CC BY
38
Каримов Осим Косимович -
доктори илмпои таърих, профессор ректори Донишгопи давлатии пукук, бизнес ва сиёсати Толикистон
ЭМОМАЛ1 РА&МОН - АСОСГУЗОРИ ФАР&АНГИ
сулши ТОЛИКОН
Дар таърихи башар макоми шахсиятаои бузург аз рисолати дар назди халку Ватан илро намудаашон муайян мегарданд. Баробари дигар хизматаои барласта Президенти Лумаурии Толикистон Эмомал! Раамон дар лодаи баркарор намудани сулау ваадати милл! дар кишвар ва ба андешаи милл! табдил додани он саами беназир гузоштанд.
Мактаби сулаи толикон басо ибратомуз буда, дар таърихи лааони муосир ба худ аамто надорад. Сарвари давлат дар суханронии худ бахшида ба Рузи Истиклолияти давлат! мараилааои таърихии кишварро то соли 1996 ба таври зерин таксимбанд! менамоянд:
Давраи якум - сентябри соли 1991 то ноябри соли 1992, яъне то иллосияи XVI Шурои Ол! - талошу мубориза дар байни куввааои гуногун барои ба даст овардани аокимият, огози ланги граждан!, авли беаокимият! ва бесарусомониао дар мамлакат.
Давраи дуюм - солаои 1992-1993 - фуру нишондани оташи ланги граждан!, ба вулуд овардани фазои эътимод, якдигарфаам! ва заминааои оштии милл! дар ломеа.
Давраи сеюм - соли 1994 - гузоштани пояаои низоми нави давлатдор!:
- баргузории ислоаоти сиёс!;
- ташаккули пояаои давлатдор!;
- ташкили неруаои мусаллааи милл! ва куввааои сараад!;
- ба вулуд овардани заминааои илтимоии ислоаоти иктисод!;
- тезондани раванди оштии милл!;
- Ааамияти амалии музокироти миёни толикон ва баргардондану лобало кардани фирориён дар мааалли доимии зист;
- ташаккулёбии сиёсати хорилии кишвар, болоравии нуфузу обруи Толикистон дар доирааои сиёсии дунё ва арсаи байналмилал!.
Давраи чорум - соли 1995 ва нимаи аввали соли 1996 - огоз ва суръат гирифтани дигаргунсозиаои куллии иктисод!, илтимо! ва фараанг!:
- комилан ба анлом расидани раванди бозгашти фирориёни илбор!;
- ислоаот дар сиёсати молия ва карз;
- лоннок гардидани лалби маблаггузориаои хорил! ба иктисодиёти кишвар, лустулу ва дарёфти роааои пайвастан ба холагидории лааон!.
Давраи панлум - солаои 1996-1997 - вусъат ёфтани раванди сулау ваадат:
- анлом додани тадбираои муассири иктисод!;
- густариши минбаъдаи робитааои хорилии Толикистон.
Давраи шашум - соли 1997 то имруз:
-хусусияти бебозгашти раванди сулк ва вакдати милл!;
-таъмини вакдати иктисодии кишвар;
-камчун ташаббускори икдомкои созанда эътироф гаштани Толикистон дар арсаи байналхалк!.
Маркилаи асосии таърихи сулк ва вакдати милл! аз Иллосияи XVI Шурои Олии Лумкурии Толикистон ва ба кайси Раиси он интихоб шудани фарзанди шоистаи халк, Какрамони Толикистон Эмомал! Ракмон огоз меёбад. Баркарор ёфтани йукумати конун! кушиши ба рок мондани гуфтушуниди байни йукумат ва мухолифин, никоят изкороти Раиси Шурои Олии Лумкурии Толикистон муктарам Эмомал! Ракмон оиди баркарор намудани сулк дар кишвар аввалин икдоми лидд! дар лодаи вакдати милл! максуб меёбанд. Рисолати таърихии Иллосияи мазкур дар ин аст, ки хавфи аз байн бурдани Лумкурии Толикистон ва таксимшавии миллатро пешгир! кард, тадбиркои мушаххасро ликати аз букрони сиёс!, иктисод!, фаркангию маънав! баровардани кишвар пешникод намуд, самткои асосии сиёсати дохилии мамлакатро муайян кард, барои ба мувофика овардани куввакои солими ломеа - кизбкои сиёс!, созмонкои мардум!, иттикодиякои ламъият!, дин! заминаи созгор мукайё намуд, самткои асосии сиёсати хорилии Толикистонро таркрез! кард.
Бо камин, Иллосияи XVI Шурои Олии Лумкурии Толикистон ба таъсиси сохтори навини давлат, истикрори сулк ва ризоияти милл!, таъмини амнияти кишвар, бисёркизб!, йаракати вакдати милл! ва экёи Толикистон ибтидо гузошт. Дар лаласаи тантанав! бахшида ба 10-умин солгарди иллосияи такдирсоз Эмомал! Ракмон акамияти бузурги онро дар таърихи кишвар чунин муайян менамоянд: «Иллосияи XVI Шурои Олии Толикистон аз лумлаи камин руйдодкои таърих! мебошад, ки дар таърихи давлатдории миллии толикон ва таърихи навини Толикистони сокибистиклол як маркилаи сифатан навро гузошта, хатари камчун давлати мустакил баркам хурдани Толикистон ва камчун миллат аз миён рафтани толикони куканбунёдро пешгир! кард».
