CC BY
216
Фузайлов Абдурафик,-
номзади илмтои таърих, дотсенти кафедраи Таърих ва фаныои ламъиятии ДД^БСТ.
ТАЪРИХИ ХАЛКИ ТОЛИК ДАР НАКША ВА ЛАДВАЛ&О
Аз лониби Сарвари мамлакатамон Ланоби Ол!, муатарам Эмомал! Раамон эълон шудани соли 2010 аамчун Соли маориф ва фараанги техник! ба инкишофи илму маориф ва ихтироъкориву фановар! такони лидд! бахшид. Ин икдом аз лониби кулли устодон ва олимони Донишгоаи давлатии аукук, бизнес ва сиёсати Толикистон лонибдор! гардид. Аз лумла устодони донишгоа - доктори илмаои таърих, профессор Назирлон Турсунов ва номзади илмаои таърих, дотсент Лурабек Исомиддинов, ки аамчун олимони варзида, тарбиятгарони бомааорат, омузгорони навовари фанни таърих эътироф шудаанд, китоби дасталамъиро ба забони рус! таати унвони «История таджиков: структурно-логические схемы» бо теъдоди 300 нусха дар нашриёти «Ношир» аз чоп бароварданд. Асар барои омузгорону муаассилини мактабаои ол!, коллелу омузишгоаао, мактабаои таасилоти умум! ва кулли ихлосмандони таъриху фараанги халки толик пешбин! шудааст. Накшаву ладвалаое, ки дар китоб лой дода шудаанд, баари азбар намудани мазмуну муатавои таърихи ниёгон дар лараёни таълим ва бахусус баари баланд бардоштани сифати таълим бениаоят ааамияти калон дорад.
Пас аз соаибистиклолии Лумаурии Толикистон таваллуа ва бузургдошти анъаноти гузаштагон, худшиносии милл!, эаёи суннатаои таърихию фараанг!, ташвики русуми волои ниёгони халкамон аз муаимтарин аадафао пазируфта шуда, тарбияи инсони бофараангу ватандуст ва худогоау лааоншинос, маърифатноку хушахлок аз вазифааои муаимтарини ломеа ба шумор меравад. Барои расидан ба чунин аадафаои ол!, таълиму тадриси фанни таърихи халки толик дар донишгоау донишкадааои лумауриамон заминаи мусоиде фароаам хоаад овард. Зеро омузиши таърихи халки толик бо роааои гуногун, бахусус истифодаи воситааои аён! имконият медиаад, ки ташаккул ва таргиби гояаои ватандустию ватандор!, аифзи истиклолият ва ифтихори милл! таъсиргузор бошад.
Бояд тазаккур дод, ки воситааои аёнии таълим имконият медиаанд, ки мафаумаои таърих! дар лараёни таълим дакик, боварибахш баён гарданд. йамчунин воситааои аён! якчанд вазифааои педагогиро низ ба ло меоранд. Чунонч!: шараи иловаг!, обуранги ва далелнокии фикр, воситаи роабар! ба фаъолияти фикрии донишлуён ва гайра. Хулоса, истифодаи комплексии воситааои таълим аз лониби муаассилин имконияти хуберо барои беатару бештар азхуд намудани вокеаао, далелао ва аодисааои таърих! фароаам месозад.
Солшои пешин вобаста ба фанни таърих воситашои аёш мисли харитаaо, диафилмaо, диапозитив, ладвалy наKшаaои умумї мавриди истифода карор мегирифтанд. Аммо барои омузиши фанни таърихи халки толик теъдоди хеле маaдyди воситашои аёш мавлуд буданду халос. Албатта дар китоби Боболон Гафуров «Толикон» чунин тасвирaо, расмaо ва диаграммаaо ба назар мерасанд, аммо истифодаи оншо ба кулли донишлуён дастрас набуд. Бо назардошти aамин холигоши омузиши илми таърих, таърихшиноси соaибистеъдод Лурабек Исомиддинов тасмим гирифт, ки дар соли таллили бузургдошти llGG-солагии давлати Сомониён ва QG-солагии академик Б. Гафуров соли l998 дастури таълимие таaия кунад, ки он фарогири мyaимтарин масоили таърих дар накшаву ладвалaо мебошад. Бояд таъкид кард, ки мураттаб намудани чунин дастури фарогирандаи накшаву ладвалaо ва дарбаргирандаи aаводиси мушими таърихЇ кори нишоят сангин мебошад. йамчунин дар амал татбик намудани ин aадафaо аз aар нафар, ки ба анломи ин гуна коршо тасмим гирифтааст, дониши расо ва назари дакикро талаб мекунад.
