118ТАРИХИ ЕЫЛЫМДАР / HISTORICAL SCIENCES / ИСТОРИЧЕСКИЕ НАУКИ
ХГТАР 03.20
Х1Х гасырда жер аударылгандардьщ Семей облысы елкетануын дамытудагы к,ызметшщ тарихнамасы
Меруерт Б. Ибраева1, Бакыт Ж. Атантаева2, Арафат М. Мамырбеков3
12 Шдкзрш атындагы Семей мемлекетик университетi, Семей, Казахстан 3Элихан Бвкейханов университет^ Семей, Казахстан
*Корреспонденция Yшiн автор:batantaeva@mail.ru
2Шр8://огаа.о^/0000-0001-6104-9 79 7 3https://orcid.org/0000-0002-3454-8563 БС1: 10.32523/2616-7255-2022-139-2-7-28
Ацдатпа. Макалада казiргi тацда тарихи тургыдан алганда, элеуметтiк мацызы мен болашагы зор гылыми багыттыц бiрi - К,азакстан елкетануыныц гылыми теориялык децгейде объективтi зерттелуiне байланысты такырып карастырылады. Х1Х гасырда Семей ещрше жер аударылып келген окыган, жацалыктарга кумар, iзденiмпаз жастардыц елкемiздi гылыми зерттеуде елеулi iз калдырган кызметш Ресейдщ гылыми кгтапханаларыныц мурагаттык корларында жэне Семей облыстык тарихи-елкетану муражайыныц корларында сакталган аса кунды кужаттар аркылы талдау, тыц кезкарастар мен тарих гылымында бекiтiлген гылыми тужырымдар негiзiнде баяндау.
Жер аудару (жазалау) жуйесш зерттеудщ жалпы проблематикасыныц курамдас белiгi болып саналатын, XIX гасырда жер аударылгандардыц кызметiн зерттеу такырыбы, жер аудару тарихы женiндегi бiркатар ецбектерде керiнiс табады. Бул жерде Сiбiр аймагында жер аударылгандардыц кызметше катысты ау деген кептеген акпарат, кунды бакылаулар, факт1лер, корытындылар келпрьледь Бастапкыда кептеген материалдар Yзiндi ретшде Yзiк-Yзiк шашырацкы болды, кешннен кецестш жэне казiргi кездегi жумыстарда жYЙелеу YPДiсi байкалады.
Сонымен катар жер аударылгандардыц тарихы туралы алгашкы Батыстык зерттеушыердщ ецбектерi жэне казiргi тацдагы шетелдiк зерттеушьлердщ жазган макалалары толыкканды зерттеледi.
Мурагат материалдарыныц, жеке макалалардыц, жинактардыц, монографиялардыц, сiлтемелер тарихы бойынша басылымдардыц жаца шыгарылымдары кунды акпарат кезi болып табылады. Сонымен катар, макалада жер аударылгандардыц гылыми - зерттеу, мэдени-агартушылык кызметi карастырылган жэне олардыц аймактыц элеуметтш-экономикалык дамуына коскан Yлестерi керсет1лген ецбектер кептеп талданады. Макалада тыц деректер, фактШк кужаттар гылыми айналымга енгiзiлiп, жYЙелi ретроспективтi жэне кец келемдi талдау жасалып, жер аударылгандардыц Семей ещршщ елкетануын дамытудагы кызметтнщ ерекшелiктерi мен непзп тенденциялары аныкталады.
ТYЙiн сездер: жер аударылгандар; Сiбiр; отарлау; куFын-CYргiн; кудалау; Батыс Сiбiр ауданы; этнография; зерттеуш^ елкетану; экспедиция.
ХГТАР 03.20.
Received 07 April 2022. Revised 11 May 2022. Accepted 31 May 2022. Available online 30 June 2022.
For citation:
Ibrayeva M.B., Atantayeva B.Zh., Mamyrbekov A.M. Historiography of the activities of the exiles in the development of local history of the Semipalatinsk region of the XIX century //Bulletin of the L.N. Gumilyov ENU. Historical sciences. Philosophy. Religion Series. 2022. - Vol. 139. - №. 2. - С. 7-28. DOI: 10.32523/2616-7255-2022-139-2-7-28
Для цитирования:
Ибраева М.Б., Атантаева Б.Ж., Мамырбеков А.М. Историография деятельности ссыльных по развитию краеведения в Семипалатинской области в Х1Х веке // Вестник ЕНУ им. Л. Гумилева Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение. - 2022. - Т. 139. - №. 2. - С. 7-28. DOI: 10.32523/2616-7255-2022-139-2-7-28
Юркпе
Тэуелаз елiмiзде тарихи сананы калыптастырып жандандыру максатында Казакстанныц казiргi заман тарихыньщ мазмуны мен непзш жацаша зерттеу мiндетi кке асырылуда. Казакстанныц жасампаз жастарына еткен тарихымызды тYбегейлi зерделеп, тарихи-мэдени
кундылыктарымызды нактылай отыра, ещрлердщ жекелей тарихи ерекшелiктерiн аныктап, мацыздылыгын арттыру аркылы бYкiлэлемдiк кещстштен езiне лайыкты орынды айкындаудыц кажеттлш туды.
Жалпы Казакстан елкетануыныц объективт зерттелуi/ оныц элеуетi мен гылыми-теориялык децгейдеп даму Yрдiсiнiц айкындалуы казiргi тацда езектi/ элеуметтiк мацызы мен болашагы зор гылыми багыт болганын керемiз. Оган дэлел, тагдырдыц тэлкегше ушырап, мемлекеттщ саяси курбанына айналган Х1Х гасырда Семей ещрше жер аударылып келгендердщ елкемiздi зерттеудегi жасаган зор ецбектершщ жан-жакты зерттелуi. Ягни, олардыц елкенi зерттеудегi кызметшщ ерекшелiктерi мен негiзгi тенденцияларын ашып кана коймай, ецбектерше толыкканды ретроспективтi жэне жYЙелi талдау жасай отыра, тыщ деректер мен фактiлiк кужаттарды гылыми айналымга енгiзудi негiзгi мiндет деп алып отырмыз.
Бул макалада бiз Батыс Сiбiрге айдалгандар ецбектершщ Семей
елкетануыныц дамуына коскан Yлестерiнiц зор екендшн, олардыц аткарган кызметтерi/ непзшен Семей елкетануы тарихнамасыныц
негiзгi белшн курайтындыгын дэлелдеуге тырысамыз.
Эрине, бул такырыптыц мацыздылыгы тек еткен тарихты гылыми тургыдан жан-жакты карастыру емес, сонымен катар жер аударылгандардыц бай шыгармашылык-зерттеу мурасын тэжiрибелiк тургыдан колдану. Онымен коса, осы ещрдщ казiргi даму тенденциялары мен зацдылыктарын тYсiнуге тырысу жэне еткен тарихты емiрлiк сабак ретiнде пайдалану.