Санаи 12 декабри соли 1992 Эмомал! Ракмон ба мардуми Толикистон муролиат намуданд.1 Санади мазкур камчун аввалин муролиатномаи расмии Сарвари давлат ба мардуми кишвар акамияти бузурги таърихиро дорост. Дар чунин вазъияти муташаннил Сарвари давлат ба таври каты изкор менамоянд, ки сулкро дар кишвари азияткашида баркарор мекунанд, барои рушди минбаъда шароити мусоид фарокам меоваранд. Бешубка ин Муролиатнома бовариву эътимоди мардумро ба налот, ояндаи дурахшони кишвар кав! намуд.
1 Эмомал!' Ракмон. Толикистон: дак соли истиклолият, вакдати милл!' ва бунёдкор!'. Душанбе: Ирфон, 2001. - с.4-7. л.2
19 декабри соли 1992 таати унвони «Давлат аз иттифок хезад» мусоаибаи муаими рУзноманигор бо Раиси ШУрои Олии Лумаурии Толикистон Эмомал'1' Раамон интишор ёфт. Сарвари давлат ба се зинаи аввалини роааои ба эътидол овардани вазъи лумаур! ишора менамоянд: дар кадами аввал бояд гуруааои силоабадаст ба аам гуфтушунид кунанд ва ба мувофика бирасанд. Дуввум, аукумат бояд амнияти шаарвандонро таъмин карда тавонад. Роаи сеюм, вуруди неруаои сулахоаи давлатаои узви ИДМ ба Толикистон мебошад. Дар мусоаиба механизмаои халъи силоа, роааои босамари ба Ватан баргардонидани гурезагон, тадбираои таълилии йукумат оид ба пешгирии гуруснап батафсил баён мешаванд. Вале, ба андешаи Сарвари давлат роаи ягонаи налоти миллат сулау ваадат мебошад.
Дар изаороти 31 декабри соли 1992 Сарвари давлат натилааои соли сипаришударо ламъбаст намуда, вазифааои муаимро дар соли минбаъда муайян намуданд. Муатавои муролиатро даъват ба сулау ваадат ташкил медиаад. Бо максади таъмини сулау амният дар соли 1991 аз лониби йукумати конуш чорааои таълил! андешида шуданд, ки аз лумлаи онао карори авфи умум, Конун дар бораи гурезагон, карорао дар мавриди яроксупории гуруааои мусаллаа, беатар кардани авзои иктисод'1' маасуб меёбанд. Вале новобаста ба ин бархе аз гуруааои fайриKонyнï пешниаодаои сулахоаонаи роабарияти лумауриро рад намуда, ланги бародаркушро дар баъзе минтакааои лумаур'1' идома доданд. Сарвари давлат ин гуруааоро душманони мардум ва аукумати конунии Толикистон эълон карданд. Дар изаорот азми катъии мубориза бо чунин гуруааои тахрибкор баён ёфтааст.
Дар чунин вазъияти мураккаб аз лумлаи роааои муассири баркарор кардани сулау субот ба роа мондани аамкории васеъ ва судманд бо созмонаои байналхалй маасуб мешуд, ки дар изаорот хеле равшан ифода ёфтааст. Сарвари давлат эълон медоранд, ки «Дараои Толикистон барои аамаи кишварао, созмонаои байналмилал! боз аст!». Дар санади мазкур бори аввал равшану возеа Сарвари давлат лонибдории йукуматро дар роаи бунёди давлати демократии аукукбунёд ва дyнявï изаор доштанд.
Дар табрикоти солинавï низ аз 31 декабри соли 1992 Сарвари давлат сабабаои ланги шаарвандиро таалил намуда, аз тадбираои йукумати лyмаyрï дар лодаи сулаофариш ёдовар мешаванд. Дар ин муролиат низ сула ва ваадати миллï мавкеи асой дорад. Сарвари давлат изаори yмедворï менамоянд, ки соли нав соли сулау салоа дар сарзамини мо, ором! ва бахт дар хонадонамон шавад, мардум ба меанати пурсамар шуруъ кунанд, иктисодиёти дар натилаи ланг харобгашта дубора эаё гардад, аама даст ба дасти якдигар дода, фидокорона фаъолият намоянд, то Ватан зудтар аз балоаои ба сараш омада раао! ёбад.