Боиси хушнудист, ки таърихшиноси хушназар Л. Исомиддинов аз Уaдаи ин кори сангин сарбаландона баромадааст ва дастури таълимии мазкур, ки таaти унвони «Таърихи халки толик дар ладвалу схемаaо» ба нашр расидааст, барои омузиши бештару пештари таърихи халки толик aадяи арзандаест. Муаллифи дастур элодкорона 8G ладвалу наKшаaо ва харитаaои сиёсиро аз аaди кадим то охири ибтидои асри ХХ мураттаб сохта бо истифодаи сарчашмаaои таърихЇ мyaимтарин вокеъоту шодисоти таърих'].', фаъолияти шахсиятaои баруманди миллат, риволу равнаки ayнарy илм, санъату адабиёти ниёгонамонро инъикос кардааст. йар як ладвалу наKшаaо махсyсиятaои дидактикЇ дошта, мазмун ва мошияти фанни таърихи халки толикро ифода мекунад. йамчунин оншо ба тафаккури таърихии донишлуён муассир мебошанд. Ладвалу накшашои дастури таълимЇ барои мушаххас намудани акидашои омузгорон низ хизмат мекунанд.
Дар замони ШуравЇ фанни таърихи халки толик дар факулташои таърихи Донишгоши давлатии Толикистон ва донишкадашои омузгории Хуланду Душанбе ба сифати курси факултативЇ шамай' дар шалми 2G ё 3G соати таадимЇ омузонида мешуду халос. Баъди сошибистиклолии кишвар бошад, макоми фанни таърихи халки толик тадрилан боло рафт. Омузиши фан нафакат дар факулташои таърих, балки дар шамаи факулташои гайритахассусЇ низ лорЇ гардид.
Дар ломеаи имруза омузиши фанни таърихи халки толик барои дарки бештари худшиносии миллию маънав'].', шисси ватандустЇ, тарбияи инсонЇ, дарки арзишшои умумибашарЇ чун василаи мушим ва таъсирбахш хизмат мекунад. Омузиши амики вокеашои таърих'].', алалхусус унсуршои мушими он монанди замон, макон, фазо, сабаб ва окибати вокеашо, далелу ракамшои марбут ба оншо бо истифодаи тамоми воситашои ба шууру шиссиёти донишлу мауссир имконпазир аст. Дар ин лода истифодаи воситашои аёт бенишоят мушим мебошанд. Дар баробари баёни хушку холии вокеашои
таърих'1, корбурди воситашои аёш имконият медишанд, ки маводи таълим1 аник, бо шавку завк баён ёфта, тафаккури мушассилинро ба шаракат оварад, завки оншоро ба омузиши фанни таърих бедор намояд. Зеро ин илм дарки мушимият ва хусусиятшои вокеашои даврашои гуногуни таърихиро талаб менамояд.