Карастырылып отырган мэселенiц деректiк базасын 1888 ж. курылган Томск мемлекеттiк университетшщ гылыми кiтапханасыныц/ А.С.Пушкин атындагы Томск облыстык эмбебап гылыми кiтапханасыныц/ Санкт-Петербург каласындагы Б.Н.Ельцин атындагы Президенттiк кггапхананыц, Ресей Федерациясыныц ¥лттык электрондык ютапханасыныц, Ресейдiц Мемлекеттiк когамдык тарихи кггапханасыныц жэне Семей облыстык тарихи-елкетану муражайыныц корларында сакталган аса кунды кужаттар курайды.
Сонымен катар, 1906 жылы жарияланган Дж.Кеннанныц «Сибирь и ссылка» ецбеп (Кеннан, 1906), С.В. Максимовтыц 1900 ж. Санкт-Петербургте басылып шыккан Yш томдык «Сибирь и каторгасы» (Максимов, 1900), дэл осы жылы «Санкт-Петерборг тYрмесi» типографиясынан басылып шыккан А.П.Саломонныц «Ссылка в Сибирь» (Саломон, 1900), 1895 ж. жарияланган А.И. Дмитриев-Мамоновтыц «Декабристы в Западной Сибири: очерк по официальным документам» (Дмитриев-Мамонов, 1905)
ецбектерi жэне т.б. непзп деректiк материалдар жинагын курайды.
Онымен коса, жер аударылгандардыц ездершщ жYргiзген зерттеулершщ, аткарган кызметтершщ Yлкен нэтижелерi ретiнде ецiрiмiзге бай мура болып калган Адольф Янушкевичтщ «Дневники и письма из путешествия по казахским степям» (Янушкевич, 2019: 110-178) атты кунделш жеке, кец келемдегi зерттеудi кажет етедь Бул ецбекте Х1Х гасырдагы казактар тарихындагы кептеген мацызды эпизодтар сипатталган. Орта жYЗ бен ¥лы жYЗ казактарыныц Ресейге косылуы, сол ещрдщ элеуметтш-экономикалык жагдайына талдау жасалып, эдет-гурып, салт-дэстYр, колданбалы енер сиякты халыктыц мэдени-рухани жэйттэрi сипатталады.
ХХ гасырдыц басында Орыс географиялык когамы Батыс Сiбiр белiмiнiц Семей белiмшесiнiц «Записки»-ларында (Записки СПЗСИРГО, 1903-1931) жарияланган жер аударылгандардыц ецбектерi де ещрдщ, эаресе географиялык тургыдан
зерттеулерiмен, гылыми акпараттарымен тарихын толыктырып отырганы белгiлi.
Сондай-ак ХХ гасырда Ресей гылымында елкелш тарихка жете назар аударыла бастагандыктан, 1927 ж. шыгарылган «Сибирская ссылка» (Чужак, 1927) жэне 19681969 жылдары жарык керген «История Сибири с древнейших времен до наших дней (в 5 томах)» (История Сибири, 1968-1969) басылымдарын гылыми зерттеулерге коссак, ез кезегщде олар такырыпты терещрек, жан-жакты карастыруга мYмкiндiк бередi.
Гылыми макаланыц максаты - Х1Х гасырдагы жер аударылгандардыц Семей ецiрi елкетануын дамытудагы жасаган улан асыр кызметтершщ каншалыкты зерттелгендiгiн ашык тiзбектеу, зерттеген галымдардыц ецбектерi мен жазбаларына тарихнамалык талдау жасау жэне мурагат, ютапхана мураларыныц корларындагы кунды материалдар мен тыц деректердi гылыми айналымга енпзу.
Максатка кол жеткiзуде темендегi мшдеттердщ койылуы абзал:
- Сiбiрге жер аударылгандар туралы алгашкы Батыстык зерттеушьлердщ ецбектерш жэне казiргi тацдагы шетелдш зерттеушьлердщ ецбектерш карастыру;
- Семей жерше жер аударылгандар туралы Х1Х гасырдыц аягы мен ХХ г. басында жазылган ецбектердi кунды дерек ретщде салыстырмалы тYрде карастыру;
- Кецес екiметi орнаганнан кейiнгi басылымдарда жарык керген гылыми ецбектерден ецiрiмiзге байланысты жер аударылгандардыц кызметшщ мазмунын ашу;
- Тэуелсiз К,азакстандагы осы мэселенщ салыстырмалы тYрде зерттелушщ даму Yдерiсiн айкындау.
Зерттеу эдiстерi
Мэселеш кешендi зерделеу Yшiн тарих гылымдарында кещнен пайдаланылатын тарихилык, шынайылык жэне элеуметик тэрiздi жалпы методологиялык кагидалары колданылды. Жалпыметодологиялык
кагидалар жэне кешендi, эмбебап зерттеу багыттары Х1Х гасырдагы жер аударылгандардыц К,азакстан елкетануын дамытудагы кызметiн мурагат кужаттары жэне деректiк мацызы бар ецбектер негiзiнде салыстырмалы тYрде карастыруга мYмкiндiк бередi. Зерттеуде арнайы тарихи, деректанулык жэне тарихнамалык эдiстер талдау, синтездеу, салыстырмалы-тарихи, ретроспектива, корыту, багалау, моделдеу, есептеу, баяндау кещнен пайдаланылды. Зерттеу тарих гылымдарыныц
тужырымдалары мен теорияларына CYЙендi, ейткеш олар белгiлi бiр мэселенi мерзiмдемелiк тургыда архив кужаттары жэне тарихнамалык деректер бойынша талдауга мYмкiндiк бередь
Талк,ылау жэне нэтижелер
Семей беюша 1745 жылдан бастап Сiбiр губерниясына карасты, ал 1854 жылдан бер^ Семей облысы ретiнде Батыс Сiбiр губерниясына жаткан болатын
(Хронологический перечень, 1883: 167).
Жалпы алганда Ермактыц 1581 жылы Сiбiрдi жаулап алуынан бастап (Хронологический перечень, 1883: 35). Сiбiр аймагы тYрменiц, жаза етеу мен тагдыр таущметамен елестетiн децгейге жеткен едi. Семей аймагы Ресейдiц кол астына етш, Сiбiрдiц бiр аймагына енуi/ бул елкенщ де жер аударылгандар мен саяси кугын CYргiн керген тагдырларды кабылдаушы орталыктардыц бiрiне айналган болатын. Осылайша Сiбiрдiц тYрме алацы образы Х1Х гасырда Семей жерiне де тацылгандай бола бастады. Бiрак/ касиетп казак жерi Сiбiрдей кайгы мен аяздыц, елiм мен емiрдiц отаны емес, жазасы жец1лдеген бiрак босап шыкпаган талай игi жаксыларга пана болды. Жергiлiктi мэдениетi калыптаскан, дэстYрi мен фольклоры бай, табигаты эсем казак елi кезi ашык туткындарга таптырмас зерттеу алацына айналып кете барды. Ресей империясыныц саяси кугыныныц курсауында калган талай туткын достыкка жаны куштар, жYрегi кец казактармен араласып талай ецбектер калдырды. Буган Достоевскийдан аскан мысал жок.
