CC BY
226
УСУЛИ ТАЪЛИМ МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ
Лурабоев Ламшед Нябибулпоевич,
номзади игмшои т аърих, дот сент иДДНБС Т
АНАМИЯТИ ЛАДВАЛУ НАКШАНО ДАР ОМУЗИШИ ТАЪРИХИ ХАЛКИ ТОЛИ К
Сопнои сонибистикгогии Толикистон дарки таъриху фарнанги пургановати ниёгонамон ба омиги мунимтарини худшиносии миггТ табдип ёфт. Президенти кишвар Ланоби Опт мунтарам ЭмомапТ Ранмон ба омузиши таърих, энёи тамаддуну фарнанги халки толик ва эъмору рушди минбаъдаи он таваллуни хоса зонир намуда, дар баробари ронандозии тадбиру икдомнои шоистаи созандагиву бунёдкорТ ба таъриху таърихнигорТ руй оварданд. Як зумра асарнои игмии бунёдие, ки то имруз аз лониби Сарвари давгат таъгиф ёфтанд, дагеги ин гуфтаноянд.1 Дар ин замина, танаввулоте, ки солнои истиклолият дар омузиши таърихи халки толик ба вулуд омад, олимон ва омузгорони элодкори фанни таърихро водор намуд, ки асарнои пурарзиши илмиву таълим! офаранд, ба кунантарин санифанои сарнавишти миллат, марниланои умдатарини бунёдгузории тамаддун ва давлату давлатдории толикон ру оваранд, бо дарки масъулияти баланд дар нигориши таърих ба давранои мухталифи он таваллуннамуда, панлунои норавшану пурасрори таърихро мавриди пажуниш карор динанд. Бо дарназардошти вазъи сиёсиву илтимо! дар фароруи ланони мутамаддин банри боз нам такмил бахшидани нисси худогонию худшиносии милл! , ифтихори ватандор! ,
1 Эмомал! Ранмонов. Толикон дар оинаи таърих. - Душанбе, 1996; Эмомал! Ранмон. Толикон дар оинаи таърих. Аз Ориён то Сомониён.- Душанбе, китоби якум, 2000; Китоби дуюм, 2002; Китоби сеюм, 2006; Эмомали Рахмон. Республика Таджикистан на пороге XXI века. -Душанбе, 2000.
дарки фарнангу маданияти алдодТ дар ломеа, махсусан тарбияи насли
ояндасоз аз усулнои пешрафтаи таълим васеъ истифода намоянд.
Солнои охир дар омузиши таърихи халки толик дар радифи «Толикон»-и Б. Гафуров аз нашр баромадани китоби шашлилдаи «Таърихи халки толик»1 (ба забони рус! ), китоби дарсии дулилдаи «Таърихи халки толик» (барои донишлуёни мактабнои ол! зери назари академик Н. Неъматов)2, китоби дарсии «Таърихи толикон» - и Н.Тур -сунов3, китобнои таълимии олимони таърихшинос Н.Нотамов4, Гайдаров Г.Х-,5 Р.Набиева6, Л.Исомитдинов7 ва дигарон накши муним бозиданд.
Имрузно масъалаи баланд бардоштани дониш ва манорату малакаи насли наврас, шогирдони муассисанои тансилот! талаби замон аст, зеро танно мутахассиси сонибмаълумот метавонад банри пешравии наёти сиёс!, илтимоиву иктисод! ва фарнангии кишварамон санмгузор бошад. Ин маън! дар суханронинои Президенти Лумнурии Толикистон Эмомал! Ранмон борно таъкид гардидааст. Тавре ки зикр мешавад: «Дар шароити ланонишав! танно мутахассиси баландпоя аз ундаи мустанкам намудани поянои давлат ва рушди минбаъдаи он баромада метавонад».8
Тибки талаботи раванди ислоноти сонаи маориф ва санаднои меъёриву нукукии дар ин замина амалкунанда масъалаи истифодаи васеи рону усулнои самарабахшу фаъоли таълиму тадрис аз омилнои муним ба нисоб рафта, аз нар як омузгор пажунишу лустулунои пайвастаро такозо менамояд. Дар робита ба ин бояд нар нафаре, ки ба утоки таълим! ворид мегардад, аз навгонинои сона пурра бархурдор гардида, дар раванди ташкили дарс линати лор! намудани навоваринои тахассус!
