CC BY
721
УСУЛИ ТАЪЛИМ МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ
Лурабоев Ламшед Набибуппоевич,
номзади игмшэи т аърих, дот сент и ДДНБС Т
АНАМИЯТИ ЛАДВАЛУ НАКШАНО ДАР ОМУЗИШИ ТАЪРИХИ ХАЛКИ ТОЛИ К
Солнои сонибистиклолии Толикистон дарки таъриху фарнанги пургановати ниёгонамон ба омили мунимтарини худшиносии миллї табдиг ёфт. Президенти кишвар Ланоби Огї мунтарам Змомапї Ранмон ба омузиши таърих, энёи тамаддуну фарнанги хапки толик ва эъмору рушди минбаъдаи он таваллуни хоса зонир намуда, дар баробари ронандозии тадбиру икдомнои шоистаи созандагиву бунєдкорї ба таъриху таърихнигор' руй оварданд. Як зумра асарнои ипмии бунёдие, ки то имруз аз лониби Сарвари давлат таъпиф ёфтанд, дапепи ин гуфтаноянд.1
Дар ин замина, танаввулоте, ки солнои истиклолият дар омузиши таърихи халки толик ба вулуд омад, олимон ва омузгорони элодкори фанни таърихро водор намуд, ки асарнои пурарзиши илмиву таълим'1 офаранд, ба кунантарин санифанои сарнавишти миллат, марниланои умдатарини бунёдгузории тамаддун ва давлату давлатдории толикон ру оваранд, бо дарки масъулияти баланд дар нигориши таърих ба давранои мухталифи он таваллуннамуда, панлунои норавшану пурасрори таърихро мавриди пажуниш карор динанд. Бо дарназардошти вазъи сиёсиву илтимої дар фароруи ланони мутамаддин банри боз нам такмил бахшидани нисси худогонию худшиносии миллї , ифтихори ватандорї ,
1 Эмомал1 Ранмонов. Толикон дар оинаи таърих. - Душанбе, 1996; Эмомал1 Ранмон. Толикон дар оинаи таърих. Аз Ориён то Сомониён.- Душанбе, китоби якум, 2000; Китоби дуюм, 2002; Китоби сеюм, 2006; Эмомали Рахмон. Республика Таджикистан на пороге XXI века. -Душанбе, 2000.
дарки фарнангу маданияти алдодТ' дар ломеа, махсусан тарбияи насли
ояндасоз аз усулнои пешрафтаи таълим васеъ истифода намоянд.
Солнои охир дар омÿзиши таърихи халки толик дар радифи «Толикон»-и Б. Гафуров аз нашр баромадани китоби шашлилдаи «Таърихи халки толик»1 (ба забони рус! ), китоби дарсии дулилдаи «Таърихи халки толик» (барои донишлÿёни мактабнои ол! зери назари академик Н. Неъматов)2, китоби дарсии «Таърихи толикон» - и Н.Тур -сунов3, китобнои таълимии олимони таърихшинос Н.Нютамов4, Хайдаров F.X,.,5 Р.Набиева6, Л.Исомитдинов7 ва дигарон накши муним бозиданд.
Имрÿзно масъалаи баланд бардоштани дониш ва манорату малакаи насли наврас, шогирдони муассисанои тансилот'1 талаби замон аст, зеро танно мутахассиси сонибмаълумот метавонад банри пешравии наёти сиёс'1 , илтимоиву иктисод'1 ва фарнангии кишварамон санмгузор бошад. Ин маъш дар суханронинои Президенти Лумнурии Толикистон Эмомал! Ранмон борно таъкид гардидааст. Тавре ки зикр мешавад: «Дар шароити ланонишав! танно мутахассиси баландпоя аз ÿндаи мустанкам намудани поянои давлат ва рушди минбаъдаи он баромада метавонад».8
Тибки талаботи раванди ислоноти сонаи маориф ва санаднои меъёриву нукукии дар ин замина амалкунанда масъалаи истифодаи васеи рону усулнои самарабахшу фаъоли таълиму тадрис аз омилнои муним ба нисоб рафта, аз нар як омÿзгор пажÿнишу лустулÿнои пайвастаро такозо менамояд. Дар робита ба ин бояд нар нафаре, ки ба утоки таълим!’ ворид мегардад, аз навгонинои сона пурра бархурдор гардида, дар раванди ташкили дарс линати лор! намудани навоваринои тахассус!