Х1Х гасырда Ресей империясыныц саяси жагдайы, оныц iшiнде жазалау шарасы ретщде колданылган Сiбiрге кудалауга
ушырагандардыц мэселеа шетелдiк зерттеушiлердi кызыктырмай коймады. Себебi осы кездегi Ресейдегi аумалы-текпелi саяси процесстердщ, революциялык козгалыстардыц ершуi жэне оныц елдердщ халыкаралык байланысына типзетш эсерi батыс элемiнiц назарынан тыс калмады. Осы тараптан алганда Сiбiр жерiне зерттеуш1лер жан-жактан агыла бастайды.
0цiрiмiзге келген зерттеушiлер бYгiнгi тацда отандык тарих Yшiн мэнi аса зор болатын казак даласы туралы кунды деректер мен тарихнамалык мэлiметтердiц корын калыптастырып, казак елкесiн
отарлау саясатына гылыми тургыдан
негiздеуге де шшара кызмет еттi.
Солардыц бiрi, Ресейдiц алгашкы америкалык сарапшысы жас энтузиаст Джордж Кеннан 1885 жылы мухиттыц ар жагынан келiп/ сенсациялык саяхат жасаган зерттеулерi тарихта американдыктардыц
Ресейге деген кезкарасыныц калыптасуына, тiптi керiсiнше езгеруiне езiнiц Yлесiн косканы мэлiм. ¥зак жолдыц таукыметш тартып, Петербордан Екатеринбурге дейiн темiржол торабымен, берi карай ТYмеH/ сосын Ертiс бойындагы калалар Омбы-Павлодар-Семей-0скемен мен Барнауыл-Томск жэне ары карай Иркутск, Чита, Нерчинск жэне Карий рудниктерше дешн жетедi. Бiр жарым жылга созылган саяхатында Сiбiр калаларыныц саяси жагдайымен, козгалыс кYштерiмеH/ купия тYрмелерiмеH/ жер аударылгандармен тiкелей танысып, тiптi 700-ге жуык жер аударылгандардыц тiзiмi мен мекендерiн алады. Нэтижесшде мухиттыц ар жагына Yш чемоданга толтырылган: жер
аударылгандардыц емiрбаяндары/ тYрме кYнделiктерi/ хаттар, кiтаптар/ баспа материалдары, бес жYЗден астам фото суреттер, колжазбалар жэне т.б. заттар болды. Экспедицияныц ец Yлкен нэтижесi «Сiбiр жэне куFын-CYргiн» атты тарихи деректерге толы ецбеп 1890-1891 жылдары Нью-Йорк, Лондон басылымдарында жарык кередi. Оган дейiн 1887-1888 жылдары «Сенчури» беттерщде бiрнеше макалалары жарияланады (Сьюзан Смит-Питер, 2016:105-135).
Кешн осы кiтаптыц каншалыкты бiз Yшiн мацызды дерек болатынын жазушы болжамаган да шыгар. Десе де, тарихтыц актацдак беттерi барлыгын айгактап, саяси-элеуметтiк шындыктыц шымылдыгын ашты. Мiне/ осы ащы акикаттыц астарында - алып жYЙеге багынгысы келмеген азат ойлы тулгалардыц гумырдариясы жатыр.
Кiтапты жазуга юркпес бурын, Кеннан езiнiц колжазба дэптерлерше, сiбiр газеттерiне библиографиялык керсеткiш жасап, кугын-CYргiнге катысы бар-ау деген Yш жYЗдей орыс тiлiнде ютаптарды окып жан-жакты зерттеген едi. Ецбек дэстYрлi саяхат жазбаларыныц эдеби жанрында жазылган, бiрак арасында автордыц кергендершен алган эсерлерi мен оларды пайымдап сарауларынан, тарихи мэлiметтер мен куFын-CYргiннiц
статистикалык деректерi мен жер аударылгандардыц тарихынан баяндалады.
Мундагы дэйектi мэлiметтердi оки
отырып, сол заманныц тынысын анык керуге болады. Ендiгi зерттеушi бiздердiц мiндетiмiз -осы жолжазбадагы казак калалары, Ресейдегi жYргiзiлген саяси куFын-CYргiннiц салдарынан езгерген елке мэдениетi мен тарихы женiнде жазылган пiкiрлердi жiтi зерттеп, оныц айшыкты тустарын тиiстi децгейде дэрiптеу.
Екi томдык ецбекте арнайы бiздiц елкемiзге Семейдегi жер аударылгандармен алгаш кездесуi, «Екатеринбургтен Семейге дешн» сиякты бiрнеше тараулар арналган. Мунда Семей жайлы тарихи статистикалык мэлiметтер келтiрiледi: «К,ала он бес мыц тургыны бар орыс, кыргыз, татар тургындарымен Ертiс езенiнiц оц жак жагалауында орналаскан. Ташкент пен Орта Азия сауда жолында тургандыктан, эюмшыш-сауда орталыгы болып саналады» (Ус, 2021). Дэл осында жер аударылгандармен алгаш таныскан едi.
Алгашкы таныстыгын каладагы екi жыл бурын гана (1883 ж.), осы саяси жераударылгандардыц аркасында ашылган когамдык кiтапханадан (кешннен Гоголь атын иемденген, казiр Абай атындагы кiтапхана) бастайды (Ковалев, Ермолаева, 2021).
Мэдениет орталыктарынан алшак жаткан Семей Yшiн когамдык ютапхананыц мацызы зор, ол тек каланыц гана емес, бYкiл Семей ецiрiнiц озык ойлы азаматтары бас косатын мэдениет ошагына айналып, кепшiлiктi бiлiм мен енерге шакыратын, акыл-ой дамуына Yлес косуда алатын орны жогары болды.
«Сонымен катар ездерiнiц
археологиялык коллекцияларыныц негiзiнде курылган елкетану муражайы бар, орыс ттлщдеп газет-журналдарга толы, мыцдаган кiтаптары бар серелерге куанып, Спенсер, Льюис, Милль, Тейлор, Диккенс, Троллопа, Поэ, Скотт сиякты авторлардыц романдары мен повестерш керш, тац калдым. Эаресе, саяси экономикага арналган кгтаптар белiмi Yлкен екен, ецбектердi тацдап, кгтапхананы толтыргандарга iштей ризашылыгым мен кызыгушылыгым артты. Семейге деген кезкарасымды жаксартты, тiптi баскаша айтканда, тамсандырды» - деп жазады
саяхатшы (Меламед, 1981).
XIX гасырдыц екiншi жартысында Семейдiц рухани-мэдени емiрi Yлкен жагымды езгерiстерге толы болды. Себебi мунда жазасын етеп жаткан бiр топ зиялы кауым бар едi. 0лкенщ тарихын зерттеуде жер аударылгандардыц кызмета мен коскан Yлесi елшеусiз. 0йткеш кыруар ецбек аткарган эр тYрлi когам мYшелерi туган елкемiздiц еткен тарихы мен этнографиясы туралы бай, эрi гылым Yшiн кундылыгы шеказ мол материалдар калдырды. Осы тургыдан алып караганда, ез кYштерiмен Семей жерш жацадан тыц мэлiметтермен жэне кунды мурагат кужаттары аркылы зерттеп, накты шындыкка негiзделген бiртутас жергШкл тарихты жасауда аткарган кызметтерi орасан зор. Эйресе олардыц эр кезде жинап, жYЙелеген деректерi, жазган ецбектерi бай шыгыс ецiрiнiц тарихынан терец сыр шертедь Олардыц жYргiзген этнографиялык, археологиялык, топографиялык,
экспедицияларыныц зерттеулерiн гылыми тургыдан саралау тел тарихымыздыц толыга тYсуiне септшн тигiзедi. Осы бiр мол рухани казынаны калдырган жер аударылган тулгалардыц тарихын зерттеу шетелдiктердi гана емес, жергШкл зерттеушiлердi де кызыктырган такырып болды.
