CC BY
0Искусство
УДК:7.03 (1-925.2)
DOI: 10.52754/16947452_2022_2_207
ош облусундагы керкем сурэт еиеруиуи энугуу
ТАРЫХЫ
Ысмайылов Мухтар Зулпукарович п.и.к., доцент, Мамазаиров Мирлан Латипович улук окутуучу, mamazairov2@gmail. com Мамарайимов Кубанычбек Жолдошович
магистрант. Ош мамлекеттик университети Ош, Кыргызстан
Аннотация: Макалада Кыргыз республикасынын кврквм CYрвт внврYHYн тYптвлYШY, басып втквн жолу жана анын Ош областында, деги эле тYштYк аймактарда внYгYYCYHYн тарыхы баяндалган. Кайсыл бир элдин же мамлекеттин дYйнвлYк маданияттагы ЖYЗYн кврYY YHY^ живопись, графика, скульптура, архитектура сыяктуу кврквм сурвт внврYHYн тYрлврYндвгY чыгармалар эске алына тургандыгы жана кврквм внврдYн аталган тYрлврYHYн ырааттуу тYптвлYШY жана внYгYШY баяндалды. Ошол эле учурда Кыргыз кврквм сурвт внврY, чыгаан чыгармачыл инсандары жана алардын дYйнвлYк кврквм внврдвгY орду, алардын балдарга кврквм билим берYY тармагына тийгизген таасири жвнYндв бир катар илимий изилдввлвр ЖYргYЗYлгвнY менен маселеге белгилYY децгээлде маани берилбей келгендиги, ушул жагынан алып караганда маселе актуалдуу экендиги айтылат.
Ачкыч свздвр: Кврквм сурвт внврY, инсан, жан дYйнв, шык - жвндвм, талант, квндYмдвр, живопись, графика, скульптура, архитектура, декоративдик колдонмо внвр, шедевр, логикалык ой ЖYгуртуY, внвр мазмуну, акыйкат, внвр тили, чыгармачылык, чагылдыруу, сурвткер.
ИСТОРИЯ РАЗВИТИЯ ИЗОБРАЗИТЕЛЬНЫХ ИСКУССТВ В ОШСКОЙ
ОБЛАСТИ
Ысмайылов Мухтар Зулпукарович, к.п.н., доцент, Мамазаиров Мирлан Латипович старщий преподователь, mamazairov2@gmail. com Мамарайимов Кубанычбек Джолдошович,
магистрант,
Ошский государственный университет,
Ош, Кыргызстан
Аннотация: В статье описывается история искусства Кыргызской Республики, ее история и развитие в Ошской области и на юге в целом. Констатировано, что для того, чтобы увидеть лицо нации или государства в мировой культуре, учитываются произведения в области искусства, такие как живопись, графика, скульптура, архитектура и постепенное становление и развитие этих видов искусства. В то же время, несмотря на то, что проведен ряд научных исследований, посвященных кыргызскому искусству, выдающимся творческим личностям и их месту в мировом искусстве, их влиянию на художественное образование детей в определенной мере уделяется недостаточно внимания.
Ключевые слова: Искусство, личность, душа, мастерство - талант, талант, мастерство, живопись, графика, скульптура, архитектура, декоративно-прикладное искусство, шедевр, логическое мышление, художественное содержание, правда, художественный язык, творчество, рефлексия, художник.
HISTORY OF THE DEVELOPMENT OF FINE ARTS IN THE OSH
REGION
Ysmayilov Mukhtar Zulpukarovich, candidate of pedagogical sciences, associate professor, Mamazairov Mirlan Latipovich senior lecturer, mamazairov2@,gmail.com Mamaraimov Kubanychbek Dzholdoshovich
master student, Osh State University, Osh, Kyrgyzstan
Abstract. The article describes the history of art of the Kyrgyz Republic, its history and development in the Osh region and in the south as a whole. It was stated that in order to see the face of a nation or state in world culture, works in the field of art, such as painting, graphics, sculpture, architecture, and the gradual formation and development of these art forms, are taken into account. At the same time, despite the fact that a number of scientific studies have been carried out on Kyrgyz art, outstanding creative personalities and their place in the world of art, their influence on the art education of children, the issue remains unattended to a certain extent.
