма и театар на Балканот,
затоа што поттикнyвa голем бро] собирачи на фолклорот да се зафатат со истражуваае на народните драмски сцени. Кон оваа стaтиja може да го надоврземе трудот на Михаил Арнаудов: „Студии вьрху българските обреди и легенди", oсобeно во текстот што се адресува на кукерите и русалиите, во ко] прави релацща мегу aнтичкитe празници и паганските игри, надоврзува]ки се на широко прифатената теорща за дионизиското потекло на драмата и на театарот. Во оваа смисла то] забележува: „Овие наши празници претрпеле многу промени, но сепак e ]асно дека имаат доста сличности со десетте игри на Дионис". Општо познатата теорща на кембричките антрополози ja следи и Христо Вракалески во „Българско народно изкуство". То], игрите што ги изведуваат маскирани мажи, a се нарекуваат: кукери, бабургери, ешкинари, старци, дервиши, дедиси, цамалари и др. ги подведува под заеднички термин миметски и ги поврзува со плодoродието и благососто]бата во семе]ството. Според него, маскарадната фoрмa на игрите со текот на времето ги довела дo „атракционото осмислуваае како народен театар", при што народот создал големo разнообразие од човечки и од животински маски, во кои се по]авува како голем уметник, доловува]ки го преку маските и костимите она што e на]карактеристично во изразот и во движеаето на имитираните или исмеваните луге од животната и од општествената средина. Истражувааето на фолклорната драма и театар во контекст на народните oбичaи се интезивира во втората половина на дваесеттиот век. Во ово] контекст треба да ги спомнеме сестрите Jaнковик, кои ги забележуваат играчките елементи во народните oбичaи, во Србща и во Македони]а, дава]ки знача]ни подaтoци за игрите под маски. Тда смeтaaт дека во eтнолoшкaтa и во фoлклoристичкaтa литерaтyрa одaмнa пoстoи мислefte дека мaскирaните пoворки се пoизворни и шблиски дo култот, a дека миметските елементи, кои пoчнyвaaт да дoминирaaт во нив на смeткa на култната испрaзнетост, ja нaпyштaaт сфeрaтa на oбреднотo и навлегуваат во сфeрaтa на дрaмскотo, извeдyвaчкотo, зaбaвнотo, односно се смeтa дека фoлклoрниот театар продoлжyвa таму кaдe прeстaнyвa култот ^анковип Л. и Д., 1963: 407). Рускиот научник Никита Тoлстоj, истo тaкa, ги истрaжyвa фолклорните елементи во jyжнослoвeнскaтa oбрeдност, при што зaбeлeжyвa дека современите, во рeликтнa фoрмa сочyвaни oбрeди, свeдoчaт за прoцeсот ко] зашчгал прeд ил^а години, за прoцeсот преку ко] имитaтивнaтa маги]а прeрaснyвaлa од кaлeндaрски oбрeд и водeл кон теaтaрскo дejство, a од театарсто дejство - во прeтстaвa. То] пaт нe бил прaволиниски. Прoблeмот на гeнeзaтa на обредите од новогодишниот циклус, според Никита Тoлстоj, мoжaт да се рaзглeдy-
вяят од рaзлични aспeкти, прво преку нaдворeшнa спорeдбa: a) со ге-нeтски блиските трядиции, б) со ге^тски нeсродни трядиции, в) од araera1 на спорeдбa во ршките на слoвeнскaтa трaдициja. То] смeтaл дека рaзвоjот на театарот од ритyaлот кон прeтстaвaтa може да бидe прoслeдeн врз рaзличнитe вaриjaнти на циклусот новогодишни oбрeди.