Дар макола бо номи «Роки рако! аз букрони азими камагон!» аз 19 марти соли 1993 бори нахуст вазъи сиёс!, иктисод! ва маънавии лумкур! хеле амик таклил ёфтааст.1
Ба андешаи Сарвари давлат ба авзои ламъиятию сиёс! ва иктисодии кишвар ду омили лидд! таъсир мерасонанд. Омили аввал, ланги шакрванд! мебошад, ки боиси харобии иктисодиву талафоти маънав! гаштааст. Омили дуввум, сифаткои комилан нав гирифтани авзои сиёсии мамлакат аст, ки омилкои хорилиро заиф гардонида, дар зукури арзишкои вокеии маънавиёти халки толик ва дигар халккои сокини Толикистон падидор гашт. Сарчашмакои букрони сиёс!, иктисод! ва маънав! дар заминаи фаъолияти гуруккои тахрибкор, ланги бардавоми шакрванд! маънидод мегардад. Сарвари давлат дар мавриди ташаккули андешаи милл! акидаи пешкадамро баён мекунанд: «Аз бунбасти маънавию идеолог! рако! ёфтан масъалаи мушкилтарини замони мост. Фикр мекунам, ки арзишкои азал!, одату суннаткои комилан халкии мо метавонанд такягоки боэътимоди мо бошанд».2
Дар ин раванд раконидани мардум аз хурофоти дин! ва таъмини озодии инсон метавонад макаку меъёри пешрафти ломеаро таъмин кунад. Сарвари давлат ба ояндаи кишвар назари нек ва эътимоди комил доранд. Аз ин ликоз, барномаи талдиди иктисод!, сиёс! ва маънавии лумкуриро таркрез! мекунанд, барои густариши муносибаткои байналмилал! андешакои лолиб баён медоранд, ки аз густариши гояи сулку вакдат дар ломеа дарак медод.
Дар маколаи «йадафи сиёсати мо манфиати мардум аст», ки 1 июни соли 1993 дар рузномаи «Садои мардум» ба нашр расидааст, Сарвари давлат на танко сабабкои букрони сиёсию иктисодиро баррас! менамоянд, балки маркилакои ислокоти иктисодиро низ таркрез! мекунанд. Боиси таъкид аст, ки дар макола нигок доштани афзалияти камешагии маориф, илм ва фарканг вазифаи мукимтарини йукумату давлат эълон мегардад.
Суханронии Сарвари давлат дар сессияи XVII Шурои Олии Лумкурии Толикистон (26 июни соли 1993) боз як маркилаи мукими талошко бакри истикрори сулк максуб меёбад3. Дар ин маъруза андешаи нави миллии толикон дар давраи Истиклолият возектар баён ёфт, ки заминаи онро сулк, вакдат, экёи Толикистон ташкили медикад. Маърузаи Сарвари давлат дар иллосияи XVII акамияти хосаи таърих! дорад. Пеш аз кама, дар он вазъи сиёс!, иктисод! ва маънавии кишвар ба таври фарогир таклил ёфт, ки бори нахуст буд. Дуввум, сиёсати дохил!, самткои сиёсати хорил! муайян гардиданд, ки асоси онро бояд таъмини сулку вакдат дар ломеа, баркарор ва густариши робитакои дустона бо кишваркои хорил! ташкил медод. Саввум,
1 Эмомал! Ракмон. Толикистон: дак соли истиклолият, вакдати милл! ва бунёдкор!. -Душанбе: Ирфон, 2001. - с.23,42. л.1
2 №амин китоб, с.33
3 йамин китоб, с.96-115
аз маъруза маълум гардид, ки дар тули ним соли фаъолият йукумат дар мавриди ба эътидол овардани вазъи сиёсиву иктисодии мамлакат, баркарор кардани оромиву амният, густариши робитаи дустонаи байни минтакашои кишвар ва байни миллатшои гуногуни он, ба рош мондани шамкоришои хорилии судманд, эшёи фаъолияти макомотшои давлатию кудрат ва шокимияти машалл'1 коршои назаррасро анлом додааст. Суханронии мазкур аз азми кавии йукумат ва Шурои Ол'1 ва мардуми кишвар дар лодаи бунёди сулшу созандап дар лашзашои шассос дарак дод.
Икдомшои Сарвари давлат дар мавриди ба Ватан бозгардонидани гурезагони дохиливу хорил'1 дар талрибаи лашош ба худ назир надорад.