1 История таджикского народа.- Душанбе, 1998-1999, 2005, 2008, 2011 Т. 1-11, 1У,У,У1.
2 Таърихи халки толик. Китоби 1. Аз инсони окил то толики баркамол (китоби дарс! барои донишлуёни мактабнои ол! ) / Зери танрири академик Н. Неъматов.- Душанбе, 2003; Таърихи халки толик. Китоби 2. Муълизаи классикии толикон. (китоби дарс! барои донишлуёни мактабнои ол! ) / Зери танрири академик Н. Неъматов. -Душанбе- Хуланд, 2007.
3 Турсунов Н .О. Таърихи точ,икон. - Хуч,анд, 2001.
4 Намоз Нотамов. Таърихи халки толик (аз солнои 60-уми асри Х1Х то с.1924).-
Душанбе, 2001. (нашри дуюм, 2007)
5 Хайдаров Г.Х. История таджикского народа: 20 век. - Худжанд, 2001.
6 Набиева Р. Зикриёев Ф. Таърихи халки толик. - Душанбе, 2001
7 Исоматдинов Ч,. Таърихи навини Толикистон.- Хуланд, 2005 (дар наммуаллифии Фузайлов А.)
8 Суханронии Президенти Лумнурии Толикистон Эмомал! Ранмон дар тантанаи ба
истифода супоридани бинои нави таълимии Донишгони давлатии нукук, тилорат ва сиёсати Толикистон. 05 августи соли 2011
кушиш ба харл динад. Надди аккаг устод бояд аз рону усугнои
мукарраршудаи таълим самараноку рангоранг, элодкоронаву навова-рона истифода бурда тавонад.
Бо назардошти талаботи санадхои меъёриву хукукии со хаи маориф дар бахши таълиму тарбия ва илм барои таъмини болоравии сифати таълими фанни таърихи халки толик бояд меъёрнои зайл риоя гарданд:
- мувофикати мазмун ва мунтавои машгулиятно бо самтнои умдатарини илми таърихшиносии кишвар;
- дар баробари танкими ланбанои илмиву педагогии таълими мав-зуъно ба вулуд овардани иртиботи кав! байни таълиму тарбия;
Дар ин маврид омузгор бо назардошти даралаи дониш, манорату малака ва чдхонбинии шогирдон ба ланбахои муними таълими мавзуъ таваллуннамуда, намзамон панлуи дигари масъала, яъне иртиботи онро бо тарбия аз мадди назар набояд дур дорад.
- кабл аз огози таълими мавзуи нав омузгор бояд лавнари асосии машгулияти гузаронидашавандаро мушаххас намояд;
- дар раванди тадрис бо назардошти шароити вокеии синф (аудитория) ба масъалаи соддаву фанмо ва шавковару ч,аззоб баён гадидани мавзуъ таваллуни махсус зохир гардад, арзишу монияти рукннои асосии дарс мадди назари намешаг'! карор гирад;
- вобаста ба мавкеъ ва зарурати тавзени масъалано интихоби максадноки воситано ва усулнои педагог! дар нар кисмати машгулият ба эътибор гирифта шавад;
-линати муваффак шудан ба донишазхудкунии хуби донишлуён бо истифодаи усулнои фаъоли таълим ба масъалахои бедор кардани шавки мунассилин барои азхуд намудани мавод, гановат бахшидани мазмун-нокии мавзуи баррасишаванда, фаронам овардани мунити элод! ва пуртаъсир! (эмотсионал! )-и мавзуъ таваллуни намешаг! зонир гардад;
- дар лараёни таълими мавзуъ роху усулнои мухталифи ташкили лахзахои муаммов!, вазифагузоринои шавковари дарккун! ва навасмандкунии инфиродии донишлуён ё умуман гурух ба кор бурда шаванд;
- дар раванди дарс воситанои мухталифи таълим! (аёниятно, нуллатнои лолиб, намоиши филмнои таълим!, ч,адвалу накшахо, аксхо тавассути васоити техникиву компютер ва г.), ки шавку рагбати шогирдонро бедор намуда, барои ташаккули тасаввуроти образноку амик, ошно! бо рузгору осор ва фаъолияти ч,амъиятиву сиёсии афроди таърих! ва ё зиндагии оммаи халк мусоидат мекунанд, мавриди истифодаи васеъ карор дода шаванд;
Дар ин раванд омузгорро лозим аст, ки чдраёни муназзами алока-мандгардонии мавзуи баррасишавандаро бо мавзуънои гузашта ба рох монда, ч,ихати таълими мавзуи нав ва ё мавзуънои оянда заминаи мусоид фарохам оварад.