Воситашои аёнии таълим'1' имконият медишанд, ки мафшумшои таърих'1' дар лараёни таълим амик, боварибахш ва фашмо баён гарданд. йамчунин омузгори элодкор Исомиддинов Л. соли 2004-yм башри такомули сифати таълим, инкишофи майлу рагбат ва кобилияти идроки толибилмон, бозишои таълим'1 (дидактикї)-и таърихи халки толикро пешкаши устодону мушассилин намуда буд, ки он ташти унвони «Таърихи халки толик: тест-тренинг, сканвордшо, кроссвордшо, чайнвордшо» ба забони толикЇ ба нашр расонида шуд. Ин китоб дар асоси барномаи таълимии мактабшои олЇ ва мактабшои ташсилоти шамают мураттаб гардида, дар он пашлушои умдатарини шаёти сиёс1, илтимоию иктисодЇ ва фаршангии халки толик аз даврашои кадимтарин то замони мо дар шакли машкшои санлишЇ ва бозишои таълим'1 пешнишод шудааст. Дар китоби мазкур 1GGG тест-тренинг ва 30 кроссворд, сканворд ва чайнвордшо дар 155 сашифа лой дода шудаанд, ки оншоро омузгорон метавонанд дар лараёни таълим (машгулиятшои амалЇ, кори мустакилонаи донишлуён бо рошбарии устод) ва коршои берун аз синфї - машфилшо, озмуншо, олимпиадашо ба таври васеъ истифода баранд. Истифодаи тест-тренинг, кроссворд, сканворд ва чайнвордшо ба таквияти савияи дониш, кобилияти азхудкунии мавзуъ ва болоравии шавку шаваси толибилмон нисбат ба фанни таърихи халки толик мусоидат хошад кард.
Лустулушои доимии элодии Исомиддинов Л. дар лодаи коршои таълимиву методЇ имконият дод, ки соли 2GG5 дар шаммуаллифи бо камина дастури таълимиро ташти унвони «Таърихи навини Толикистон» ба табъ расонад. Китоби мазкур мухтасари таърихи Толикистони ШуравЇ ва сошибистиклол буда, дар он баробари ташияи малмуаи лексияшо, вобаста ба шар як мавзуъ ладвалу накшашои мантикЇ ва саволнома - супоришшо тартиб дода шудаанд. Инчунин дар охири китоб солнома - санашои мушими таърих'1 ва фешристи адабиётшои истифодашуда лой дода шудаанд.
Тавре ки дар боло кайд гардид, дар ибтидои соли 2G1G дотсент Л. Исомиддинов китоби калоншалмеро ба забони русї - «История таджиков в структурно-логических схемах» дар шалми ЗЗ1 сашифа бо шамкаламии доктори илмшои таърих, профессор Н. Турсунов ба чоп расонид. Китоб аз ладвалу накшашои хронологии вокеашои мушими таърихи халки толик - 5 накша; давраи кадимтарини таърихи халки толик - l5 накша; давраи кадим (сохти гуломдорЇ, ташаккул ва рушди давлатдории алдодони толикон) - 46 накша; таърихи толикон дар давраи ибтидои асршои миёна - 22 накша; давлати Сомониён, анломи раванди ташаккули халкияти толик - 22 накша; толикон дар давраи инкишофи муносибатшои феодалі - З5 накша; толикон дар давраи охири асршои миёна - 15 накша; Осиёи Миёна дар замони мустамликаи Русияи подшош'! - 12 накша; таърихи Толикистони ШуравЇ -
35 накша ва сошибистиклолии Лумшурии Толикистон - 1G накша, ламъ аз 217 накша иборат мебошад. Инчунин, дар китоб ладвали хронологЇ (мушимтарин санашои таърих'1) - 44 сашифа; руйхати адабиёти
истифодашуда - 77 номгуй; фешрасти ному насабшо - 13 сашифа; фешрасти номшои лугрофї -9 сашифа; фешрасти вожашои этник1 ва истилошоти таърих’1 -дар 4 сашифа ба хонандагон пешкаш карда шудаанд.