Муролиатшо ва талошшои шоистаи Сарвари давлат Эмомал'1 Рашмон башри ба Ватан баргардонидани гурезагон мактаби бузурги вашдату ягонап мебошад. Ба Ватан бозгаштани кариб як миллион гурезагон, воке ва зарур'1 будани андешаву талошшои Сарвари давлатро оид ба вашдат собит намуд. Андешаи вашдат аз имтишони лиддии шаёт гузашт. Гояи сулшу вашдат ва созандап, кафолати амнияти лумшур'1 аз лониби Сарвари гамхори давлат толики овораю сарсонро боз ба макони асл'1 бозовард. Мардум бо дили гарму хотири ламъ ба баркарор кардани манзили харобгашта шуруъ кард. Ба тарзи шашар обод намудани хонашои вайронгаштаи бозгаштагон аз ношияи Чилликул огоз гардид ва дар ношияшои Колхозобод, Бохтар, Вахш, Холамастон босуръат идома ёфт. Дар шудуди вилояти Хатлон беш аз 2100 манзил ба тарзи шашар аз нав баркарор гардид. Аз 33 484 хонашои харобгашта бо кумаки созмоншои байналмиллал'1 27 232 хона обод карда шуд. Мешнати созанда мардумро боз шам мутташид кард.1
Дар густариши раванди сулшу вашдати толикон, огози музокироти толикон, Иллосияи XVIII Шурои Олии Лумшурии Толикистон, (28 декабри соли 1993) ашамияти бузурги таърих'1 дорад. Дар маърузашои худ Сарвари давлат вашдати миллиро идеали сиёсии Толикистон эълон менамоянд. Бо дарки масъулият ва рисолати таърихии вашдатофариш Сарвари кишвар изшор менамоянд, ки йукумат барои ба рош мондани гуфтушунид бо созмоншои ламъиятию сиёс'1 омода аст. Боиси тазаккур аст, ки шануз дар Муролиати худ ба муносибати солгарди ба узвияти СММ кабул шудани Лумшурии Толикистон моши марти соли 1993 Сарвари кишвар ин омодагиро чунин изшор карда буданд: «Мо омода шастем бо шамаи тарафшое, ки хошиши лумшуриро зудтар аз бушрони сиёсиву иктисод'1 баровардан доранд, мусошиба кунем. Мусошиба башри элод, на башри харобиовар'1».2 Дар маърузаи худ ба иллосияи XVIII Шурои Ол'1 ин матлаб боз муфассалтару амиктар баён ёфт: «Албатта, идеали сиёсии мо вашдати миллист ва чунон ки дар изшороти ман ба муносибати таллили рузи Созмони
1 Тоатов ft. Накши иллосияи XVI Шурои Олии Толикистон дар ташкими давлати демократ].'. //Э.Ш.Рашмонов-эшёгари давлати мили. - Хуланд, 2002.-с.170
2 Эмомал! Рашмон. Толикистон: даш соли истиклолият, вашдати милл1 ва бунёдкор1. -Душанбе: Ирфон, 2001. - с.44. л.1
Миллали Мутташид гуфта шудааст, мо бо шама созмоншои сиёсию ламъият'1 ва лунбишшое, ки барои сулши шамагон, баркарор ва инкишоф додани иктисоди милл'1 ва аз кайди бушрони сангини иктисод'1 рашо'1 бахшидани лумшур'1 бо рошбарияти мамлакат шамкор'1 карданианд, гуфтушунид хошем кард. Ва ба хотири пешрафт дар ин шошроши вашдати милл'1 тайёрем, ки дар сатше ва шайате, ки бошад, гуфтугу ва музокира кунем. Башри шамалониба шал кардани ин масъала Шурои Ол'1 комиссияи махсус таъсис дод, ки фаъолияти он аллакай натилашои мусбат дода истодааст. Мо омодаем, ки доираи мавзуи гуфтугуи конуниамонро бо нерушои мухолиф васеъ намуда, шамаи он масъалашое, ки шаллашон ба оромии пурраи ломеаамон мусоидат мекунад, бо камоли масъулиятшиносии сиёс'1 дар сари мизи музокира дида бароем. Мо ягон масъалаи принсипиалии ломеаамонро бо роши зур'1, аз тарики набарди мусаллашона шал кардаш нестем. Муроду максадамон бунёдкористу бас».1
йар суханронии Сарвари давлат даъват ба вашдат ва мешнати созанда аст. Эмомал'1 Рашмон дар шар падидаи шаёти ламъият'1 ва комёбишои мешнат'1 омили мусташкам шудани вашдатро мебинанд. Сухарош дар Анлумани якуми лавонони Толикистон (17 марти соли 1994) пашлушои тозаи андешашои Эмомал'1 Рашмонро доир ба вашдату сулш фаро гирифт. Пеш аз шама, меъёри асосие, ки фаъолияти тамоми шизбшоро муайян менамояд, ин болотар донистани манфиати халку давлат нисбат ба шадафшои рузмарраи гурушшо, шизбшо ва созмоншои алошида мебошад. Дуввум, шар шизбу созмон бояд дар мешвари фаъолияти худ мусташкам намудани ягонагии Толикистон, осоиш ва некуашволии халкро гузорад. Саввум, ба хотири сар назадани хунрезишои навбат'1, ба хотири ояндаи миллати толик, ба хотири зиндагии осоиштаву осудашолонаи мардум гурушшову шизбшо бояд аз гуноши шамдигар