Дар шароити кунун! имконияти корбурди васеи намуду шаклхои мухталифи васоити аён! дар лараёни таълими намаи зинанои тансилот мавчуданд. Алалхусус, истифодаи техника ва технологияи муосири иттилоотию коммуникатсион!, пеш аз нама компютер ва васоити ба он мутааллик, интернет имконият мединад, ки сифати баланди таълиму тадрис таъмин гардида, раванди хамгироии илму тахсилот бо татбики мухимтарин дастовардхои илм! муназзам ба рох монда шавад. Роннои гуногуни пешнинод ва истифода намудани воситанои аён! вулуд доранд, ки онно дар масъалаи ноил гардидан ба натиланои баланд дар раванди таълим, налли муаммонои ч,ойдоштаи таълиму тарбия ва умуман, рушди низоми тансилот мусоидат мекунанд. Мутахассисон кулли васоити аёниро, ки дар раванди таълими фанни таърих мавриди истифода карор мегиранд, мушаххас табакабанд! намудаанд. Азчумла, Студеникин М.Т. ин васоитро ба таври зер дастабанд! менамояд:1
- Аёниятнои тасвир! (кор бо тахтаи синф, репродуксияи мусавварано, акси ёдгоринои меъмор! ва найкалтарош!, тасвирнои таълим!, ки барои матни китобнои дарс! элод шудаанд, аппликатсияно, видеотасвирно...);
- Аёниятнои шартиву график! (накшано, ладвално, диаграммано, харитано, накша -харитано, планшетно ва г.);
- Аёниятнои ашёв! (ашёнои дар осорхонано манфузбуда, (амсила) макетно, моделно^).
Чараёни тахияву омодасоз! ва умуман истифодаи бомавкеъ ва самараноки хар як навъи васоити дар боло табакабандишуда аз омузгор донишу иттилооти фарох ва дар мач,муъ махорату малакаи баланди касбиро такозо менамояд.
Дар рони ба осон! азхудкунии мафнумнои мураккаби таърих! дар радифи навъхои мухталифи васоити истифодашавандаи чдраёни таълим хамзамон мавкеи ладвалу накшано хеле муним буда, онно линати махсус кайд намудани мафнумно ва ё вокеанои асосии таърих! дар як низоми муайян накши муним доранд. Дар лараёни танияи ладвалу накшано мураттиб (омузгор ё толибилм) амалнои мантик! аз кабили танлилу
1 Студеникин М.Т. Методика преподавания истории в школе. - М.: Владос, 2000. -с. 145.
ламъбаст, мукоиса, хугосабарорт , ба тартиб (система) даровардани
мавод, ороиши график! ва гайраноро анлом мединад.