Х1Х гасырдыц аягында бiркатар галымдар мен зерттеуш1лер Ресей империясындагы куFын-CYргiнге байланысты зерттеулер жYргiздi. Профессор Г.С. Фельдштейннщ 1893 жылы жарык керген «Ссылка. Очерки ее генезиса, значения истории и современного состояния» (Фельдштейн, 1893) атты ецбеп Yш белiмнен туратын Ресейдегi оппозициялык жэне саяси салдары козгалмай, жалпы куFын-CYргiндi элеуметтiк институт ретiнде карастыратын жалпылама тарихи теориялык ецбек. Ежелден жазалау шарасы ретiнде колданылган шет аймакка айдауга жiберiп, куFын-CYргiнге ушыратудыц тарихын, оныц даму YPДiсiн, эаресе кезец-кезецге белш карастыруын, ец ауыр жаза ретiнде кугынды пайдаланудыц мемлекет Yшiн оц жэне терiс дэлелдерi мен пiкiрлерiн ашып жазган. Батыс Еуропаныц
бiркатар елдерщдеп ежелден колданылып келе жаткан зацдар, ездерiнiц отар елдерiне депортациялау, кудалау сиякты эдiстерiмен салыстырмалык тэжiрибелiк зерттеуi ецбектiц мазмуны мен дереклк кундылыгын арттыруда.
Осы тургыдан алганда, Х1Х гасырдыц аягында профессорлар И.Я. Фойницкий (Фойницкий, 1881), С.Л. Чудновский (Чудновский, 1889), Императорлык орыс географиялык когамыныц Батыс Сiбiр белiмшесiнiц кызметшiсi Алексей Дуров (Дуров, 1891) белгШ криминалист Д.А. Дриль (Дриль, 1899) жэне т.б. зерттеушьлердщ жазган ецбектерi мен макалалары теориялык тургыда бiр сарынды, жазалау эдю ретiнде пайда болган куFын-CYргiннiц жалпылама тарихы, оныц тYрлерi/ статистикалык мэлiметтерi, кугындалгандардыц сол жерге бiртiндеп бешмделу^ олардыц емiр CYPУ тэртiбi/ элеуметлк жагдайы, когамда алатын орны жэне т.б. аспектiлерi зерттелген.
Дегенмен, осындай зерттеулерде Сiбiрге жер айдалу тарихы толык, жан-жакты тiзбектелiп жYЙелi жазылганымен, муныц iшiнен кудалангандардыц гылыми, мэдени, оку-агарту, ягни Сiбiр жерiндегi элеуметлк-когамдык кызметтерi iшiнара кездесетiн-дi/ билштщ катац бакылауына байланысты толык ашылмаган деуiмiз зацдылык. Ал, ХХ гасырдыц басында, жер аударылып келгендердiц ездершщ бiршама зерттеулерi (Сибирский архив, 1911-1916) ещрдщ тарихын толыктыра тYCтi/ оган коса кецес заманындагы Гылыми институттардыц жYргiзiлген аукымды жумыстары такырыптыц
тарихнамалык децгейiн арттыруда. Солардыц iшiнде/ Сiбiрдiц алгашкы елкетанушы-зерттеушiлерi «областничество» тYсiнiгiн гылыми айналымга енгiзген/ туган жершщ нагыз жанашырлары Н.Ядринцев (Ядринцев, 1882) (Ядринцев, 1870: 207-240) пен Г.Н. Потаниннщ (Сборник Потанина, 1915) кызметш айтуга болады. Олар «областничество» деген Сiбiр зиялыларыныц арасындагы когамдык-саяси агымды, идеологияны енгiзген. Бул зерттеуш1лер Сiбiрдi зерттеп кана коймай, оныц когамдык-
элеуметтiк/ саяси емiрiне барынша араласа бастаганы ездерiн де кудалануга ушыратады. Олардыц Орыс географиялык когамы Батыс Сiбiр белiмшеdндегi гылыми этнографиялык кызмет барысында, соныц мацайына топтаскан жер аударылгандармен тыгыз карым-катынаста болгандары гылыми тургыдан тYсiнiктi. Сiбiрге жер аударылгандардыц аймактыц езгеше бiр рухани-мэдени серпШа, когамныц элеуметтiк тынысыныц езгеруi екенш жэне де олардыц аймактагы тарихи мацыздылыгыныц жогары екенiн ез ецбектерщде кецiнен жаза бастайды.
Н.М. Ядринцев Сiбiрдi зерттеушi этнограф жэне публицист ретщде ете кеп, кунды мэлiметтер калдырган. Оныц «Сибирь как колония» жэне «Русская община в тюрьме и ссылке» атты туындылары елке тарихын жYЙелi зерттеуде, Сiбiр жерiн саяси кудалангандармен коныстандыру аркылы отарлауы туралы, жер айдалгандардыц тYрмедегi жэне бостандыкта когам арасындагы емiрi туралы, жазалау жYЙесiнiц эр тYрлi тарихи тэжiрибесi/ ягни Европа елдерщдеп мысдарыныц мысалдармен, кудалангандардыц тYзелiп, елге оралудагы мацыздылыгы туралы толык жан-жакты ашып жазылганы ецбектiц кундылыгын арттыруда (Ядринцев, 1870: 207-240).
Эзшщ ецбегiнде галым жер аудару, эрине Сiбiрдегi демографиялык процесстерге белгiлi эсерш тигiзгенiн/ шетелде калыптаскан «Сiбiр» аныктамасы - тек кудалангандардан туратын аймак деген тYсiнiк кате екенiн/ мунда «кылмыскерлер жиналган топ емес, баягыда-ак калыптаскан карапайым тургындар жэне толыкканды азаматтар» туратынын жазады (Ядринцев, 1870: 198). Ецбекте жергШкл тургындар мен жер аударылгандардыц карым-катынасын да баяндайды. Кебiне/ келгендерге мемлекеттщ элеуметтiк-экономикалык кемегi жеткiлiксiз болганынан кащырып кетсе, калган белiгi педагогикалык, медициналык жэне т.б. кызмет керсету саласында жумыска кiрiсiп кYн керiп/ когамга бейiмделiп кеттi.
Ал, негiзiнде Н.М.Ядринцев Сiбiрге жер аударылудыц токтатылуын колдап, экономикалык жагынан да, саяси жагынан да
ттмаз екенш езiнiц ецбегiнде жан-жакты непздеп бердi Ядринцев, 1870 228-236).