гузаранд, дар шама шолат сулшу салошро пеша гиранд. Чашорум, Сарвари давлат бори дигар омодагии йукумати Толикистонро барои гуфтушунид бо шизбу шаракатшо баён менамоянд. Эмомал'1 Рашмон мафшуми вашдатро бо арзишшои нав гаш мегардонанд: «Идеали сиёсии мо вашдати милл'1, мутташидию ягонап, дустию бародар'1 ва пешрафти Ватани азизамон мебошад».2 Дар идомаи маъруза андешаи вашдати милл'1 боз амиктар баён мегардад: «Лумшурии сошибистиклоли Толикистон бо нигош доштани хусусиятшои хоси худ бо роше пеш рафтанист, ки кулли кишваршои тараккикардаи дунё манфиаташро кайшо дидаанд. Мундарилаи онро пеш аз шама бунёд сохтани давлати демократии дуняв'1 ва шукукбунёд, гузариш ба иктисоди бозор'1 ва комёб шудан ба вашдати милл'1 ташкил медишад».3
1 Эмомал! Рашмон. Толикистон: даш соли истиклолият, вашдати милл! ва бунёдкор!. -Душанбе: Ирфон, 2001. - с.161. л.1
2 №амин китоб, с.207
3 Эмомал! Рашмон. Толикистон: даш соли истиклолият, вашдати милл! ва бунёдкор!. -Душанбе: Ирфон, 2001. - с.208. л.1
Вашдати милл'1 сарчашмаи сошибистиклол'1 аст. Дар нутки пурмуштаво дар сессияи ХХ Шурои Олии Лумшурии Толикистон Эмомал'1 Рашмон ба шам иртиботи кав'1 доштани вашдат ва истиклолиятро ба таври зерин шарш медишанд: Якум, масъалаи вашдати милл'1 пойдевори ягонагии Толикистон мебошад. Талошшои пайвастаи йукумати Толикистон ба он равона гаштааст, ки кишвар аз руи машал таксим нашавад. Талрибаи талхи таърихи асри ХХ толиконро водор месозад, ки вашдати миллиро шамчун гавшараки чашм нигош доранд. Дуввум, Толикистон Ватани умумии шамаи оншое мебошад, ки хуни нофашон дар ин ло рехтааст. Бо хушнуд'1 зикр мешавад, ки шоло бародарони русу узбек, киргизу тотор ва дигар кавму миллатшо ба Толикистон бозгашта истодаанд. Сарвари давлат вакилон ва аъзои йукуматро даъват менамоянд, ки баробари илрои дигар вазифашо барои мутташид намудани миллати толик, осуда зиндап кардани тамоми халкшои Толикистон тамоми кувва, донишу талрибаи худро сафарбар намоянд.
йангоми вохур'1 бо олимони Академияи илмшои Толикистон (феврали соли 1996) Сарвари кишвар бори дигар шамбастагии вашдат ва истиклолиятро ёдовар мешаванд: «Ин ду мафшум, яъне истиклолият ва вашдат дар ягонап' буда, бе якдигар вулуд дошта наметавонанд».1
Бори нахуст дар ин мулокот Сарвари давлат дар назди олимон вазифа мегузоранд, ки мавзуъшои ташлили вокеъбинонаи шодисашои чанд соли охири шаёти лумшур'1, баррасии илмии омилшо, сабабшо ва заминашои пайдоиши ин шаводис, ташлилу омузиши афкори ломеа, таъмини заминашои илмии пешрафти минбаъдаи шаёти кишвар ва гайра дар маркази таваллуши таърихшиносон, ломеашиносон, файласуфон, сиёсатшиносон ва умуман олимону донишмандон карор дода шаванд.
Ба андешаи Президенти кишвар таншо башои илмию таърих'1 ба ин шодисашо ва бардошти вокеъбинона ломеаро ба максади ол'1 - таъмини вашдати милл'1 ва камолоти маънав'1 мерасонад. Дар солшои охир оид ба шодисашои сиёсии Толикистон асаршои зиёде чоп шудаанд, ки аксари оншо яктарафа буда, барои якдигарфашм'1 ва вашдати милл'1 мусоидат намекунанд. Олимони кишвар вазифадоранд, ки ба ин равандшои номатлуби илм'1 вокуниш дишанд.
Андешашое, ки Сарвари давлат дар ин ламъомади илм'1 иброз намуданд, аз сатши нави фашмиши вашдати милл'1 гувош'1 медишад. Президенти лумшур'1 таваллуши олимонро ба самти тозаи илмшои ломеашинос'1 -тадкики бунёдии мафшуми вашдати милл'1, рошшои пойдор намудани он дар ломеа лалб менамоянд.
Дар лодаи бомуваффакият анлом пазируфтани раванди сулш сашми Сарвари кишвар беназир аст. Кабул шудани конун «Дар бораи аз лавобгарии лино'1, интизом'1 ва маъмур'1 озод кардани шахсоне, ки дар давраи аз 25 март то 25 ноябри соли 1992 линоят ва амалшои гайриконуш содир кардаанд» (25
1 №амин китоб, с.453
ноябри соли 1992) аввалин ва мушимтарин кадам ба суи оштии милл'1 маънидод шуд.
Сипас дар Муролиатнома аз 2 марти соли 1993, суханрон! бахшида ба яксолагии Иллосияи XVI Шурои Ол'1 (15 ноябри соли 1993), 5 ноябри соли 1997 Сарвари давлат оид ба омодгии йукумат ба гуфтушунид бо мухолифин изшор карда буданд.