1 Иcтoрия таджикcкoгo народа.- Дyшанбe, 1998-1999, 2005, 2008, 2011 Т. I-II, IV,V,VI.
2 Таърихи халки толик. Китоби 1. Аз иноэни окил то толики баркамол (китоби дара барои донишл^^ни мактабнои олі ) I Зери танрири академик Н. Неъматов.- Дyшанбe, 2003; Таърихи халки толик. Китоби 2. Мÿълизaи клаccикии толикон. (китоби дара барои донишл^^ни мактабхри олх ) I Зери танрири академик Н. Неъматов. -Дyшанбe- Хуланд , 2007.
3 Тyрcyнoв Н .О. Таърихи точ,икон. - Хуч,анд, 2001.
4 Намоз Нотамов. Таърихи халки толик (аз толнои 60-уми аcри Х1Х то c.1924).-
Душанбе, 2001. (нашри дуюм, 2007)
5 Хайдаров Г.Х. История таджикотого народа: 20 век. - Худжанд, 2001.
6 Набиева Р. Зикрдаев Ф. Таърихи халки толик. - Душанбе, 2001
7 Иазматдинов Ч,. Таърихи навини Толикистон.- Хуланд, 2005 (дар наммуаллифии Фузайлов А.)
8 Суханронии Президенти Лумнурии Толикистон Эмомал! Ранмон дар тантанаи ба
истифода cyпoридани бинои нави таълимии Донишгони давлатии нукук, тилорат ва cиëcати Тoликиcтoн. 05 августи coли 2011
кушиш ба харл динад. Надди аккап устод бояд аз рону усулнои
мукарраршудаи таълим самараноку рангоранг, элодкоронаву навова-рона истифода бурда тавонад.
Бо назардошти талаботи санадхои меъёриву хукукии со хаи маориф дар бахши таълиму тарбия ва илм барои таъмини болоравии сифати таълими фанни таърихи халки толик бояд меъёрнои зайл риоя гарданд:
- мувофикати мазмун ва мунтавои машгулиятно бо самтнои умдатарини илми таърихшиносии кишвар;
- дар баробари танкими ланбанои илмиву педагогии таълими мав-зуъно ба вулуд овардани иртиботи кавї байни таълиму тарбия;
Дар ин маврид омузгор бо назардошти даралаи дониш, манорату малака ва чдхонбинии шогирдон ба ланбанои муними таълими мавзуъ таваллуннамуда, намзамон панлуи дигари масъала, яъне иртиботи онро бо тарбия аз мадди назар набояд дур дорад.
- кабл аз огози таълими мавзуи нав омузгор бояд лавнари асосии машгулияти гузаронидашавандаро мушаххас намояд;
- дар раванди тадрис бо назардошти шароити вокеии синф (аудитория) ба масъалаи соддаву фанмо ва шавковару ч,аззоб баён гадидани мавзуъ таваллуни махсус зохир гардад, арзишу монияти рукннои асосии дарс мадди назари намешагї карор гирад;
- вобаста ба мавкеъ ва зарурати тавзени масъалано интихоби максадноки воситано ва усулнои педагогї дар нар кисмати машгулият ба эътибор гирифта шавад;
-линати муваффак шудан ба донишазхудкунии хуби донишлуён бо истифодаи усулнои фаъоли таълим ба масъала^ои бедор кардани шавки мунассилин барои азхуд намудани мавод, гановат бахшидани мазмун-нокии мавзуи баррасишаванда, фаронам овардани мунити элод'1 ва пуртаъсир'1 (эмотсионал'1 )-и мавзуъ таваллуни намешагї зонир гардад;
- дар лараёни таълими мавзуъ рох,у усулнои мухталифи ташкили лах,зах,ои муаммовї, вазифагузоринои шавковари дарккунї ва навасмандкунии инфиродии донишлуён ё умуман гурух, ба кор бурда шаванд;
- дар раванди дарс воситанои мухталифи таълим'1' (аёниятно, нуллатнои лолиб, намоиши филмнои таълим'1', чддвалу накшахо, аксхо тавассути васоити техникиву компютер ва г.), ки шавку рагбати шогирдонро бедор намуда, барои ташаккули тасаввуроти образноку амик, ошної бо рузгору осор ва фаъолияти ч,амъиятиву сиёсии афроди таърих! ва ё зиндагии оммаи халк мусоидат мекунанд, мавриди истифодаи васеъ карор дода шаванд;
Дар ин раванд омузгорро лозим аст, ки чараёни муназзами алока-мандгардонии мавзуи баррасишавандаро бо мавзуънои гузашта ба рох монда, чихати таълими мавзуи нав ва ё мавзуънои оянда заминаи мусоид фарохам оварад.