Интересот за народната драма во Maкeдoниja се oгрaничyвa на последните школку дeцeнии, од дваесеттиот век. Истражувааата на релацщата oбрeдност - драма, во Maкeдoниja, се движeлe според рeдo-следот по ко] се движeлa и свeтскaтa нayчнa мислa, нajпрвин и raj-чeстo oбрeдностa e oбрaботyвaнa од eтнолoшки и од фолклористички aспeкт, при што се зaбeлeжaни нeкои драмски елементи во дeлaтa на: М. Филиповик, В. Кличкoвa, Л. Спирoвскa, С. Младеновски и други. Овие студии, повд сво]ата етнолошка провиниенцща, даваат голем бро] на информации забележени на терен, кои ни ja отсликуваат изворната состо]ба на народните драмски игри. Тие, гледано од денешна перспектива, ни нудат можности за споредба и за согледуваае на трансформациите што настануваат во обредноста, но и сведочат за елементи, кои, во мefyврeмe се изгубиле или се трансформирале. Eдeн од тeмeлнитe трудови за поврзаноста на драмата со фолклорот, на ко] a се пoвикyвaaт пoсочeнитe aвтoри, e стaтиjaтa на Кирил Пeнyшлиски: „Драмските елементи во мaкeдoнскотo народно творeштво". Во oвоj текст авторот зaбeлeжyвa дека драмскиот род на фолклорот содржи рaзновидни форми од народното творeштво. Основeн eлeмeнт на oвоj род, според него, e дejствотo. Исто тaкa, мoшнe значаща e CTarajara на Вaсил Илоски: „Вaриjaнти со свaдбeни мотиви во фолклорниот кoмплeкс oбрeд, пeснa, игрa и драма", во raja, авторот зaбeлeжyвa дека ияко срaзмeрно малку, во чист вид народната драма се срeKaвa во нашиот фолклор во нeрaздeлнa врска со о6ичяи, шсни и игри, нeкoгaш во рaмнопрaвнa, a пoчeстo во подрeдeнa фyнкциja. Според него, тoa e причигата што кон нea се пристaпyвaлo глявно од eтногрaфски aспeкт, со дeскриптивeн мeтод, бeз примeнa на e^rerera критериуми, исто тaкa, како одefte во дрyгa крajност, го oзнaчyвa соглeдyвafteто на народна драма сeкaдe кaдe што пoстоjaт конфликтни ситyaции и диjaлoг. Несомнено наколем влог во истражувааето на релацщата: игри со маски - драма, може да се на_|де во анализата што во своите истражувачки студии ja прават Joрдaн Плeвнeш „Бeсовскиот Дионис" и Jeлeнa Цвeтaновскa „Игри со смртта". Во трудот на Плевнеш се согледува поврзаноста на oбрeдот и народната драма, со примената на теорщата на антрополозите од Кембриц, за дионизиското потекло на театарот и на теорщата на Пухнер што се однесува на дромеонот. Цветановска во
сво]ата студща го истражува бабарскиот обред, при што прави анализа на играта и ja воспоставува релацщата на аналогща, raja се однесува на стрyктyрaтa и на елементите. Во то] контекст Цветановска, изведбата на играта со умирааето и оживувааето на „мртовецот", ja разгледува како составен дел на театарот и на обредот. Русомир Бoгдaновски, ги истрaжyвa драмските пoстyлaти на кoмeдиjaтa во сцeнaриjaтa на oбрeдните игри, обидува]ки се да направи нивна структурна анализа, како во однос на сижеата, така и во однос на ликовите, кои учествуваат во играта. Нитос Чayсидис во трудот „Митолошката структура на обредот како негово имплицитно театролошко сиже" пишyвa за нeкои теaтрoлoшки aспeкти на митoлoшките сижea, при што театролошките елементи ги согледува во обредите за контролираае на атмосферските по]ави. То], исто така, се задржува и на ликовите вклучени во овие два система, особено на ликот на зме_|от. Влaдимир Бoцeв, во своите истражувааа, об]авени во списанието „Етнолог" и во зборникот „Маски", преку трaдиционaлнотo и соврeмeнотo во oбичaите го oбjaснyвa присуството на драмските елементи во фолклорот.
Фолклорната сцена е слоевита и при изведбата ги користи овие средства: мимички (гестови, танц, пантомима), акустички (збор, наратор, преобразба, песна), оптички (костими, маски, сценографща, реквизити). Сето тоа однесуваае, исто така, може да се сведе на вербално (дщалози, песни и др.) и невербално (поворка и танц). Изведбата на дела од народното творештво претпоставува активно учество на гледачите во него. Тоа претставува особен вид на взаемен однос на актерите и на публиката, кои по правило се соучесници во претставата. Ова се потврдува во големиот бро] истражувааа, кои се вршaт во оваа oблaст и од рaзличните методологии, кои се примeнyвaaт во проучув^ето на народната драма. Резултатите од истражувааата ни дaвaaт за прaво да заклучиме дека преку eтнотeaтрoлoгиjaтa, теaтрoлoгиjaтa и фoлклoристикaтa се тесно поврзани. Вниманието во новите методологии за истрaжyвafte на фолклорната драма е свртено кон техниките и начините на извeдбaтa, како и кон помалку истрaжyвaните подрaчja, како што се: eнeргиjaтa, рaмнотeжaтa, движемта, a исто тaкa, особено место му се дaвa на комунигацискиот процес мегу извeдyвaчите и гледачите, со што се измeстyвa тежиштето на истражувааата и се нaсочyвa кон нови подрaчja, кои помалку се обременети со претпоставки што на што му претходи или што од што прoизлeгyвa, a повеке го нaсочyвa фокусот на интересот што го про]авува нayчнaтa jaвност кон извeдyвaчките ^ara^ra, нивнaтa стрyктyрa, прaвилaтa врз кои се грaдeни, личноста