Солай бола тура, Ядринцев те Потанин де, «Сiбiрдегi областничество
идеологиясыныц» непзш кураган жетекшi мамандары болып саналады. Карапайым тiлде, елдiц негiзгi орталыгынан калыс калмай, шет мемлекеттердегi отарланган елдердей Сiбiрдiц де жан-жакты дамуы. 1894 жылы Н.М.Ядринцев кайтыс болганнан кей1н, Н.М. Потанин «Сiбiр елкелш козгалысын» баскарды. Оган дэлел газет-журнал беттершде шыккан макалалары, оныц шшде атап етсек, «Нужды Сибири», «Областническая тенденция в Сибири», «Будущее Сибирской областнической тенденции» жэне т.б. (Сборник Потанина, 1015: 113). Осы жерде Потанин iзiн баскан, теориялык тургыда айтсак, жер аудару аркылы отарлау саясатын устанган билiктi колдамайтын Г.Пейзен болган едi. Оныц «Современник» журналында шыккан макаласын Потанин езшщ гылыми басылымдарында с1лтеме жасаганы белгШ (Пейзын, 1859: 10-47).
Н.Я. Коншиннiц "Материалы для истории политической административной ссылки в Степной край " атты ецбегiнде (Коншин, 1923: 36) Дала елкесшщ эртYрлi облыстарынан кептеген саяси жер аударылгандар туралы баяндалады. Ресей империясындагы саяси кукыкка карсы кызмета Yшiн Семей облысына 1883- 1884 жылдары Н. Долгополов, Л.Е. Фундалинская, А.Я. Энкель, Б.С. Гурвич, М.Л. Песис, А. Лобгицкий жэне баскалар жер аударылды.
1897 жылгы жалпы халык санагыныц материалдары, сол кездеп iс жYргiзу кужаттары элеуметтiк-экономикалык
саладагы жер аударылгандар ара шаруашылыгымен, орман шаруашылыгымен, агаш ецдеумен (Семейдегi Ф.И. Кулвич) жэне саудамен (Семейдеп И.Турговский, И.М.Григорович, М.Гаевский), сусындар ендiрумен, аспаптар дайындаумен, темiр жолда, поштада жэне т.б. жерлерде жумыс ктеумен айналысты (Перепись, 1905: 113-115).
Жалпы, елке тарихыныц зерттелуi, Семей облысындагы алгашкы елкетанулык
уйым, 1878 жылы курылган Семей облыстык статистикалык комитетiнiц, кейiннен комитеттiц хатшысы болган Н.Я.Коншиннiц бастамасымен 1902 жылы ашылган Императорлык Орыс географиялык когамы Батыс Сiбiр белiмiнiц Семей белiмшесiнiц жYргiзген зерттеулерiнiц нэтижесi 1897-1902 жылдары жарияланган «Семей облысыныц Естелiк кiтапшалары» (Памятные книжни, 1878-1913) мен 15 томы баспадан шыккан «Орыс географиялык когамы Семей белiмшесiнiц жазбаларында» макалалар ретшде керiнiс тапкан.
Осы бiр жазбалардагы жарияланган макалалардыц жартысы елкемiздiц бай тарихын зерттеуде езiнiц комакты Yлесiн коскан, этнограф, галым, дiн кызметшю, елкетанушы Борис Герасимовтыц ецбектерi. Оныц облысымызга жер аударылып келгендер туралы жазган кунды зерттеулерi такырыптыц тарихнамасын толыктырып турганы мэлiм. Мысал ретшде макалада келтiрiлген бiр-екi тагдырдыц елкемiздiц дамуына, керкеюiне, жалпы жергiлiктi халыктыц жагдайыныц жаксаруына коскан Yлесiн айта кеткен жен болар.
Эр кезецде заi жYзiнде iске асырылган эр тYрлi ракымшылык шараларыныц аркасында поляктардыц кебi Казакстаннан кеттi. Дегенмен, казак жерщде езiнiц емiрлiк жарын кездестiрiп, кызмет етiп калгандары да бар. Казак даласына ез кызметiмен жэне мэртебеамен ецбек сiцiрген поляк Цезарь Иософович Тераевич болды. Ол Мэскеу университетшщ медицина факультетiн тамамдаган бiлiктi маман болатын. Зиялы поляк азаматы 1863 жылы кетерШске катысып, Сiбiрге жер аударылады. 1873 жылы Семейге уездш дэрiгер болып келген. 1879 жылы 1шк Ресейге кешкен Цезарь 1889 жылы 0скеменге кайтып келедi. Келгеннен кешн де дэрiгерлiк кызметiн жалгастырып, халыкка жэрдем етедi. Цезарь Иосифовичке жер аударылган Е.Н.Михаэлис, А.Н.Феодорович жэне т.б. орыс зиялылары аса курметпен караган. 1901 жылы 6 мамырда елге жайлы мiнезiмен есте калган Цезарь Иосифович дYниеден етедi (Герасимов, 1918: 93).
Тагдыр айдап келген поляктыц тагы бiр айтулы азаматы Семенов Викенти Арцишевский. Семейде балаларга эрiп Yйретiп/ окушыларды гимназияга, кадет корпустарына даярлаган. 1870 жылы оны бакылау токталып, одан эрi калалык баскармада iс жYргiзген. 1875 жылдан 1905 жылдыц ^зше дейiн баскарманыц бухгалтерi кызметiн аткарган (Герасимов, 1918: 47).
20 жасында жер аударылган поляк жiгiтi Осипов Леон Берберушка 1878 жылы оган Ресей империясыныц астанасынан баска жерлерде туруга руксат бередi. Бiрак/ ол Казакстаннан кетудi каламаган. 0скемен каласына орныгып, ХХ гасырдыц басына дешн калалык полиция белiмшесiнде iс жYргiзушi болып жумыс iстейдi (Герасимов, 1918: 48). Ал, Феликс Кулович усак саудамен айналысыпты. Бiрак Казан тецкерiсiнен кейiн бул кэсiбiн де токтатуга мэжбYP болган. Араларында бiртiндеп бедел жинап, адвокаттык кызмет аткаргандары да бар. Мысалы, Тулина Феликсов Марчевский ХХ гасырдыц басында Семей калалык полиция белiмшесiнде «писарь» бола жYрiп, адвокаттык кэсiппен айналыскан (Герасимов, 1918: 76).
Мше осындай Yлкен теориялык, статистикалык, биографиялык мэлiметтерi бар жер аударылган поляктар туралы деректiк/ мурагаттык кужаттарга CYЙене отырып жазылган «Ссыльные поляки в Семипалатинской области» макаласы мазмунды кужат болып отыр. Бул макаланыц кундылыгын керсетедi.
Сонымен катар, Б.Герасимовтыц Х1Х гасырда Семейге жер аударылган орыс жазушысы Ф.Достоевский/ жэне Е.П. Михаэлис, В.В. Сапожников, В.Н. Белослюдов сиякты жэне т.б. Семей елкесшщ рухани емiрiнде iзiн калдырып, гылым мен бiлiмнiц дамуына ез Yлестерiн аянбай коскан саяси кугындалгандар туралы жазгандарыныц барлыгы «Орыс географиялык когамы Семей белiмшесiнiц жазбаларында» жэне баска газет-журнал беттерщде сакталган.