Keywords: Art, personality, soul, skill - talent, talent, skill, painting, graphics, sculpture, architecture, arts and crafts, masterpiece, logical thinking, artistic content, truth, artistic language, creativity, reflection, artist.
Киришуу
Белгилуу бир мамлекеттин же коомдук структуранын енугуу жолун байкоо Y4YH анын сырткы формасына, ички мазмунуна илимий анализ жYргYЗYY, руханий маданиятына - кол енерчYЛYГYне, элдик керкем чыгармачылыгына жана керкем дYЙнесYHYн енYГYY тарыхына парасат салуу, баам жYргYЗYY эн башкы зарылчылык. Кылым карыткан байыркы тарыхы бар
208
Кыргыз элибиз эл болуп тYптeлгeндeн бери eзYнe мYнeздYY элдик керкем кол eнeрчYЛYГY (шырдак, ала кийиз, килем, таар, терме, сайма, жыгаччылык, темирчилик, саймачылык, узчулук ж.б.у.с.) менен башка элдерден eзгeчeлeнYп турат. Деген менен кайсыл бир элдин же мамлекеттин дYЙнeлYк маданияттагы жYЗYн кeрYY жeнYндe сeз болгондо, живопись, графика, скульптура, архитектура сыяктуу кeркeм CYрeт eнeрYHYн тYрлeрYндeгY чыгармалар эске алынат. Ал эми ^р^м eнeрдYн аталган тYрлeрYHYн тYптeлYШY, калыптанышы жана eнYГYШY СССРдин курамында Кыргыз ССРи болуп малекет катары тYЗYлгeндeн баштап белгилYY. Мына ошол себептен eлкeбYЗДYн тYштYк аймактарындагы ^р^м CYрeт eнeрYHYн eнYГYY тарыхын илимий жактан изилдеп чыгуу бYГYнкY кYндYн актуалдуу маселелеринин бири катары ачык бойдон турат. Учурда жады муун YЧYн кeркeм eнeр баалуулуктары негизги меселе эмес, анткени бYTYндeй ааламды мультимедиялык апаат каптап баратат. Ошондуктан илимий изилдeeлeрYбYЗДYн багытын улуу муундардын эстетикалык баалуулуктарынын табиятын ачып, окуу - тарбиялык процесстердин мазмуну катары кeрсeтYY жагына бурдук жана мындай аракеттер заман талабы десек да болот. Ошентип, маселенин зарылчылыгы кыргыз ^р^м CYрeт eнeрYHYн тарыхына алгачкылардан болуп из салып, чыгармачыл дYЙнeнYн шедеврлерин жасаган алп инсандардын ишмердYYЛYктeрYн, алардын кeркeм CYрeт eнeрYHYн eнYГYY тарыхындагы ордун, кошкон салымдарын анализдеп, жаш муундарды кeркeм тарбиялоонун мазмуну катары аныктоо зарылчылыгы менен бYГYнкY ааламдашуу процесстериндеги арзан компьютердик икусствонун ортосундагы карама - каршылыктардан улам келип чыгууда.
Материалдар жана изилдее методдору
0лкeбYЗДYн тYштYк аймактарындагы кeркeм CYрeт eнeрYHYн eнYГYY тарыхы, анын кeйгeйлYY маселелери жeнYндe бир топ жылдардан бери иликтeeлeрдY жYргYЗYп келебиз. Коомдук, мамлекеттик жана билим берYY уюмдарынын документацияларын анализдee, кeркeм - педагогикалык жана илимий адабияттарды анализдee сыяктуу илимий изилдee методдорун колдонуунун натыйжасында бир катар зарыл маалыматтарга ээ болдук. ^р^м CYрeт eнeрYн монографиялык изилдee иштери кeп эле жYргYЗYЛYп келатканы менен, eлкeбYЗДYн ар кайсыл аймактарындагы, анын ичинде Ош облусундагы CYрeткерлердин чыгармачылыгына арналган эмгектери ^п эмес.