Моши апрели соли 1994 маршилаи тозаи раванди сулш огоз меёбад, ки самараи неки талошшои Сарвари давлат буд. Максаду мароми неки Сарвари кишвар дар суханшои зерин ба таври барласта баён ёфтаанд: «Акнун бояд ба худ оем ва гуноши шамдигарро бубахшем. Бояд дар сарзамини абгору дардхурдаи мо аз ин пас таншо сулшу оштии милл'1 ва ягонагию вашдат пойдор бошаду тантана кунад».1 Мавриди зикр аст, ки аз рошбарони сатши олии шар ду тараф машз Эмомал'1 Рашмон аввалин шуда дасти ошт! дароз карданд, ласорати бемисл ва иродаи сиёс'1 барои расидан ба вашдат нишон доданд. Аз башори соли 1995 то соли 1997 Сарвари давлат шаш маротиба бо рошбари мухолифин мулокот намуданд, ки ба раванди гуфтушунид вусъату комёб! бахшид.
Мулокот ва суханронишои Сарвари давлат бо зиёиён (19 марти соли 1997), дар Анлумани сеюми иттишодияшои занон ва созмоншои гайришукуматии занони лумшур'1 (26 апрели соли 1997), дар вохур! бо лавонон маршилаи нави вусъати раванди сулш ва вашдати милл'1 мебошад. Ин мулокоту вохуришо, ки дар арафаи вокеаи бузурги таърих! - имзои Созишномаи умумии истикрори сулш ва ризоияти милл'1 сурат гирифтанд, барои болоравии рушияи вашдат ва созандап дар ломеа мусоидат намуданд. Эмомал'1 Рашмон бори аввал бо табакашои пешсафи ломеа мулокоти самим!' анлом дода, оншоро ба амали созанда башри фардои дурахшони Ватан шидоят карданд. Дар мулокотшои мазкур Сарвари давлат ланбашои нави вашдати миллиро баррас! намуданд.
Зарурати вашдатро Президенти Толикистон бо асосшои муътамад баён медоранд: «Мусолишаи милл! барои лумшурии мо чун обу шаво зарур аст. Мо таншо бо роши вашдат, якдигарфашм! истиклоли кишварро мушофизату пойдор ва ягонагии мардуми лумшуриро устувор карда метавонем».
Эмомал! Рашмон дар мулокот бо лавонони кишвар низ (23 майи соли 1997) ба масъалаи ташкими вашдати милл! таваллуши бештар зошир намуда, дар ин раванд вазифашои зеринро ба миён гузоштанд:
Якум, тамоми ашли ломеа худро барои расидан ба вашдат ва рош надодан ба шисси хусумату касосгир!, ки окибати ланги бародаркуш аст, омода созанд. Дуввум, лавонон бояд назокати давлатдор! ва худидоракуниро омузанд, ислошоти куллии иктисодиро бо дили гарму неруи лавон! дар амал
1 Эмомал! Рашмон. Толикистон: даш соли истиклолият, вашдати милл! ва бунёдкор!. -Душанбе: Ирфон, 2001. - с.460. л.1
лор! кунанд. Сеюм, дар лавонон эасоси поквилдон!, вазифашинос! ва фидокор! ба нафъи халку Ватан тарбия карда шавад. Чорум, муносибат ба хизмати лавонон дар сохтораои низом! ба кулл! тагйир дода шавад. Хизмат дар сафи Куввааои Мусаллаа бояд барои насли наврас яке аз муаимтарин мактабаои обутоби онао гардад. Панлум, ба вазоратаои адлия, маориф, фараанг ва иттилоот, созмонаои лавонон ва дигар макомотаои давлат! супорида шуд, ки барномаи муфассали маърифати аукукии лавононро тартиб дода, дар мактабао, донишкадаао, кисмаои аарб!, мааалли зисти лавонон таблиготи аукукиро вусъат диаанд. Шашум, ба вазоратаои тандуруст!, фараангу иттилоот, маориф ва Пажуаишгоаи тадкикотии модару кудак супориш дода шуд, ки барномаи муфассали танзими оиларо тааия дода, ташвикоти аамалонибаи онро ба роа монанд. йафтум, бо максади ба таври фарогир амал! сохтани сиёсати давлатии лавонон бо фармони Президенти Лумаурии Толикистон Кумитаи кор бо лавонони назди йукумати Лумаурии Толикистон таъсис ёфт, ки барои дастгирии моддию маънавии лавонон, таакими ваадат дар байни онао, тарбияи насли наврас дар заминаи арзишаои неки алдод! ва муосир саами арзанда мегузорад.
йамин тарик, мулокотаои мазкур, ки дар арафаи имзои Созишномаи сула ба вукуъ пайвастанд, аз мараилаи нави ваадати милл! дарак доданд, баёнгари руаияи созандаи мардуми кишвар гардиданд.
Дар раванди гуфтушуниди байни толикон ду мулокоти Эмомал! Раамон бо роабари мухолифини толик накши аалкунанда бозид, ки ааамияти бузурги таърих! дорад. Имзои Созишномаи умумии истикрори сула ва ризояити милл! дар таърихи кишвар мараилаи сифатан навро огоз бахшид. Дар заминаи Созишнома Комиссияи оштии милл! аамчун макомоти муваккат! таъсис ёфт, ки то 31 марти соли 2000 фаъолият намуда, дар лодаи таакими ваадати милл! ва ислоаоти сиёс! саами муносиб гузошт.