Китоби мазкур агарчи давоми ладвалу накшашои дар дастуршои пештар ба забони толикЇ аз лониби ин муаллиф ташияшуда бошад шам, боз аз пештара дида малмуътар ва сифатан бештар дар яклоягЇ бо устоди варзида Н. Турсунов пешкаши омузгорону мушассилини гурушшои русї гаштааст. Асар аз зумраи навгонишо, кашфиёти илмЇ ва аз лумлаи дастуршои таълимии солшои охири муаллифон мебошад. Масалан, дар китоби ба забони толикЇ нашршудаи Л. Исомиддинов бахшида ба таърихи ломеаи ибтидоЇ шаман 2 накша пешнишод шуда бошад, дар китоби охир - 15 накшаву ладвали мошиятан нав ба хонандагон пешкаш шудааст. Аз шар як ладвалу накшашои китоб дарк намудан мумкин аст, ки муаллифон дар мураттаб намудани ин маводи лолиб хеле зашмат кашидаанд ва эшсос мешавад, ки дар ин раванд сарчашмаву асаршои зиёдеро истифода бурдаанд. Дар асоси ладвалу накшашои аён1 сабабу натила ва окибатшои мушими таърихию сохтори шодисашо ва мафшумшои таърих'1 замонавЇ баён гардидаанд, ки ба устодон ва толибилмони имруза кумаки хуби дастурЇ мерасонанд. Ашамияти дигари дастури таълимии муаллифон дар он аст, ки истифодабарандагон -омузгорону толибилмон бо ёрии ладвалу накшашои китоби мазкур метавонанд мушимтарин муаммошои назариявии таърихи халки толикро баррасЇ намоянд, ташкик ва омузиши таърихи ниёгонамонро бо мураттаб сохтани файлшои компютерЇ ва дигар намуди воситашои техник' ба рош монанд, мафшумшои таърихиро осонтар шифз намоянд, кобилияти мустакилона фикр карданро ривол дода, инкишофи тафаккури таърихиро таъмин намоянд, донишшои андухтаи худро мусташкам гардонида, ладвалу накшашои таърихиро тавассути техникаи шозиразамон ё баннери калоншалм тайёр карда, дар машгулиятшои лексионию амалЇ ба таври васеъ истифода баранд.
Дар сарсухани китоби номбурда, ки ба калами ректори донишгошамон доктори илмшои таърих, профессор O.K. Каримов тааллук дорад, мушим будани чунин усули дидактикЇ, ба бешбудии сифати таълим ва тарбия, таъмини даралаи баланди омузиши фанни таърихи халки толик, инкишофи майлу рагбат ва кобилияти идрокии толибилмон накшаи созанда доштани ин дастури таълим' таъкид карда мешавад.
йамин тарик, ин дастури пурарзиши ба забони русї нашр ва дастраси хонандагон шуда ба сифати васоити илмию таълим'1 метавонад, дар баррасии назария ва муаммошои асосии таърихи халки толик ба омузгорон, мушассилину толибилмон ва кулли ихлосмандани таъриху фаршанги ниёгонамон хизмати шоён намояд.
- 1бЗ -
Вожашои калидТ: фанни таърихи халки толик, воситааои аёнии таълим, харитаао, диафилмао, диапозитив, ладвалу накшаао.
Ключевые слова: История таджиков в структурно - логических схемах, история таджикского народа, исторические процессы, явления действительности, наглядные пособия, карты, диафильм.
Key words: History of Tajik in structurally - logic schemes, history of the Tajik people, historical processes, the validity phenomena, visual aids, cards, filmstrips.
Фузайлов Абдурафик,-
к.и.н., доцент кафедры истории и общественных наук ТГУПБП
История таджиков в структурно - логических схемах
Данная статья представляет собой рецензию на недавно опубликованную книгу «История таджиков в структурно - логических схемах». -Худжанд: «Ношир», 2010. -332с., которая является учебным пособием по предмету «История таджикского народа». Рецензируемая книга является последней в серии публикаций профессора Турсунова Н.О. и кандидата исторических наук Исомаддинова Дж. Представленные в учебном пособии схемы и таблицы позволят обучаемым наглядно представить себе исторические процессы и явления действительности и глубже усвоить изучаемую дисциплину. Книга предназначена не только для учащихся, но и для широкого круга читателей, интересующихся историей таджикского народа.
Fuzailov A.
History of Tajiks in structurally - logic schemes
Given article represents the review of recently published book «The history of Tajiks in structurally - logic schemes».-Khujand: «Nosir», 2010.-332s., which is the manual subject of «the History of Tajik people». The reviewed book is last in a series of publications of Professor Tursunov N.O. and the candidate of historical sciences Isomaddinov J. The schemes presented in the manual and tables will allow trainees to imagine visually historical processes and the phenomena of the validity and more deeply to acquire studied discipline. The book is intended not only for pupils, but also for a wide range of readers, the interested by history of the Tajik people.