Жыйынтыктар жана талкуулар
Кыргыз ^р^м CYрeт искусствосунун eнYГYY тарыхына жана чыгармачыл инсандарынын eмYP таржымалына арналган илимий изилдeeлeргe кeцYЛ бурууну туура таптык. Алгачкылардан болуп 1941-жылы жарыкка чыккан эмгек А.Роммдун «Кыргыз ССРинин ^р^м CYрeт eнeрYHYн
eнYГYY тарыхынын очерктери» [1, 44-46] китеби, мында кыргыз керкем сурет eнeрYHYн согушка чейинки мезгилди изилдеп жалпылап керсеткен. О.Попованын «Кыргызстандын керкем сурет енерундегу пейзаж» [2] аттуу китеби да ушул жааттагы алгачкы эмгектердин бири. А.Роммдун «Кыргыз ССРинин керкем сурет енерунун енугуу тарыхынын очерктери» [1, 44-46] китеби кыргыз элинин искусствосу женундегу алгачкы эмгек болуп саналат жана бул китепте автор Кыргызстандагы живопистин согушка чейинки убактагы енугуусунун мунездемесун берген. Бул эмгекте керкем процесске туура баа беруу менен кошо бир топ кумен жерлери бар, бул автордун 1930-жылдарга чейинки суретчулердун чыгармачыл ишмердигин толук билбегендиктен улам болгон. Себеби, Ромм 1921 -жылы Кыргызстанга келген В.В.Образцовдун чыгармачылыгына эц алгачкы живописчи катары кайрылат, бирок ал убакта С.А.Чуйков 1917-1921-жж.
Кыргызстанды алгачкы жолу ез эмгектеринде чагылдыргандыгы Мамлекеттик Третьяков галереясында, Кыргыз Улуттук керкем енер музейинде сакталган картиналары тастыктайт. Бирок, ушундай эле кез карашты искууство таануучу А.Воронина да айтат. Анын пикиринде, Кыргызстанда профессионалдуу искусствонун пайда болуп, енугушунде Чуйковдон мурда Образцовдун салымы чоц, себеби, 1921-жылы Чуйков Москвага окууга женеп кеткенде, Образцов 1919-1921-жж. Ташкент элдик керкем мектебин окуп бутуруп, Кыргызстанга келген. Бирок, 1927-жылы Москвада еткен Буткул союздук кергезмеде Кыргызстандын атынан Чуйков катышкан. Ошентсе да, В.В.Образцовдун портреттик жумуштарда Гогенге жакындыгын танууга болбойт жана ал акыркы чыгармаларында 1920-жж. орус живописинин формалисттик багыттарынын бир катарына мунездуу болгон шарттуу-декоративдик чечимдерге кебуреек кайрылган. Роммдун китебинде скульптура белуму каралган эмес, себеби, согушка чейинки мезгилде пластиканы венгер скульптору Л.Месароштун чыгармалары керсеткен, бирок, ал 1938-жылы репрессияланган жана анын чыгармачылыгы 1950-жылдардын жарымына дейре кемускеде калган. Графика тууралуу да эч нерсе айтылган эмес, бирок ошол убакка убактылуу басылмаларда рисуноктор турунде болгон жана кыргыз жазуучуларынын алгачкы китептерин иллюстрациялоо боюнча жумуштар башталган эле.
Жогоруда айтылган кемчиликтерге карабастан, Роммдун китеби окурмандарды Кыргызстандын биринчи керкем сурет енеру менен тааныштырган, керкем материалды системалаштырган жана жалпылаган алгачкы эмгек болуп саналат. Бирок, живопистин, графиканын, скульптуранын енугуусунун кептеген актуалдуу кейгейлеру ачылбаган бойдон калган.