Бахшида ба ин санаи сарнавиштсоз 27 июни соли 1997 Муролиатномаи Президенти Лумаурии Толикистон Эмомал! Раамон таати унвони «Бигзор сулау ваадати милл! поборло ва ловидон! бошад!» интишор ёфт. Дар Муролиатнома имзои Созишнома аамчун талассумгари як давраи томи таърих! тавсиф мегардад. Президенти кишвар ломеаро аушдор месозанд, ки танао дар аолати илрои нуктааои зерин Созишнома ваадати ловидонаи миллатро таъмин менамояд.
Якум, аар кас бояд дарк намояд, ки вазифаю масъулияти у дар назди ламъият ва наслаои оянда баробар буда, макому манзалати якхела дорад. Сабаки талхи таърихи ланги шаарванд! собит намуд, ки ягон гоя, ягон андешаи гаразнок гайр аз ноком! ва сарсонию бадбахт! чизеро ба бор оварда наметавонад.
Дуюм, Президенти мамлакат даъват карданд, ки «мо минбаъд ба лойи душманлуй! бояд дар суроги дустон бошем». Кафолату омили чунин руаия меанати софдилона ва муносибати самим! бо касбу кори худ аст.
Сеюм, Президенти кишвар принсипи дурнамои рушди Толикистонро таршрез'1 намуда, кайд мекунанд: «Халки мо роши худии пешрафт, модели толикии тараккиётро пеш гирифтааст».
Чорум, Сарвари давлат шашравандонро ба илрои рисолати таърихии худ дар назди ворисон даъват менамоянд. Равшанфикрони кишвар барои нигош доштани арзишшои фаршангии худ, донистани таърих ва сабак гирифтан аз фолиашои таърих'1, пок нигош доштани забони адаб'1 ва оину анъанашои миллат шидоят карда мешаванд. «Машз дар заминаи пешрафти фаршанг ва забон рушияи машалгаро'1 аз байн рафта, кушишшои аз якдигар дур'1 лустан ба талошшои мутташидии миллат мубаддал гардида метавонад» -таъкид мекунанд Президенти кишвар.
Эмомал'1 Рашмон меафзоянд, ки агар вашдату дуст'1 дар нишоду сиришти шар инсон лойгир шавад, сурату сират шамеша падидору дурахшон хошад буд: «Мо бояд ба якдигар бовар кунем, дар симои якдигар дуст, бародар, шамватан ва шамтакдирро бинем».1
Санаи 28 июли соли 1997 дар ш. Душанбе дар Театри академии опера ва балети ба номи С.Айш Анлумани таъсисотии йаракати вашдати милл'1 ва эшёи Толикистон баргузор гардид. Бо хошиш ва исрори тамоми вакилони анлуман Президенти Лумшурии Толикистон Эмомал'1 Рашмон раиси Шурои марказии ин шаракат интихоб гардиданд.2 Маърузаи Сарвари давлат дар ин Анлуман вашдати миллиро бо арзишшо ва ланбашои тоза ташким бахшид ва ба пояи баланд боло бардошт.
Таъсис ёфтани йаракатро Сарвари давлат шамчун азми окилона, падидаи бисёр умедбахшу солими шаёти ламъиятию сиёсии кишвар, дар амал татбик гардидани Созишномаи истикрори сулш ва ризоияти милл'1 ба шумор оварданд.
Таъсис ёфтани йаракати вашдати милл'1 ва эшёи Толикистон падидаи дурахшони шаёти ламъият дар охири садаи ХХ мебошад. Ин вокеаи бешамтои таърих'1 собит намуд, ки андешашои Сарвари давлат дар бораи вашдати милл'1 дар байни тамоми табакашои ломеа дастгир'1 пайдо намудааст, андешаи вашдат ба кисми мушими андешаи милл'1 табдил ёфтааст. Президенти мамлакат даъват менамоянд, ки дар сафи ин йаракат тамоми шашрвандони ватандуст, поквилдон, хештаншинос, ростгу, шакталош, бомаърифат, гайратманд мутташид гарданд.
Президенти лумшур'1 дар суханронии худ ба муносибати 10-солагии Истиклолияти давлатии Лумшурии Толикистон дар мавриди ашамияти беназири байналхалкии сулши толикон акидаи хешро баён месозанд. Изшор карда мешавад, ки яке аз омилшои дар саросари лашон эълон шудани Соли
1 Эмомал! Рашмон. Толикистон: даш соли истиклолият, вашдати милл! ва бунёдкор!. -Душанбе: Ирфон, 2001. - с.161-169. л.2
2 Шарипов А. Эмомал! Рашмонов - Президенти мо. -Душанбе, 2006. -с.60-61
байналмилалии фарканги сулк дар соли охирини асри ХХ макз аз сулки беназири миёни толикон сарчашма мегирад.