на извeдyвaчот, нeговaтa подготoвкa и неговото тело. Ширеаето, опфатот на народната драма кон нови простори нaвeдyвa низа истрaжyвaчи да се зафатат со одрeдeни aспeкти на фолклорното прикaжyвafte, како што e aктeрствотo. Тaлeнтирaнитe рaскaжyвaчи, како носители на фолклорната трaдициja билe во фокусот на интерес на бро]ни истрaжyвaчи. Криштоф Вроцлaвски, имajки ги прeдвид сличните зaфaти во свeтскaтa фoлклoристикa, пишyвa за Димо Стенкоски, од arnera:' на нeговaтa личност, рeпeртоaр и yмeтничкaтa прeзeнтaциja. Актерството на фолклорниот рaскaжyвaч e во фокусот на истрaжyвafte на Тaнaс Вряжиновски, ко], драмските елементи ги соглeдyвa преку aвтoрскиот бeлeг при прeзeнтaциjaтa на прикaзнитe. Во своите истражувааа, Вражиновски особено внимание и посветува на релацщата мefy раскажувачите и слушателите. То] забележува дека начинот на ко] де]ствува разкажувачот за време на раскажувааето се разликува во зависност од бро]от на слушателите, но и од нивниот состав, пол и возраст. Како заклучок од своите истражувааа, то] доafa до констатацщата дека ситуацщата на раскажувач и слушатели, кои соодветно реагираат, несомнено го театрализираат фолклорниот матери]ал. На ово] начин се добиваат две оски на поврзуваае во разво]от на процесот на раскажуваае, односно со приказната, првата е на раскажувачот со усното раскажуваае, додека втората ги обединува ситуаци]ата и традици]ата.
Елементите на изведувачката уметност: дидаскалиите, сценографщата, костимографи]ата, режисерот, заедно со актерите и текстот се составен дел од фолклорниот театар. Основен белег на фолклорниот театар е костимирааето и маскирааето. Костимите, маските, многубро]ните прирачни реквизити, му даваат посебно обележ]е на фолклорниот театар. Воопшто маската претставува синоним за фолклорниот театар. Таа го типизира и го прави препознатлив ликот што го претставува. Оттука и фактот дека предизвик за истражувачите несомнено претставува и нивната визуелна страна. Торга Здрaвeв во оваа смисла истрaжyвa одрeдeни сeгмeнти на oбрeдностa, задржува]ки се глявно на маските и костимите во обредните поворки од Кумановско. Со неговите статии се проширува полето на истрaжyвafte на народната драма и театар, биде]ки тие се однесуваат на маските и на костимите, односно на нивната симболика, улога и место во обредите со маски како елементи значащи за нивната прeзeнтaциjaтa и изведба.
Интересот што за оваа проблематика се гоуавува во последните години се темели врз методите и терминологщата на театрологщата, фолклористиката, функционалниот структурализам, Лотмановата
семиотика, Бахтиновата теорща на говорните жанрови, Дандесовото учеае за текстот, за текстурата и за контекстот, Гофмановата, Тарнеровата и Шекнеровата теорща на изведбата. Но, при тие истражувааа секогаш треба да се има на ум дека обредите не мoжaт да прeрaснaт во театарсга прeтстaвa, исто како што не треба да се пренебрегне фактот дека во фолклорот некои видови изведби се блиски до театарот, некои не се. Несомнено е дека во фолклорните изведби се слyчyвa она кон што тежнее модерниот театар, трг^е на кулисите, рaмпaтa и поврзуваае на aктaнтот и гледачот. Наспроти oвa, се слyчyвa и oбрaтен прoцeс, обредите ги впивaaт нормите на театарот. Затоа вeлимe дека oвa вл^нж нe може да се сфaти дека се одигрyвa сaмo во една насога, туку дека прeтстaвyвa пoстоjaп и вeчно жив ^o^a Тoкмy истрaжyвaftето на фoлклoрнотo прeтстaвyвafte низ призма на динaмично движefte, како цeлинa, му oвозмoжyвa на истражувачот на народната драма да ги рaзбeрe историjaтa и рaзвоjот на театарот.
Литература:
Арпаудов, Михаил. 1972. Студии вьрху бългaрcкитe oбрeди и лeгeнди. София. Богдаповски, Русомир. 1997. Комичните драмски форми во македонските обреди и обичаи. Во: Збoрник Maкeдoнcкaтa дрaмaтикa/дрaмaтургиja.... (прир. J. Лужина). Прилеп. С. 109-117. Боцев, Владимир. 1993. Маскирааето и обичаите под маски во Македонща.
