CC BY
2512. «Фархднги точикИ ба англисюьи П. Ч,амшедов, «Пайванд» Душанбе 2008, 978 с.
13. К.Н. КачаловаДЕ. Израилевич «Практическая грамматика английского языка с упражнениями и ключами» Москва,
1998
14. Voynich, E.L. The Gadfly / E.L. Voynich. - М.»РАДЯНСЬКА ШКОЛА»Д973
15. Hemingway, E. The Old Man and the Sea / E. Hemingway. - Dushanbe: Bukhoro, 2013. - 168 c.
16. Расторгуева В.С. Основы иранского языкознания. / Расторгуева В.С.-Москва: Наука, 1979,ч.1.-337 с;1981, ч.2.-543 с; 1982, ч.3.-570 с.
17. Ш. Рустамов-Грамматикаи забони адабии хозираи точик. Китоби дарсИ/ Ш. Рустамов ва Р. Fаффоров - Душанбе: Дониш ,1985-356с.
ОБЩНОСТЬ И ОТЛИЧИТЕЛЬНОСТЬ УПОТРЕБЛЕНИЯ ВОЗВРАТНОГО МЕСТОИМЕНИЯ «ХЕШ ВА ХЕШТАН» В ТАДЖИКСКОМ ЯЗЫКЕ И СПОСОБЫ ЕГО
ПЕРЕВОДА НА АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ
Данная статья подвергает изучению и анализу общность и отличительность употребления возвратных местоимений «Хеш ва хештан» в типологических языках. Следует отметить, что возвратные местоимения в грамматике обоих таджикского и английского языках имеют особенное место. В таджикском языке количество возвратных местоимений меньшее по сравнению в английском языке.
Отличие в том, что в английском языке возвратные местоимения образуются путём прибавления слова «self» к притяжательным местоимениям.
Ключевые слова: возвратные местоимения, себя, собой, сопоставление, общность, отличие, средний и современный период.
mMMONNESS AND DIFFERENCES OF USING THE REFLEXIVE PRONOUNS «ХЕШ»
AND «ХЕШТАН» IN TAJIK LANGUAGE AND THE WAYS OF ITS TRANSLATING IN
ENGLISH LANGUAGE
The article examine and discusses the commonness and differences the use of reflexive pronouns «хеш ва хештан» in comparable languages. It should be noted that the reflexive pronouns have a special place in the grammar of both languages, Tajik and English. The number of the reflexive pronouns in English language is more than in Tajik language.
The difference is that in English the reflexive pronouns is formed by adding the word «self» to the possessive pronouns (my, your, him, her, it, our, your, them).
Keywords: reflexive pronoun, self, comparison, commonness, difference, middle andpresent time.
Сведение об авторе:
Курбонов Кароматулло Абдухоликович - ассистент кафедры иностранных языков и её методики преподавания факультета иностранной филологии Кулябского государственного университета им. Абуабдуллохи Рудаки электронная почта: [email protected], тел: (+992) 987690066.
About the author:
Qurbonov Karomatullo AbdukhoKqovich-аssistant of the department of foreign languages and its methods of teaching, faculty of foreign philology, Kulob state university named after AbuabdullohiRudakiE-mail: [email protected], тел: (+992) 987690066
ТАЪРИХИ ОМУЗИШИ КАТЕГОРИЯМИ ГРАММАТИКИИ ФЕЪЛ ДАР ЗАБОНХОИ
ТОЧДКЙ ВА АНГЛИСЙ
Ниматова М.
Донишгощ миллии Тоцикистон
Х,ар як забон дорои зу^уроти таърихии мунтазам тагйирёбанда мебошад. Ин ба тамоми чих,атх,ои забон дахлдор аст: грамматика, лексика, фонетика ва имло. Максади асосии омузиши таърихи забон дар он мебошад, ки мо хусусиятх,ои муосири онро бештар дарк намоем.
Категориями грамматикии феълх,ои точикИ ва англисИ мавзуи асарх,ои сершумори хусусияти умумИ ва махсус оид ба назария ва таърихи сохти грамматикии забощои точикИ ва англисИ мебошанд.
Дар макола масъалаи инкишофи категориями феълИ дар забощои точикИ ва англисии кадимИ ва муосир дида мешавад.