Барон А.Е. Врангельдщ «Воспоминания о Ф.М. Достоевском в Сибири» (Врангель, 1921) ецбеп орыс жазушыныц сiбiрдегi емiрi, ол
кiсiнiц бiздiц ецiрiмiзде шыккан туындылары туралы жете жазган. Себеб^ барон Врангель орыс гуламасыныц бiр шатырдыц астында турган бiр-бiрiне колдау керсеткен ец жакын досы болган едi.
ХХ гасырдыц 20-30 жылдары патшалык Ресейдiц куFын-CYргiн тарихына катысты кептеген гылыми макалаларда такырып терещрек зерттеле бастаганын байкауга болады. Буган дейiн аса кызыгушылыкпен жазыла коймаган елкенiц когамдык, мэдени-агарту, публицистикалык кызметi жазыла бастады. Оган Мэскеуден шыгып турган тарихи-революциялык «Каторга и ссылка» хабаршысында жарияланып отырган С.П.Швецовтыц (Швецов, 1928: 90-101), В.Н. Николаевтыц (Николаев, 1928: 90-101) ецбектерi дэлел.
Ал, 1950-жылдардан бастап, 1960-1980 жылдардагы саяси кудалангандардыц гылыми, когамдык, мэдени-агартушылык кызметi толык ашылып, зерттелдь Оныц бiр керiнiсi/ 1960 жылдары Сiбiр тарихы ежелгi дэуiрден казiргi заманга дейiнгi бес томдыктыц Yшiншi томында толык бiр тарау арналган «Саяси жер аудару, когамдык козгалыс...» такырыбында ете терец, жете зерттелген (История Сибири, 1968-1969). Сондай ак, осы жылдары тарихшы, когам кызметкерi/ педагог С.Ф.Ковальдщ Сiбiр тарихындагы куFын-CYргiн тарихындагы поляктардыц жер аударылуы туралы зерттеулерi бай кунды мэлiметтер бередi (Коваль, 1960), (Коваль, 1960). Бул ецбектерде авторлар сiбiрдiц этнографиясын, тарихын, мэдениетiн/ экономикасын жэне т.б. зерттеудегi Х1Х г. саяси жер аударылгандардыц орны туралы объективп бага беруге тырысканымен, олардыц елкетануды зерттеудегi кызметiнiц тарихы, мазмуны мен нэтижесi сарац, эрi кыскаша баяндалады.
Кецес заманында Батыс Сiбiр аймагындагы поляктардыц саяси куFын-CYргiн тарихына катысты жаца мурагаттык материалдарды жYЙелеу жэне аныктау эрекеттерi жасалды. Бул тургыда т.г.д., профессор Л.П. Рощевская (Рощевская, 1976)] Yлкен зерттеулер жYргiзiп, поляк куFын-CYргiн тарихыныц кезецделуiнiц жасаган. Ал,
Сiбiрдегi жер аударылгандардыц
елкетанудагы кызметiн аныктауда деректерге терец мазмунды анализ жасай бьлген авторлардыц Шатрова Г.П. (Шатрова, 1962), Горюшкин Л.М. (Горюшкин, 1984, Шостакович Б.С. (Шостакович, 1997), Галиев В.З (Галиев, 1973), (Галиев, 1965), (Галиев, 1978) зерттеулерi такырыптыц тарихнамасыныц мазмунын терецдетiп турганы анык.
Посткецесик кезецде жер аударылу тарихыныц тарихнамасы такырыптарга да, осы багыттагы зерттеулердщ мазмунына да Yлкен серпiлiс берген жагымды езгерiстерге толы болды. Казiргi тарихнамада зерттеушiлердiц жер аударылу тарихын бiртутас кубылыс ретiнде карастыруга деген умтылысы гылыми куантарлык жагдай деуге болады. Мундай кезкараспен тарихи-салыстырмалы талдауды колдану авторларга жер аударылгандардыц жагдайын нактылауга жэне орналаскан аймактыц дамуына коскан Yлесiн салыстыруга мYмкiндiк беретiнi сезсiз.
Х1Х гасырдыц екiншi жартысында поляктардыц Сiбiрге жер аударылуы тарихнамасында гылыми тургыдагы жаца кешещд кезкарас калыптасады. Поляктардыц Сiбiрге келуi мен олардыц кызметiнiц тарихы туралы бiрiншi жYЙелi есептi белгiлi сiбiрлiк тарихшы, профессор Б.С.Шостакович (Шостакович, 1974) езшщ 200-ге жуык осы такырыпка арналып жазылган гылыми ецбектерiнде бередь
Ол 1980-жылдары алгашкы болып орыс тарихи эдебиетiнде Х1Х-ХХ гасырдыц басындагы поляктардыц Сiбiрдегi саяси коныстану тарихына арналган тарихнамалык очерк жасап, осы такырыпта езiнiц кандидаттык жэне докторлык
диссертацияларын коргады.
Болеслав Сергеевич 2015 жылы Yш томдык «Польша-Сiбiр тарихыныц феномеш» (Шостакович, 2015) атты Yлкен ецбегiн жариялады. Монографияда поляк-сiбiр тарихыныц бiрегей гасырлык, кеп кырлы жэне кеп факторлы тарихына (XVII - ХХ гасырдыц басы) тYбегейлi жаца кYрделi жYЙеленген гылыми тYсiндiрме берьлген. Автордыц карастырылган такырыпка катысты гылыми
кезкарастары мен тужырымдарыныц кепшiлiгi жацашыл сипатта езiнiц узак мерзiмдi зерттеулерiнiц нэтижелерiне негiзделген.
Б.С. Шостаковичтщ негiзгi аныктамасы бойынша, Сiбiрдегi поляктар Yшiн, "поврут -оседлене", ягни жер аударылганнан кейiн отанына оралу немесе Сiбiрде калу туралы мэселе ете мацызды болды (Шостакович, 1995: 89). Жер аударылгандардыц тарихи отанына орала алмауына, сондай ак элеуметпк-экономикалык фактор эсер ети. Оныц iшiнде, кептеген жер аударылган поляктар жергiлiктi эйелдермен некеге отырганын да ескеруiмiз керек деп, профессор Ю.М. Гончаров бул процесстердi кещнен зерттейдi (Гончаров, 2005: 101-112), (Гончаров, 2010), (Gonczarow, 2007: 33-48).