Дар шароити кунун! имконияти корбурди васеи намуду шаклхои мухталифи васоити аён! дар лараёни таълими намаи зинанои тансилот мавчуданд. Алалхусус, истифодаи техника ва технологияи муосири иттилоотию коммуникатсион!, пеш аз нама компютер ва васоити ба он мутааллик, интернет имконият мединад, ки сифати баланди таълиму тадрис таъмин гардида, раванди хамгироии илму тахсилот бо татбики мухимтарин дастовардхои илм! муназзам ба рох монда шавад. Роннои гуногуни пешнинод ва истифода намудани воситанои аён! вулуд доранд, ки онно дар масъалаи ноил гардидан ба натиланои баланд дар раванди таълим, налли муаммонои чойдоштаи таълиму тарбия ва умуман, рушди низоми тансилот мусоидат мекунанд. Мутахассисон кулли васоити аёниро, ки дар раванди таълими фанни таърих мавриди истифода карор мегиранд, мушаххас табакабанд! намудаанд. Азчумла, Студеникин М.Т. ин васоитро ба таври зер дастабанд! менамояд:1
- Аёниятнои тасвир! (кор бо тахтаи синф, репродуксияи мусавварано, акси ёдгоринои меъмор! ва найкалтарош!, тасвирнои таълим!, ки барои матни китобнои дарс! элод шудаанд, аппликатсияно, видеотасвирно...);
- Аёниятнои шартиву график! (накшано, ладвално, диаграммано, харитано, накша -харитано, планшетно ва г.);
- Аёниятнои ашёв! (ашёнои дар осорхонано манфузбуда, (амсила) макетно, моделно...).
Ч,араёни тахияву омодасоз! ва умуман истифодаи бомавкеъ ва самараноки хар як навъи васоити дар боло табакабандишуда аз омузгор донишу иттилооти фарох ва дар мач,муъ махорату малакаи баланди касбиро такозо менамояд.
Дар рони ба осон! азхудкунии мафнумнои мураккаби таърих! дар радифи навъхои мухталифи васоити истифодашавандаи чдраёни таълим хамзамон мавкеи ладвалу накшано хеле муним буда, онно линати махсус кайд намудани мафнумно ва ё вокеанои асосии таърих! дар як низоми муайян накши муним доранд. Дар лараёни танияи ладвалу накшано мураттиб (омузгор ё толибилм) амалнои мантик! аз кабили танлилу
1 Студеникин М.Т. Методика преподавания истории в школе. - М.: Владос, 2000. -с. 145.
ламъбаст, му^ига, xyлocaбapopï, ба тapтиб (шстема) дapoвapдaни
мавод, ороиши график! ва гайраноро анлом мединад.