Кыргызстандын ^р^м CYрeт eнeрYHYн альбомдоруна киришYY макалалар тYPYндeгY чакан жумуштарды Н.Черкасова, С.Волосович, О.Попова жазган. Аларда eлкeнYн 1930-1970-жж. профессионалдуу кeркeм CYрeт eнeрY кыска формада чагылдырылган. Бул макалалар кыска жана толук эмес болгондуктан, кыргыз кeркeм CYрeт eнeрYHYн eнYГYYCYHYн eзгeчeлYктeрYн даана кeрсeтYп бере алган эмес. 1971-жылы Кыргыз ССРинин Илимдер Академиясынын Философия жана укук институтунун эстетика жана искусство таануу сектору «Кыргыз искусствосунун тарыхы» деген китеп чыгарган. Анда музыканын, театрдын, кинонун, ^р^м CYрeт eнeрдYн тарыхы боюнча кыска очерктер болгон жана eлкeдe живопистин негизги eнYГYY тенденцияларын кeрсeтYYгe аракет жасалган.
Кыргыз живописинин 1917-1941-жж. eнYГYY жолун Б.Будайчиев eзYHYн диссертациялык изилдeeсYндe кeрсeткeн [3, 17] Ал эми кыргыз элинин эстетикалык кeз караштары жана орус кeркeм CYрeт eнeрYHYн реалисттик салттары менен болгон байланыштарындагы кыргыз живописинин eнYГYYCYHYн теориялык жалпылоочу процессин талдаган алгачкы жумуш О.Попованын 1982-жылы жарыкка чыккан «Кыргызстандын кeркeм CYрeт eнeрYндeгY пейзаж» аттуу эмгеги болуп саналат. Мындан тышкары, Кыргызстандагы искусство чеберлеринин чыгармачылыгы тууралуу eзYнчe монографиялар басылып чыккан - С.А.Чуйковдун, Л.А.Ильинанын, А.И.Игнатьевдин, Г.А.Айтиевдин, С.М.Акылбековдун, А.Н.Михалевдун, О.М.Мануйлованын, Т.Садыковдун, А.Осташевдин чыгармачылыктары изилденген. С.Чуйковдун кыргыз искусствосунун eнYГYШYндeгY мааниси жана СССР элдеринин искусствосунун катарындагы орду Совет ^р^м CYрeт eнeрYн изилдeeлeрдe бир канча жолу белгиленген. Бир кыйла терен, изилдеген эмгек катары Д.Сарабьяновдун «Семен Чуйков» аттуу эмгегин саноого болот. Бул китепте Кыргыз живописинин негиз салуучусунун чыгармачыл чыйыры изилденип, Советтик Кыргызстандын профессионалдуу искусствосунун калыптануусунун социалдык шарттарына илимий талдоо жYргYЗYЛгeн.
Натыйжада жогорудагы саналган эмгектерге карабастан, Кыргыз ^р^м CYрeт eнeрYHYн тарыхы, анын ичинде Ош облусундагы кeркeм CYрeт eнeрYHYн eнYГYY жолу толук изилденип жазыла электиги белгилYY болду. Кeркeм материалдар системалаштырылган эмес, Ош облусунун ^р^м CYрeт eнeрYHYн калыптануу жана eнYГYY этаптары тууралуу жалпылоочу эмгек жок. Ошондуктан, Октябрь революциясынан кийин эле чод жетишкендиктерге жана ийгиликтерге жеткен Ош облусунун ^р^м CYрeт eнeрYн жалпылоочу илимий жактан изилдee зарыл болуп турат. Ошол себешуу, изилдeeбYЗДYн илимий аппараттары аныкталып, бул илимий жумушта кыргызстандагы, анын ичинде Ош облусундагы кeркeм CYрeт eнeрYHYн пайда болуу жана калыптануу
процессин изилдее, Ош облусундагы керкем сурет енерунун енугуусунун мыйзам ченемдуулуктерун тактоо, керкем сурет енерунун билим беруу тармагына тийгизген таасирин изилдее сыяктуу бир катар иликтее багыттары айкын керунуп турат.