Во: Етнoлoг. Бр. 3. С. 114-125. Боцев, Владимир. 1998. Традиционалното и совремепото во василичарскиот
обича). Во: ЗбoрникMacm. Скоп|е: Музе] па Македонща. Вакарелски, Христо. 1969. Бългaрcкo нaрoднo изкуcтвo. Софща. Вражиповски, Тапас. 1997. Драмските елемепти во пародната проза. Во: Збoрник Maкeдoнcкaтa дрaмaтикa/дрaмaтургиja.... (прир. J. Лужина). Прилеп. С. 87-99.
Вражиповски, Тапас. 2002. Актeрcтвoтo ни нaрoдниoт рacкaжувaч. Скоп|е:
Матица Македопска. Вроцлавски, Кшиштоф. 1979. Maкeдoнcкиoт нaрoдeн рacкaжувaч Димo
Cтeнкoвcки. Скоп|е: Институт за фолклор „Марко Цепенков". Здравев, Горги. 1975. Играта Цамала во Агино село (Кумаповско). Во:
Maкeдoнcки фoлклoр, 15-16. Скоп|е. С. 369-375. Здравев, Горги. 1997. Театралноста во македонската фолклорпа свадба. во: Maкeдoнcкaтa дрaмaтикa/дрaмaтургиja.... (прир. J. Лужина). Прилеп. С. 99-109.
Здравев, Горги; Вражиповски, Тапас., 1998. Костимирааето и маскирааето во зимските обредни игри во Македонща. Во: Macm. Скопле: Музе] па Македонща. С. 63-71. Ил>оски, Васил. 1970. Вaриjaнти co cвaдбeни мютиви вo фoлклoрниoт кoмnлeкc oбрeд, nema, игрa и дрaмa. Скоп|е: МАНУ.
JaHKOBrfi, Л>убица; Jaнкoвиh, Даница. 1957. Прилог проучавату остатака орских обредних игара у Jугославиjи. Београд.
JarnoB^, Лубица; JarnoB^, Даница. 1963. Играае под маскама. Во: Народно стваралаштво. 6. Београд.
Кличкова, Вера. 1957. Велигденски обичаи во Порече. Во: Гласник на Музичко конзерваторско друштво НРМ, 11. Скоще. С. 160-201.
Кличкова, Вера. Божикните обичаи во Скопска котлина. Во: Гласник на Етнолошкиот музе]. Скоп|е. Бр. 1, год. I. С. 233-248.
Младеновски, Симо. 1975. Цамаларството во коз]ачщата (Кумановско). Во: Македонски фолклор, 15-16. Скоп|е: Институт за фолклор „Марко Цепенков". С. 379-383.
Пенушлиски, Кирил. 1968. Драмските елементи во македонското драмско творештво. во: Петтирацинови средби. Титов Велес. С. 39-48.
Плевнеш, Joрдaн. 1989. Бесовскиот Дионис. Скоп|е: Наша книга.
Спировска, Лепосава. 1975. Некои драмски елементи во обичарт Василица во селото Лисиче (Титоввелешко). Во: Македонски фолклор, 15-16. Скоп|е: Институт за фолклор „Марко Цепенков". С. 363-369.
Толсто], Никита Илич. 1995. Jезик словенске културе. Ниш: Просвета.
ФилиповиЪ, М.С. 1939. Обича]и и веровааа у Скопсюо котлини. Во: СЕЗ, 24, Београд. С. 379-385.
Цветановска, Jеленa. 2001. Игри со смртта. Скоп|е: Матица македонска.
Чаусидис, Никос. 2004. Митолошката структура на обредот како негово имплицитно театролошко сиже. во: Театарот на почвата на Македонща од антика до денес. Скоп|е: МАНУ. С. 11-47.
Geertz, Cliford. 1973. The Interpretation of Cultures. New York: Basic Books.
Kostic, Laza. Narodno glumovanje. U: Glasnik Zemajskog muzeja u Bosni i Hercegovini. Sarajevo V, 1893, 3. Sarajevo.
Puchner, Walter. 1977. Brauchtumserscheinungen im griechischen Jahreslauf und ihre Beziehunen zum Volkstheater. Wien: Österreichisches Museum für Volkskunde.
Scheschner, Richard. 1988. Performance Theory. New York-London: Rouledge.
Sekner, Ricard. 1992. Kapostmorednompozoristu. Beograd: FDU.
Turner, Victor; Turner, Edith. 1982. Performing Etnography. In: TDR, 26, 2. New York.
Turner, Viktor. 1989. Od rituala do teatra. Zagreb: August Cesarec.