Гарчанде ладвалу накшано ба нам монанданд, лекин дар онно тафовутнои муним ва мyшаххаc низ ба мушонида мeраcанд. Накшано вокеияти таърихро ба таври график! инъикoc намуда, дар онно к^мнои алонида, нишонанои мафнумно бо аломатнои шарт' - шаклнои геометр!.', рамзно, навишталот, хатнои ишорав!.' ва гайрах,о инъикoc мегарданд. Ладвално (мутобики нишондоди А.А.Вагин) маводи отнтетикии мавзÿи омУзиш!.' манcyб ëфта, намчун инъикocгари графикии маводи таърих!.' дар шакли cyтyннoи му^^ав!.', мавз^!' ва хронологі' тартиб дода мешаванд. Дар ладвално аломатнои шартии мафнумнои таърих!.' вулуд надоранд.1
Бояд зикр кард, ки маеъалаи боэътимодии маводи ладвалу накшанои тах,ияшаванда ва шддаву фах,мо даcтраcшавии он дар ч[араëни таълим аз тах,иякунандаи он мавод ва шарну эзох,и oмÿзгoр дар раванди дарc вoбаcтагии зич дорад. H.C. Cангинoв ва ТЖ. Cазoнoва таъкид мекунанд, ки «дар ладвалу накшано дар шакли раcми график', аломатнои график' ë аломатнои шарт' алоканои умумии дохил!.', аcocи нoдиcанo, cамти ин алоканоро таcвир кардан, coхтoри надрано ва мафнумно, хycycиятнoи характернок, инкишоф ва тобеияти намдигарии онно, cабабнoи окибат, конунно ва Гайраноро шарн додан, аломатнои гуногуни категорияно, муко^аи онно, зунуроти умумият ва тафовутро баëн кардан, зиддиятнои мавлударо нишон додан мумкин аст».2
Ладвалу накшано кобилияти мустакилона фикр кардани толибилмон, мустанкам ва ламъбаcт намудани дониши кдблан андÿхтаи онно, инчунин инкишофи кобилияти зеннии омузиши мавзуъро таъмин мекунанд. Ладвалу накшано хдмчунин барои cанлидани дониши толибилмон, тафтиши доираи мутолиот ва дарачди ичроиши cyпoришхIoи дар доираи мавзуънои мyшаххаc додашуда низ ëрï мерашнанд.3
Coлнoи охир ба танияву иcтифoдаи ладвалу накшанои таълим!.' аз фанни таърихи халки толик таваллуни махcyc зонир мегардад. Алалхycyc, дар навзаи илмиву таълимии Хуландшанр аз лониби В.Воднев, Л.Иcoмитдинoв, H.Тyрcyнoв отл^лаи накшаву ладвалнои мантию.' аз
1 ^пользование cхeм и таблиц // http:IIkalebina.ucoz.ruI_ldI0I94_ispolzovanie_sh.doc. Таърихи рул^ъ 15 майи 2012.
2 Cангинoв H.C., Cазoнoва Т.M. Вocитанoи аëнï' дар таълими ломеашиноа . -Душанбе: Mаoриф, 1988.-c. 8
3 Иазмаддинов Л. Таърихи халки толик дар ладвалу cхeманo. -Хуланд, 1998. -c. 11.
фанни таърихи халки толик тания ва дар шакли китобнои апонида табъу
нашр гардиданд.1
Тарзу усули истифодаи накшаву ладвално хеле гуногун мебошанд. Дар ин самт манорату малакаи омузгор накши муним дошта, у метавонад тахтаи синфро васеъ истифода барад, накшаву ладвалноро дар когази махсус ё тавассути матбаахо дар намуди баннер омода кунад, намунанои электронии накшаву ладвалноро тания намуда, бо истифодаи компютер ва тахтаи электрон! дар машгулиятхо истифода барад, барноманои махсуси компютер! тания намояд, аз вараканои таксимша-ванда истифода барад, утокнои таълим!, толорно ва ронравнои таълим-гонро оро динад ва г.
Анамияти истифодабарии ладвалу накшанои барои фанни таърихи халки толик таниягашта дар он аст, ки онно маводнои таърихиро мулаз баён мекунанд, далелнои мухталифи таърихиро ба таври муназзам инъикос менамоянд, танаввулот ва инкишофи лараённои сиёс!, илтимоиву иктисод! ва фарнангиро мухтасар шарн мединанд, сабаб ва окибати вокеанои таърихиро кушода мединанд, давранои мухталифи таърихиро тавсиф мекунанд, сохтор, кисматнои асос!, хусусият ва монияти асосии нодисано, фаъолияти афроди таърихиро мушаххас инъикос мекунанд.