"Элкебуздун туштук аймактарындагы керкем сурет енерунун пайда болуу, калыптануу жана енугуу механизмдерин жана анын билим беруу чейресуне тийгизген таасирин иликтее маселеси буга чейин каралбай келгендиги айгинеледи. Кыргыз керкем сурет енерунун енугуу жолун жана анын Ош облусунда калыптанышын терецирээк изилдеп чыгуу зарылчылыгы белгилуу болду. Ушундан улам чет элдик жана ата мекендик авторлордун искусство таануу жаатындагы эмгектери да иликтене баштады.
Корутунду
Маселенин алкагында елкебуздун туштук аймактарында жана анын ичинде Ош облусундагы керкем сурет енерунун пайда болуу жана енугуу тарыхы анализделди. Ош облусунун керкем сурет енерунун енугуусунун езгечелуктеру каралды. Керкем сурет енерунун билим беруудегу таасири жана орду Ош облусундагы атайын керкем сурет мектептеринин мисалында да изилденди. Буга мисал катары Ош шаардык Гапар Аайтиев атындагы керкем енер мектеби, Ноокат райондук керкем - эстетикалык гимназиясы, Ош шаардык балдардын «Келечек» чыгармачыл борбору жана башка керкем билим беруу мекемелеринин ишмердуулуктеру кецулге алынды.
Алынган материалдар искууство таануу, билим беруудегу керкем сурет енеру, маданият, музей социологиясы жаатындагы теориялык баалуу маалыматтарды да ез ичине камтыйт. Керкем сурет енеру маданият тармагынын бир белугу болуу менен бирге, маданият мекемелеринин бири болгон музей ишмердуулугу менен тыгыз байланышкан жана ошондой эле, билим беруу тармагында да белгилуу децгээлде салмактуу орду бар экендигин бышыктады.
Ошентип ошол кездеги СССР суретчулер Союзунун татыктуу мучелеру, суретчулер Союзунун Ош облустук белумунун туптелушуне, Элкебуздун туштук аймактарында керкем сурет енерунун енугууусуне ак эмгектери менен опол тоодой салым кошкон У. Ахунов, А. Асранкулов, А. Бейшенов, Б. Джалиев, М. Оморкулов, Т. Касымов, А. Мурзакаримов, А. Эпп, Г. Сатаров, Д.Хеидзе, Л.Горбунов ж.б. сыяктуу чыгаан инсандарыбыз женунде ар тараптуу илимий изилдеелерду жургузуу мумкунчулуктерубуз ачылды.
Адабияттар
1. А.Ромм. «Кыргыз ССРинин керкем сурет енерунун енугуу тарыхынын очерктери»
М.; Л.:Искусство 1941 - ж.
2. О.Попованын «Кыргызстандын кeркeм CYрeт eнeрYндeгY пейзаж» Живопись. Фрунзе: Кыргызстан 1982-ж.-80 б.
3. Б.Будайчиев Становление и развитие киргизской живописи в период 1917-1941 гг. Автореферат диссертации канд. Искусствоведения.-Л., 1974 г.
4. Ысмайылов М.З. (2012). Биринчи класстын адр^м CYрeт eнeрY сабагын пландоонун болжолдуу иштелмелери: Усулдук колдонмо.Ош:44.
5. Эшбаев М.Э. СYрeт искусствосу боюнча терминдердин тYШYндYрмe сeздYГY.Ош.1994-ж.
6. Интернет булагы: https://ky.m/wikipedia.org/wiki/, https://ky.m.wikipedia.org/wiki/