Поляктардыц Сiбiрдегi гылым, бiлiм, мэдениет жэне медицинаныц дамуына коскан Yлесiн зерттеу такырыбы зерттеуш1лер Yшiн кашан да тартымды болып кала бермек. Жер аударылган поляктардыц Сiбiрдi зерттеуге жэне оныц мэдениетш дамытуга коскан Yлесi кецестiк тарихнамада да танымал болды. Мысалы, Ф.А. Кудрявцев "Сiбiр тарихыныц" 3-томындагы "Каторга и ссылка" тарауында аймакты зерттеуге Yлес коскан кептеген кернекл поляк галымдарыныц, сондай-ак танымал дэрiгерлердiц есiмдерiн атап етедь (История Сибири, 1968: 118)
Сiбiрлiк зерттеушiлердiц бiрi, Ресей Гылым Академиясы Сiбiр белiмi Тарих институтыныц мYшесi, Казакстандык галымдармен ете жаксы байланыс орнаткан, эсiресе Семей тарихшыларымен етене жакын араласатын, ортак зерттеулер жYргiзiп, бiрiгiп жобалар жазып жYрген тарихшы талым Михаил Викторович Шиловскийдi айтып кетпеске болмайды. Ол КСРО Гылым Академиясыныц мYшесi, профессор Л.М. Горюшкиннщ тiкелей шэкiртi, езiнiц кандидаттык та докторлык та диссертациясын осы юсшщ жетекшiлiгiмен коргаган болатын. 0зшщ жYЗдеген зерттеулерiн,
диссертацияларын «Сибирское
областничество» такырыбына арнап, Х1Х г. аягы мен ХХ г. басындагы Сiбiр жерiндегi
когамдык-саяси емiр, сол кездегi когамдык-саяси агымдар, козгалыстар туралы кеп жазган. 0зшщ туган ецiрiнiц осы багыттагы гылымына коскан Yлесi зор (Шиловский, 1989)
Ресейдiц кейiнгi зерттеушiлерiнiц тагы бiрi/ Х1Х гасырдыц екiншi жартысындагы Сiбiрдегi саяси куFын-CYргiн тарихыныц тарихнамасын кецiнен зерттеп жYрген профессор Александр Ивановтыц (Иванов, 2013) гылыми жумыстарын атап етуге болады. Ол езшщ ецбегiнде саяси жер аударылгандар тарихыныц зерттеулер1не толык талдау жасап, непзп багыттар мен проблемаларын аныктап, корытынды шыгарып, эрi карайгы гылыми тургыдагы зерттеу шекараларын белгiледi деуге болады.
А.А.Иванов тарихнамалык шыгармасын, тiптi ХYII гасырдагы философ жэне тарихшы, славян грамматикасын курастырушыларыныц бiрi/ езi де Тобылга айдауга жiберiлген Юрий Крижаничтiц «Саясат» атты ецбегiнен бастап, зерттеушiлерге жеке-жеке токталып, олардыц негiзгi ецбектерiн талдап, салыстырмалы тYрде жаксы анализбен жазган.
Тэуелсiз Казакстанды, жалпы Казакстанды айтатын болсак, профессор Жанузак Касымбаевтыц зерттеулерi отандык тарихнамадагы жацашыл, мацызды бастама болгандыктан толыкталып кетпеске болмас. Бiздiц такырыпка катысты галымныц «Семей каласыныц тарихы 1718-1917 жж.» (Касымбаев, 1998) атты ецбеп Yлкен гылыми казына. Х1Х гасырдагы жер аударылгандар кызметшщ тарихын толыгымен бiр тарауында ашып, тYсiнiктеме берiп жазады.
80 жылдардыц басында Казакстандык тарихшылар эр кездеп халык санактарыныц корытындыларын тарихи айналымга енгiзе бастады. Солардыц бiрi/ жергШкп зерттеушi Н.В.Алексеенко болды. 0лкетанушы талым, профессор Николай Владимирович тарихшылар династиясыныц негiзiн калаган, 0скемен педагогикалык институтыныц алгашкы тарих гылымдарыныц кандидаты езiнiц бYкiл гумырын елкеш зерттеуге арнаган. Автордыц «Население дореволюционного Казахстана (Численность, размещение, состав, 1870-1914 гг.)» ецбегщде патшалык Ресей
тусындагы халык санагыныц, дэлiрек айтканда, 1897 жылгы санактыц нэтижелерi басшылыкка алынган (Алексеенко, 1981).
Галымныц «Усть-каменогорск и усть-каменогорцы» (Алексеенко, 1995) ецбегi де кунды, эрi кызыкты мэлiметтерге толы. Себеб^ ецбекте елiмiздiц шыгысында орналаскан iрi ендiрiстiк кала 0скемен халкыныц улттык курамыныц езгеруi тарихи окигалармен сабактаса керiнiс бередi.
Бертiн келе, Эл Фараби атындагы Казак улттык университетшщ окытушысы, филология гылымдарыныц кандидаты Айгерiм Альжанова 2000-жылдары ете жаксы туынды шыгарады. «Западная публицистика о казахах в период царизма» (Альжанова, 2017) ецбегшщ Yшiншi тарауы «Саяси жер аударылгандардыц шыгармаларындагы казак шындыгы» деп аталады. Мунда Казакстандагы баспасез кызметшщ дамуындагы саяси жер аударылгандардыц релш айкындап, польшалык саяси куFын-CYргiн кергендердщ публицистикасы жэне американдык саяхатшы Джордж Кеннанга жете токталады.
Казiргi тацдагы шетелдiк зерттеуш1лер Семей елкетануы мен оныц тарихнамасы туралы кеп ецбек жазып жYрген жок. Дегенмен, орыс тарихын зерттеумен айналысып жYрген батыс тарихшылары арасында жераудару мэселелерiмен айналысып жYрген галымдар бар. Олардыц кепшьлш накты Сiбiрге жераударылган саяси немесе кылмыс жасаган туткындар жайында кызыкты декректерге толы батыстык кезкараста жазылган ецбектердi дYниеге экелуде. Олардыц ецбектерщдеп
ерекшелiктер/ тек орыс деректерi мен ецбектерiне гана CYЙенбей жазуында деп айтсак та болады. Батыс жэне американдык галымдардыц тарихи зертеулершен тiкелей Семейдiц елкетану саласын дамыткан туткындар жайында мэлеметтер жш кездестiрмеймiз. Жалпы алганда батыс санасында "Сiбiр" сезi "кудалау" тYсiнiгiмен катар жYредi. Батыс галымдары сiбiрлiк идентификацияныц не екендiгiн тYсiнуге тырысып, кызыкты ецбектер жазып калдыруда. Шындыгына келер болсак,
шетелдштер 1917 жылгы революцияга дейiнгi жераударулар жайында кеп зерттеулер жасады деп айта алмаймыз. ГУЛАГ, Сталиндiк репресиия кезещн жазумен салыстырганда гылыми ецбектер кеп емес. Десек те, батыс галымдарыныц ецбектерi аркылы, Батыс-Сiбiр аумагына кiмдер жераударылгандыгын, оларга кандай айыптар тагылгандыгы мен олардыц емiр суру жагдайлары женiнде, сонымен катар, Ресей эюмшШк аппаратыныц жумыс iстеу стилi жайында кеп мэлiметтер алу мумкщдш бар. Ягни Батыс-Сiбiр аумагына жераударылган азаматардыц элеуметтiк келбетi женiнде бай мэлiметтерге кол жеткiзуге болады.
Англо-американдык эдебиеттерде Х1Х гасырдагы сiбiр жерлерi эскери туткындарга арналган улкен лагерь ретщде бейнеленедi. Шетелдiк галымдар кеп жагдайда тулгалардыц емiрiне токталмас бурын Сiбiр жерлершщ Ресей империясы ушш не Yшiн мацыздылыгына токтала келе, бул территориялардьщ айыпталгандарды
жераударатын жэне отарлаудыц езгеше бiр тэсiлi ретщде де карастырады.