Гарчанде ладвалу накшано ба нам монанданд, лекин дар онно тафовутнои муним ва мушаххас низ ба мушонида мерасанд. Накшано вокеияти таърихро ба таври график! инъикос намуда, дар онно кисмнои алонида, нишонанои мафнумно бо аломатнои шарт! - шаклнои геометр!, рамзно, навишталот, хатнои ишорав! ва гайрахо инъикос мегарданд. Ладвално (мутобики нишондоди А.А.Вагин) маводи синтетикии мавзуи омузиш! мансуб ёфта, намчун инъикосгари графикии маводи таърих! дар шакли сутуннои мукоисав!, мавзу! ва хронолог! тартиб дода мешаванд. Дар ладвално аломатнои шартии мафнумнои таърих! вулуд надоранд.1
Бояд зикр кард, ки масъалаи боэътимодии маводи ладвалу накшанои тахияшаванда ва соддаву фахмо дастрасшавии он дар ч,араёни таълим аз тахиякунандаи он мавод ва шарну эзохи омузгор дар раванди дарс вобастагии зич дорад. Н.С. Сангинов ва Т.М. Сазонова таъкид мекунанд, ки «дар ладвалу накшано дар шакли расми график!, аломатнои график! ё аломатнои шарт! алоканои умумии дохил!, асоси нодисано, самти ин алоканоро тасвир кардан, сохтори нодисано ва мафнумно, хусусиятнои характернок, инкишоф ва тобеияти намдигарии онно, сабабнои окибат, конунно ва гайраноро шарн додан, аломатнои гуногуни категорияно, мукоисаи онно, зунуроти умумият ва тафовутро баён кардан, зиддиятнои мавлударо нишон додан мумкин аст».2
Ладвалу накшано кобилияти мустакилона фикр кардани толибилмон, мустанкам ва ламъбаст намудани дониши каблан андухтаи онно, инчунин инкишофи кобилияти зеннии омузиши мавзуъро таъмин мекунанд. Ладвалу накшано хамчунин барои санлидани дониши толибилмон, тафтиши доираи мутолиот ва дарач,аи ичроиши супоришхои дар доираи мавзуъхои мушаххас додашуда низ ёр! мерасонанд.3
Солнои охир ба танияву истифодаи ладвалу накшанои таълим! аз фанни таърихи халки толик таваллуни махсус зонир мегардад. Алалхусус, дар навзаи илмиву таълимии Хуландшанр аз лониби В.Воднев, Л.Исомитдинов, Н.Турсунов силсилаи накшаву ладвалнои мантик! аз
1 Использование схем и таблиц // http://kalebina.ucoz.rU/_ld/0/94_ispolzovanie_sh.doc. Таърихи рулуъ 15 майи 2012.
2 Сангинов Н.С., Сазонова Т.М. Воситанои аён! дар таълими ломеашинос!. -Душанбе: Маориф, 1988.-с. 8
3 Исомаддинов Л. Таърихи халки толик дар ладвалу схемано. -Хуланд, 1998. -с. 11.
фанни таърихи халки толик тания ва дар шакли китобнои алонида табъу
нашр гардиданд.1
Тарзу усули истифодаи накшаву ладвално хеле гуногун мебошанд. Дар ин самт манорату малакаи омузгор накши муним дошта, у метавонад тахтаи синфро васеъ истифода барад, накшаву ладвалноро дар когази махсус ё тавассути матбаахо дар намуди баннер омода кунад, намунанои электронии накшаву ладвалноро тания намуда, бо истифодаи компютер ва тахтаи электрон! дар машгулиятхо истифода барад, барноманои махсуси компютер! тания намояд, аз вараканои таксимша-ванда истифода барад, утокнои таълим!, толорно ва ронравнои таълим-гонро оро динад ва г.
Анамияти истифодабарии ладвалу накшанои барои фанни таърихи халки толик таниягашта дар он аст, ки онно маводнои таърихиро мулаз баён мекунанд, далелнои мухталифи таърихиро ба таври муназзам инъикос менамоянд, танаввулот ва инкишофи лараённои сиёс!, илтимоиву иктисод! ва фарнангиро мухтасар шарн мединанд, сабаб ва окибати вокеанои таърихиро кушода мединанд, давранои мухталифи таърихиро тавсиф мекунанд, сохтор, кисматнои асос!, хусусият ва монияти асосии нодисано, фаъолияти афроди таърихиро мушаххас инъикос мекунанд.