Чй хеле, ки ба хамагон маълум аст, ба омузиши категорияхои грамматикии феъли забони точикй аксари олимон ва забоншиносон, ба монанди Н.Маъсумй, М.НДосимова, НДамроалиев, П.Чдмшедов ва дигар мухаккикон машгул шудаанд, аммо бечунучаро гуфтан мумкин аст, ки ин мавзуъ амик омухта нашудааст.
А.З. Розенфельд дар очеркхои грамматикаи забони точикй дар системаи феъли забони точикй категориями зеринро дарёфт намудааст: категорияи сига, холат, замон, тарз ва шахсу шумора. Забоншиноси дигар Н.Маъсумй низ ин категорияхоро дар системаи феъли забони точикй баъдтар дар солхои 60-уми асри xx дарёфт намудааст. Тадкикотхои Н.Маъсумй дар грамматикаи забони точикй ахамияти хеле калон дорад. Бинобар ин аксари мухаккикони чавон аз мероси ин забоншинос дар тадкикотхои худ истифода мебаранд.
НМаъсумй дар системаи феъли забони точикй ду тарз (фоил, мафъул), ду холат (мутлак, давомдор), чор сиго (хабарй, шартй-хохишмандй, амрй, эхтимолй), се замон (гузашта, хозира, оянда), се шахс (якум,дуюм,сеюм), ва ду шумора (танхо, чамъ). Аммо дар очеркхои грамматикаи забони точикй дар чузъи чорум баъзе тафовутхо мавчуд аст. Муаллиф дар ин чо се сига - хабарй, амрй ва шартй - хохишмандиро чудо намудааст. Сигаи эхтимолй аз нигохи муаллиф дар системаи феъли забони точикй вучуд надорад [3, с.7]. Инчунин дар категорияи холат низ тафовутхо мавчуд аст. Аз нуктаи назари муаллиф феъли забони точикй чор тарз дорад, на ду тарз. У инчунин тарзи бавосита ва бевоситаро ба категорияи тарз илова намудааст [3, с.8]. очеркхои грамматикаи забони точикй). Аммо аксари мухдккикон тарзи бавосита ва бевоситаро ба хелхои тарзи мафъули феъл илова менамоянд.
Системаи феъли забони англисии кадим категорияхои замон, сига, шахс ва шумораро дар бар мегирифт [1, с.82].
Категорияи шахси феъл шахсх,ои якум, дуюм ва сеюмро дар бар мегирифт. Ин тафовут танхо дар шахси танхои сигаи хабарй нишон дода шуда буд. you never know what to do in such cases - дар чунин холатхо чй кор карданатро намедони [6.С.74].
Категорияи замон шаклхои замони хозира ва ояндаро дар бар мегирифт. Мазмуни замони оянда бо ёрии шаклхои замони хозира дар якчоягй бо зарфхои замон ё феъли модалй бо масдар ифода мешуд. I used to live in town in my childhood - ман дар кудакиам дар деха зиндагонй мекардам [5, c.45].
Категорияи сига шаклхои сигаи хабарй, амрй ва сигаи бавоситаро дар бар мегирифт. ) If she spoke English, they would understand her - агар у ба забони англисй гап мезад, хама уро мефахмид.
Х,амаи феълхои забони кадимии англисиро вобаста ба воситахои грамматикй, ки хангоми ташаккулияти онхо иваз шудани садонокхо дар реша ва пасванд истифода мешаванд, ба гуруххои зерин чудо кардан мумкин аст.
Феълхои сахт, ки хамчун воситаи асосии ифодаи категориями гуногуни грамматикй истифода мешуданд. Пасвандхои грамматикй мустакиман ба пояи феъл пайваст карда шудаанд. Феълхои сахт ба феъл^ои кадимтарини ин забон таалук доранд. мис. guven, risen
Феъл^ои суст бошад дар забони англисй дар забони англисй баъдтар пайдо шудаанд. Онх,о суффиксро хдмчун воситаи асосии грамматикии ташаккули поя истифода мебурданд. Ин усули ташаккули шаклхо самараноктарин буд ва махз хамин усулро барои васеъ намудани шумораи феълхои суст истифода мебурданд. мис. leggen, libben
Феълхои суст назар ба феълхои сахт пеш аз анчомаи грамматикиашон пасвандхои асосй доштанд, ки онхоро низ ба зергуруххо чудо кардан мумкин аст.