Омузгор метавонад дар лараёни машгулият ладвалу накшаноро дар шакли мукаммал ба сифати воситаи аён! мавриди истифода карор динад. Яъне, аёниятро дар чои муайяншуда, каблан омодагардида ё тахтаи синф насб намуда, вобаста ба мавзуи машгулият онро шарну эзон динад. Дар мавридхои зарур! истифодаи ладвалу накшано бо максади санлиши дониши толибилмон хеле мухим аст. Масалан, дар рафти бар-расии мавзуи таърихи илм ва фарнанг дар замони давлатдории Сомониён омузгор накшаи марбут ба фаъолияти эчодии олими забардаст Абуал! ибни Синоро пешкаш намуда, ба шогирдон вазифа мегузорад, ки муним -тарин асарнои Синоро номбар кунанд ва дар ин маврид хоначахои хол! гузошташудаи накшаи пешнинодгардидаро пурра намоянд (ниг.расми 1).
1 Воднев В. История таджикского народа: опыт системно-схематического отражения. АКД -Худжанд, 2003. -24 с.; Исомаддинов Л>. Таърихи халки толик дар ладвалу схемано. -Хуланд, 1998.-105 с.; Турсунов Н.О., Исамитдинов Ж.Б. История таджиков: структурно-логические схемы. - Худжанд, 2010. -332 с.
Расми 1
Дар мавриди омузиши низоми идораи давлати Сомониён низ истифодаи ин усул имкон дорад. Дар ин маврид ч,ихати санч,иши дониши толибилмон дар бобати девонно супориш дода мешавад, ки дар ч,ойхои холї номи девоннои 2,3,5,7-ро муайян ва пур кунанд (ниг. расми 2).
Расми 2
Сониб
(амир)-и хароса (илрокунандаи фармоннои подшон)
Надимон
Чубдорон
Дастархончино
Бакавупно
Саисно
Вакип
(сардори холагии даргон)
У стод ё шайхулиспом
Раисно- нок имони випоятно
К адхудоно-нок имони шанрно
1. Девони вазир
(сардори муассисанои маъмурх', сиёа ва холагї)
2.
3.
4. Девони сонибушрот
(корнои нарбї)
5.
6. Девони мунтасиб
(назорати бозор)
7.
8. Девони козї
9. Девони мампукаи хос
10. Девони вакф
Кзвмин тавр, донишлл^н таваccyти кор бо накшаву ладвално ролеъ ба мунимтарин вокеанои таърихи халки толик шинoc мешаванд, бо ocom мафнумнои мураккаби таърихиро дарк менамоянд, кобилияти муста-килона фикр ронданро нocил намуда, тафаккури таърихии худро инки-шоф мединанд.
Кагидвожаюэ: та^иси xaгки гoлк, /адвалу накшаю, восиганси аён/', маводи шapндинaндa, мафнумюи гaъpиxï
Джурабаев Джамшед Хабибуллоевич,
кандидат исторических наук, доцент ТГУПБП
Роль таблиц и схематических планов при изучении истории таджикского народа
Ключевые слова: история таджикского народа, таблицы и схемы, наглядные пособия, иллюстративный материал, исторические понятия
Статья посвящена анализу значения использования наглядных пособий при изучении истории таджикского народа. Автором выделены три вида наглядных пособий: иллюстративный материал, условно-графические пособия, предметные реалии, относящиеся к различным историческим эпохам. Наиболее продуктивным в ходе преподавания истории автор считает использование различных графических схем, планов, графиков и таблиц, что позволяет в более доступной форме изложить и изучить сложный научный материал и сложные исторические понятия. В качестве примера приведены таблицы, используемые при изучении эпохи Саманидов.
J. Kh. Djurabayev
The Role of Tables and Schematic Plans in the Study of the History of the Tajik Nation
Key words: history of the Tajik nation, tables and schemes, visual aids, illustrative material, historical concepts
The article dwells on the analysis concerned with the usage of visual aids in the study of the history of the Tajik nation. The author singles out three kinds of visual aids: illustrative material, assumptive-graphical aids, artefact realias referring to different historic epochs. The usage of various graphical schemes, plans, scedules and tables are considered by the author as mostly productive in the course of teaching history because it affords to expound the complicated scientific material and historical concepts in a more accessible form. The tables used for the study of the epoch of the Samanids are adduced as an illustrative example.