Сарвари давлат доир ба маънию мафкум, кадафко ва сабаккои тозаи он чунин андеша меронанд:
«Фарканги сулк, ба назари ман, шакли окилона, дурандешона ва судбахши муносибати миёни давлаткои ин ё он минтака, робитаи мусоликатомези пешвоёни халк, кизбу каракаткои сиёсию мазкаб! дар доираи меъёркои конунгузории дохилидавлат! ва умумибашар! мебошад.
Фарканги сулк - иродаи нек, майлу хокиши самимона, кушиши калли проблемакои мавлуда ва ихтилофу низоъкои сарзада дар сари мизи музокирот аст.
Фарканги сулк - аз тарики сулку созиш кал намудани мушкилоти пешомада бо роки осоишта бе зуроварию такдид, бе истифодаи силок ва лангу хунрез! мебошад.
Фарканги сулк - кабл аз кама ба вулуд овардани фазои эътимоди байникамдигар!, эктироми ракиб, бо сабру такаммул омухтану дар мизони аклу фаросат баркашидани афкору андешакои у, гузашт карда тавонистан ба хотири пешомади нек ва манфиати ломеа мебошад.
Фарканги сулк - роки муросою сулку созиш дар асоси конуну асноди амалкунанда, бо року тадбиркои расмию гайрирасм! аз миён бурдани ихтилофу даргирико буда, аз сиёсатмадорону сарварони давлатко маданияти баланд, дасту дили пок ва инсофу адолатро такозо мекунад.
Ва никоят, фарканги сулк - ин муттакид намудани имконияту иктидори давлаткои олам ба хотири таъмини сулку амният ва бехатарии сокинони сайёра мебошад.
Мактаби фарканги сулки толикон бо кама бурду бохткояш барои мо як мактаби бузурги каёт, як сабаки нотакрори давлату давлатдор! гардид».1
Ин андешакои Сарвари давлат оид ба фарканги сулк, бешубка, таквияти назарияи вакдати милл! буда, дар бораи робитаи ногусастании фарканги сулки толикон бо фарканги сулки лакон! гувок! медикад.
Калидвожашо: Эмомал!' Ракмон, фарканги сулк, вакдати милл!', маркилакои таърих!, махсусиятко, солкои 1991-1997, Созишномаи умумии истикрори сулк. Ключевые слова: Эмомали Рахмон, культура мира, национальное единство, исторические этапы, особенности, 1991 - 1997 годы, договор о примирении.
Key words: Emomali Rahmon, world culture, national unity, historical phases, peculiarities, 19911997 years, an agreement about reconciliation.
Пайнавишт:
1 Эмомал! Рашмон. Толикистон: даш соли истиклолият, вашдати милл! ва бунёдкор!. -Душанбе: Ирфон, 2001. - с.672-673. л.3
1. Эмомал! Рашмон. Толикистон: даш соли истиклолият, вашдати милл! ва бунёдкор!. - Душанбе: Ирфон, 2001. л.1,2,3.
2. Эмомал'! Рашмон. Истиклолияти Толикистон ва эшёи миллат. -Душанбе, 2002. л.4,5.
3. Вашдати милл!' ловидон бод. Суханронии Президенти Лумшурии Толикистон Эмомал! Рашмон дар лашни сенздашумин солгарди Рузи Вашдати милл!. // Рузномаи «Лумшурият», 01.07.2010.
4. Шарипов А. Эмомал! Рашмонов - Президенти мо. -Душанбе, 2006.
5. Тоатов ft. Накши иллосияи XVI Шурои Олии Толикистон дар ташкими давлати демократ!. //Э.Ш.Рашмонов-эшёгари давлати милл!. - Хуланд, 2002.
Каримов Осим Косимович-
доктор исторических наук, профессор, ректор ТГУПБП Эмомали Рахмон - основатель культуры мира таджиков
В статье рассматриваются заслуги Президента Республики Таджикистан Эмомали Рахмона как основателя культуры мира в стране, в особенности роль национального единства в развитии республики, и исторические этапы его достижения. В статье выделены шесть этапов культуры мира таджиков, подробно рассмотрен каждый из них, отмечены особенности проявления усилий по установлению мира на каждом этапе исторического развития начиная с 1991 года и по 1997 год, когда был подписан договор о примирении между Правительством Таджикистана и руководством Объединённой таджикской оппозиции, а также отражение указанных исторических событий в трудах Э. Рахмона.
Karimov O.K.
Emomali Rahmon is a founder of world Tajik culture
The given article considers the awards of Tajik state's president Emomali Rahmon, as a founder of world Tajik culture in the country, particularly the role of national unity in republic promotion and its historical achievement phases. There is emphasized six phases of world Tajik culture, each of them is studied closely. The features of making efforts for establishment ofpeace on each phase of historical development beginning from 1991-1997 is noted. At the same time an agreement of reconciliation between Tajik government and the head of the United Tajik Opposition was signed and all these mentioned historical events are reflected in Emomali Rahmon's works.