а) Аксари категорияхо дар системаи номй аккалият дар системаи феълй, набудани категорияи морфологии тасдику инкор дар феъли кадимаи англисй. ( шаклхои бо do дар мукоиса ба шаклхои бе do)
б) Шумораи бештари шаклхои категориявй, ки ба категорияхои морфологии номй дохил мешаванд ва камтарин шаклхои категориявй, ки ба категорияхои морфологии феъл дохил мешаванд. Биёед, аз як тараф системаи чахор ё панчпадежаи англисии кадим ва дупадежаи муосиро мукоиса намоем. Аз тарафи дигар, биёед таксимоти категорияи англисии кадимиро дар асоси мукоисаи ду замон - хозира ва гузашта мукоиса намоем ва чудо кардани категорияи мувофики муосири англисиро дар асоси мукоисаи се замон - хозира, гузашта ва оянда мукоиса намоем.
в) Фарогирии бештари категорияхои морфологии системаи номй ва камтарин фарогирии категорияхои морфологии системаи феълй. Категорияи шумораи англисии кадимро, ки ба хама хиссахои нутки системаи номй хос аст ва категорияи мувофики англисии муосирро, ки танхо ба исмхо ва баъзе аз кисмхои чонишин хос аст, мукоиса кунем. Аз тарафи дигар, биёед категорияи тарзи англисии кадимиро, ки танхо дар сифати феълй мавчуд буд ва категорияи тарзи муосир, ки тамоми системаи феълиро фаро мегирад, мукоиса намоем.
Ба ибораи дигар, бо забони кадимаи англисй дар мукоиса ба муосир, системаи нисбатан инкишофёфтаи категорияхои номй ва системаи нисбатан камтар инкишофёфтаи категорияхои феълй хос буд.
Дар системаи феълии забони англисии миёна, ба монанди забони кадимаи англисИ, синфхои морфологии зерин фарк карда мешаванд: феълхои кавИ (guven, risen), феълхои суст (seggen, libben), феълхои хозира (witan, doven, can, munen), феълхои нодуруст (beon, gan) ва феълхои иловагИ. Ба системаи шаклхои феълии шахсИ категорияхои зерини грамматикИ хосанд: категорияи шахс (1, 2, 3(дар ш. танхо)), категорияи шумора (шумораи танхо, шумораи чамъ), категорияи замон (хозира, гузашта, оянда), категорияи сига (хабарИ, амрИ, шарти-хохишмандИ), категорияи тарз (фоил, мафъул) ва категорияи намуд (мутобиккунонии замонхо).
Асос ва анчомаи онхо то рафт истифода намешуданд ё кам карда мешуданд. Ин дар ду параметр рух медод. Дар аввал заифшавии хичохои безада рух медод, хамин тавр анчома аз садонок ба хамсадо меафтид. Тамоми шаклхои феъл дар ин мархилаи рушди забон ним синтетикИ ( таркибИ) мебошанд.
Дар чараёни таърих шаклхои гайришахсИ тадричан хислатхои номиро аз даст медиханд ва ба чои он шаклхои феълИ мегиранд. Дар давраи англисии миёна шакли нави гайришахсИ низ пайдо мешаванд - гурунд.
Дар давраи англисии миёна таксимоти феълхо ба кавию суст нигох дошта мешаванд.
Дар давраи англисии муосир дар гурухи феълхои сахт тагйирот ба амал меоянд. Ин ба таксимоти синфхои аслИ ба зерсинфхо, пайвастшавии феълхои як синф ба синфи дигар, гузариши феълхои кавИ ба гурухи феълхои суст ва дар холатхои нодир баръакс вобаста аст.
Гурухи феълхои суст руз аз руз зиёдтар шуда истодааст, зеро он аз хисоби калимахои иктибосИ ва калимахои навтаъсис пурра карда шуда истодаанд.
Дар даврахои охири англисии миёна ва даврахои аввали англисии муосир, дуюм ва суюм шаклхои феълхои суст, омоним мешаванд.