Омузгор метавонад дар лараёни машгулият ладвалу накшаноро дар шакли мукаммал ба сифати воситаи аён! мавриди истифода карор динад. Яъне, аёниятро дар ч,ои муайяншуда, каблан омодагардида ё тахтаи синф насб намуда, вобаста ба мавзуи машгулият онро шарну эзон динад. Дар мавридхои зарур! истифодаи ладвалу накшано бо максади санлиши дониши толибилмон хеле мухим аст. Масалан, дар рафти бар-расии мавзуи таърихи илм ва фарнанг дар замони давлатдории Сомониён омузгор накшаи марбут ба фаъолияти эч,одии олими забардаст Абуал! ибни Синоро пешкаш намуда, ба шогирдон вазифа мегузорад, ки муним -тарин асарнои Синоро номбар кунанд ва дар ин маврид хоначахои хол! гузошташудаи накшаи пешнинодгардидаро пурра намоянд (ниг.расми 1).
1 Воднев В. История таджикского народа: опыт системно-схематического отражения. АКД -Худжанд, 2003. -24 с.; Исомаддинов Л. Таърихи халки толик дар ладвалу схемано. -Хуланд, 1998.-105 с.; Турсунов Н.О., Исамитдинов Ж.Б. История таджиков: структурно-логические схемы. - Худжанд, 2010. -332 с.
Расми 1
Дар мавриди омузиши низоми идораи давлати Сомониён низ исти-фодаи ин усул имкон дорад. Дар ин маврид ч,их,ати санч,иши дониши толибилмон дар бобати девонно супориш дода мешавад, ки дар ч,ощои хол'1 номи девоннои 2,3,5,7-ро муайян ва пур кунанд (ниг. расми 2).
Расми 2
Надимон
Чубдорон
Дастархончино
Бакавугно
Саисно
Вакиг
(сардори холагии даргон)
АМИР
Сарвазир ё сарнолиб
Сониб
(амир)-и хароса (илрокунандаи фармоннои подшон)
У стод ё шайхулислом
Раисно- нок имони вилoятнfl
К адхудоно-нок имони шанрно
Девон но
(идоранои нарбию граждан!)
1. Девони вазир
(сардори муассисанои маъмур!, сиёс! ва холаг!)
4. Девони сонибушрот
(корнои нарб!)
5.
6. Девони мунтасиб
(назорати бозор)
7.
8. Девони козТ
9. Девони мамгукаи хос
10. Девони вакф
НЬвмин тавр, донишлуён тавассути кор бо накшаву ладвално ролеъ ба мунимтарин вокеанои таърихи халки толик шинос мешаванд, бо осош мафнумнои мураккаби таърихиро дарк менамоянд, кобилияти муста-килона фикр ронданро носил намуда, тафаккури таърихии худро инки-шоф мединанд.
Калдвожано: таърихи хатки толик, ладвалу накшано, воситтанои аён)', маводи шарндинанда, мафнумнои таърих)'
Джурабаев Джамшед Хабибуллоевич,
кандидат исторических наук, доцент ТГУПБП
Роль таблиц и схематических планов при изучении истории таджикского народа
Ключевые слова: история таджикского народа, таблицы и схемы, наглядные пособия, иллюстративный материал, исторические понятия
Статья посвящена анализу значения использования наглядных пособий при изучении истории таджикского народа. Автором выделены три вида наглядных пособий: иллюстративный материал, условно-графические пособия, предметные реалии, относящиеся к различным историческим эпохам. Наиболее продуктивным в ходе преподавания истории автор считает использование различных графических схем, планов, графиков и таблиц, что позволяет в более доступной форме изложить и изучить сложный научный материал и сложные исторические понятия. В качестве примера приведены таблицы, используемые при изучении эпохи Саманидов.
J. Kh. Djurabayev
The Role of Tables and Schematic Plans in the Study of the History of the Tajik Nation
Key words: history of the Tajik nation, tables and schemes, visual aids, illustrative material, historical concepts
The article dwells on the analysis concerned with the usage of visual aids in the study of the history of the Tajik nation. The author singles out three kinds of visual aids: illustrative material, assumptive-graphical aids, artefact realias referring to different historic epochs. The usage of various graphical schemes, plans, scedules and tables are considered by the author as mostly productive in the course of teaching history because it affords to expound the complicated scientific material and historical concepts in a more accessible form. The tables used for the study of the epoch of the Samanids are adduced as an illustrative example.