Дар даврахои англисии муосир, бинобар тагйироти гуногуни фонетикИ, ду гурухи асосии феълхои кадимаи англисИ-сахт ва суст-ду гурухи асосии феълхои муосирро доданд: дуруст ва нодуруст, ки хеч яке аз онхо аз ин ё он гурухи феълхои кадимаи англисИ баромада наметавонад: Caroline was hurt when she fell into the trees. Х,ангоми болои чубхо галтидан Каролина дард ёфт [7, с.96].
Сарчашмахои асосии феълхои нодуруст якчанд феълхои нодурусти давраи кадимаи англисИ, аксари феълх,ои кавИ, феълх,ои сусти гуру^и якум ва инчунин феълх,ои иктибосии скандинпвИ буданд.
Илова ба категория^ои кадимаи англисии шахс, шумора, замон ва сига, дар даврах,ои англисии миёна ва англисии нав кам-кам се категорияи дигари грамматикИ пайдо шуданд: тарз, намуд ва мансубияти замонхд Барои ташаккули ощо воситаи нав-шаклх,ои та^лилИ истифода шуданд. Шаклх,ои та^лилИ барои категориях,ои грамматикии каблИ-замон ва сига истифода мешуданд.
Муаррихон кайд мекунанд, ки аксари аз воситах,ои ифодаи бавукуъомадаю гузаштаи забони кадимаи англисИ то ин замон аз кор монданд. Бисёр вох,идх,ои лугавИ бо ин маъно аз истифода дур шуданд ва системаи англисии кадимаи префикси феъл аз байн рафт. Шояд, ки аз байнравии ощо накши префиксро хдмчун воситаи универсалИ ва грамматикии ифодаи мукаммалияти амал, ба пах,н шудани он мусоидат кардааст. ^айд кардан мумкин аст, ки дар ин давра шаклх,ои мукаммал барои ифодаи амали каблИ ^адафи хоси худро пайдо карданд, ки бо вазъияти минбаъда робита доранд ва ба ягон нуктаи замони гузашта напайвастаанд.
Раванди грамматикикунонии таркибх,ои модалии феълх,ои sculan ва willan бо масдар, ки хдмчун воситаи иловагии ифодаи амали оянда аз давраи англисии кадимИ истифода мешавад, нихоят суст аст.
Шакли тахлилии замони оянда танхо дар давраи аввали англисИ ташаккул меёбад. Грамматикунонии шакли мутлак то охири давраи англисии миёна ба итмом мерасад.
Сохторхои синтаксисИ бо маънои амали дарозмуддат аз давраи кадимаи англисИ маълуманд, дар англисии миёна онхо чандон кобили дарк нестанд ва на вазифаи грамматикИ, балки услубИ ичро мекунанд.
Дар системаи феълии давраи англисии муосир намудхои зерини морфологИ фарк карда мешаванд: феълхои дуруст (skate), феълхои нодуруст (go, shine) ва феълхои модалИ (can, may, must). Ба системаи шаклхои феълии шахсИ категорияхои зерини грамматикИ хосанд: категорияи шахс (1, 2, 3), шумора (ш. танхо, ш. чамъ), замон (хозира, гузашта, оянда), сига (хабарИ, амрИ, эхтимолИ, шартИ), тарз (фоил, мафъул) ва намуд (умумИ, давомдор, (мутаносубияти замонхо)) [2, с. 109].
Дар асоси тадкикоти гузаронида дар масъалаи инкишофи категорияхои феълИ хулосахои зеринро баровардан мумкин аст:
-дар забони англисии муосир шумораи категорияхои феъл дар мукоиса ба забони англисии кадим афзоиш наёфтааст, аммо дар айни замон онхое инкишоф ёфтанд, ки каблан хамчун категория ба хисоб намерафтанд.
-феълхои муосири англисИ категорияи шахс, шумора, замон, сига, тарз ва намудро доро мебошанд.
Дар чараёни омузиши адабиёт маълум шуд, ки забоншиносон дар масъалаи он, ки дар забони англисии кадим бояд чанд категорияи феълро фарк кардан лозим аст, тавофук ба даст намеоранд. Баъзе мухаккикон ба категорияи шахс, шумора, замон ва сига майл доранд ва масалан профессор
Смирнитский ин руйхатро бо категориями тарз, пайдарпай, намуд ва хдтто чинс илова мекунад [4,с.83]. Аз ин бар меояд, ки маколаи мазкур барои гузаронидани тадкикоти минбаъда дар доираи таърихи забони англисй, забоншиносй, грамматикаи назариявии забони англисй ахдмияти назариявй ва амалй дорад.
АДАБИЁТ
1. Аракин В.Д. Очерки по истории английского языка /под. ред. В.Д. Аракин. - Москва, 1985. - 124с.
2. Бархударов Л.С. Очерки по морфологии современного английскогоязыка /под.ред. Л.С. Бархударов. - Москва, 1975. - 156с.
3. Розенфельд А.З. Глагол ( Очерки по грамматике современного таджикского языка) /под. ред. А.З. Розенфельд. -Сталинабад, 1954. - 80 с.
4. Смирницкий А.И. Морфология английского языка /под. ред. А.И. Смирницкий. - Москва, 1959. -83с.
5. Сипехр А.Х, Гулхани сабз / под.ред. АХ.. Сипе^р. - Душанбе, 2010. - 321 с.
6. Dickens, Ch. American Notes / под.ред.СЬ. Dickens. - M., 1950. - 256p.
7. Stevenson, R.L. Treasure Ireland. Third edition / под.ред.Я.Ь. Stevenson. - M., 1963. - 280 c.
ИСТОРИЯ ИЗУЧЕНИЯ ГРАММАТИЧЕСКИХ КАТЕГОРИЙ ГЛАГОЛА В ТАДЖИКСКОМ И АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКАХ
Цель составления этого материала - познакомиться с историей изучения и роста грамматических категорий глагола в сопоставимых языках и лучше понять ее древние и современные особенности.
Грамматическим категориям таджикских и английских глаголов посвящено множество работ общего и специального характера по теории и истории грамматического строения таджикского и английского языков.
В статье рассматривается развитие грамматических категорий в древне-таджикском и английском и современном таджикском и английском языках, изучению которых многие таджикские и зарубежные ученые и исследователи приложили большие усилия, но можно с уверенностью сказать, что этот вопрос еще глубоко не изучался.
В статье также представлена информация о глагольной системе древнего и современного таджикского и английского языков, в ходе которой мы также максимально изучили этот вопрос и мы рассмотрели некоторые их различия и сходства в этих двух сопоставимых языках.
Ключевые слова: история, изучение, грамматика, категория, система, структура, сильные глаголы, слабые глаголы, исследование, абсолютная форма, основа, окончание, морфология, содержание, наклонение, время, лицо и число, гласный, корень, лингвистика, особенность, разделение, автор, анализ.
THE HISTORY OF STUDYING OF THE GRAMMATICAL CATEGORIES OF THE VERB
IN TAJIK AND ENGLISH LANGUAGES
The purpose of compiling the material is to get acquainted with the history of learning and growth of grammatical categories of the verb in comparable languages and to understand better its ancient and modern features.
The grammatical categories of Tajik and English verbs are devoted to many works of a general and special nature on the theory and history of the grammatical structure of the Tajik and English languages.
The article discusses the development ofgrammatical categories in ancient Tajik and English and modern Tajik and English languages, the study of which many Tajik and foreign scientists and researchers have made great efforts, but it is safe to say that this issue has not yet been deeply studied.
The article also provides information about the verb system of the ancient and modern Tajik and English languages, during which we also studied this issue as much as possible and we considered some of their differences and similarities in these two comparable languages.
Key words: history, study, grammar, category, system, structure, strong verbs, weak verbs, research, absolute form, foundation, ending, morphology, content, mood, tense, person and number, vowel, root, linguistics, feature, division, author, analysis.
Сведения об авторе:
Ниматова Мавзуна-ассистент общеуниверситетской кафедры английского языка
Таджикского национального университета. Адрес: 734025, Республика Таджикистан, г.
Душанбе, пр. Рудаки, 17. Тел: (+992) 985936014
About the author:
Nigmatova Mavzuna - assistent of the English Department of the Tajik National University.
Address:734025, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Rudaki Ave., 17. Тел: (+ 992)985936014