1880 жылдардан бастап ¥лыбритания мен Америка Курама Штаттарында Сiбiр туткындары жайлы, Ресей билшнщ Сiбiрге деген кумарлыгы пайда табуга умтылуыныц себептерi мен туткында болган саяси жер аударылгандарга керсет1лген катыгездштер женiнде эцпмелер жариялана бастаган. 2016 жылы Бен Филлипс Лондон университетпк колледжiнде «Саяси куFын-CYргiн жэне 1917 жылга дейiнгi агылшын-орыс
байланыстарындагы Qбiрдiц келбетЬ (Phillips, 2017) такырыбында докторлык диссертация коргайды. Кейiннен бул ецбеп кiтап болып жарык шыкты. Автор осы ецбегщде Семей жерiне кудаланган саяси туткындардыц зиялылыгы жайында сез козгайды. Ол гылыми талдау жасау барысында Кеннан ецбектерше жиi CYЙенедi. Филлипстщ ецбепндеп осы бiр тусы Семей жерiндегi туткындардыц ете зиялы екендiгiн, олардыц элемдiк жагдайларды жаксы бiлетiндiктерiн жэне шетелде емiр CYрмесе де шетелдiк эдебиеттер мен гылыми жацалыктарды канык екендiгiн
ащартады. Накты токталар болсак, Семей жерiнде жазасын етеп журген Леонтьевтыц «гылыми талгамыныц» тым жогары eKeHiH, егер Кеннан оны Вашингтонда кездестiрген жагдайда оны АК,Ш-тыц геологиялык институтыныц элде ¥лттык муражайдыц жас маманы деп быер едiм деген естелiктерi бар. Автор Кенанныц баска туткындармен кездесу барысында оларды суреттеуiн былай жеткiзедi «Саяси туткындардыц кепшыш британдык жэне американдык эдебиеттердi жетiк бiледi, сонымен катар, Америкадагы саяси жагдайлармен таныс, олар Сiбiрде емес атлантиканыц баска жагалауында туратын адамдар деп ойлап калуга болады» деп жазады. Автор американдык жэне британдык жазушылар тагдыр тэлкепмен Семей ецiрiне келген адамдарды ездершщ саяси идеологиялык сенiмдерi Yшiн жапа шегш, туткындык емiр кешкен акылдылар тобы ретiнде бейнелейтiндiгiн жиi айтады.
Филлипстiц бул гылыми жумысы непзшен Сiбiрге айдалган саяси туткындардыц кепшыш ете акылды, окымысты жэне бШмпаз адамдар болгандыгын дэлелдейдi. Олардыц агылшын эдебиетi, мэдениетi, гылымы мен географиясы жайындагы акпараттарыныц молдыгына тэнтi бола отырып, олардыц кезi ашык, коршаган ортасына мэн берiп, сол елкенщ тарихы мен мэдениетi жайында естелштер калтыра алатын, Yнемi iзденiсте жYрген жандар болгандыгын байкауга болады.
Эндрю Гентес Ciбiрге кудаланган азаматтар жайында iрi ецбек жазган австралиялык тарихшы. Эндрю саяси туткындар жайында ецбегш эрiден, ягни 16 гасырдан бастайды. Ол езiнiц «Сiбiрге жер аудару 1590-1822: Ресейдеп материалдык коммерцияландыру жэне экiмшiлiк жYЙелеу» (Gentes, 2008) ютабында кылмыскерлер, диссиденттер мен езге маргинал топтарды Сiбiрге жiберудi Ресейдщ отаршылдык саясатыныц инструментi ретiнде карастырады. Бiрак Гентес атап еткендей, патшалык жер аудару жYЙесi Ресей халкын мемлекеттiц экономикалык, саяси мYДделерi Yшiн жазалау жэне бакылау куралы ретщде гана емес,
Мишель Фуконьщ "уймет" угымына суйене отырып, жер аудару жуйес1н патшаныц озбырлыгы мен жаца калыптасып келе жаткан Ресей бюрократиясы мен зиялы кауым арасындагы курестщ символы рет1нде карастырады. Ол Орыс империясындагы ауыр ецбек туралы жалпы, теориялык тус1н1к беру1мен катар, жерг1л1кт1 эюмшыердщ тер1с кылыктары, саяси туткындардыц тез1мд1л1г1 мен ем1р суру1, сондай-ак Ресейдщ шет1нде турган мыцдаган адамдардыц тагдыры туралы эцпмелерд1 баяндайды.
С1б1р аймагындагы
жераудырлгандардыц ем1рше катысты керемет гылыми туындылардыц б1р1 Сара Бэдкоктщ «К,абыргасыз турме: Патшалыктыц сощы жылдарындагы Шыгыс С1б1рге жераудару» (Badcock. 2016) к1табы Сараныц ецбеп Оралдыц шыгысынан С1б1рге дей1н жерлерде жераударылган адамдардыц 1905 по 1917 жылдар аралыгындагы ем1рлер1не арналады. Дегенмен гылыми туындымен танысканда тек жогарыда керсет1лген аралыктарды гана б1л1п коймай, тарихи алгышарттары жен1нде де маиумат алуга болады. Жумыстыц ец б1р ерекшел1г1 эмоциялар, жазалау, кас1рет пен кайгы тарихына арналады. Оны мемлекеттщ аппараттык жумыс 1стеу1, бил1кт1ц адамдарды калайша багындыруы немесе кадалаганы емес, кадаланган азаматтардыц тагдыры катты кызыктырган.
Ол Шыгыс С1б1рдег1 Иркутск жэне Якутск облыстары жен1нде кеб1рек токталганымен, автор саяси кугындалгандарга емес, жалпы саяси кугынга ушырамаган кылмыскерлер немесе жалпы жер аударылгандарга кеп мэн беред1. Осынысымен жумыс езгешелен1п, ерекшеленш турады. Ол тарихшы зерттеуш1лерд1ц назарынан тыс калып коя берет1н, С1б1рге барып кызмет еткен «областники» тарихы мен тагдырын жаксы суреттейд1. Мысалга алар болсак, Семей елкетануына улкен улес коскан Н.Н. Ядринцев Г.Н. Потанин жайында мэл1меттерд1 кездест1ре аламыз. Бэдкок Ядринцевт1ц 1ргел1 ецбег1н1ц б1р1 "Сибирь как колония" ецбег1не алтеме жасап, ез ецбег1не с1лтеме жасайды. Ол
регионалистердiц Томск, Батыс Сiбiр аймагына кеп ецбек сiцiргендiктерi женшде жаксы талдаулар жасайды.
Сара Бэндкок 1905 - 1917 жылдар аралыгында тYрмелiк емiр мен патшага «подданый» болган мыцдаган адамдар жайында бурын ешкiм жарияламаган аймактык мурагаттардан алынган ете кунды деректердi пайдалана отырып, сол кезецнщ шынайы емiрiн суреттеуге тырысады. Бэдкок, ез к1табында архивтш кужаттар сол кездiц емiр жайында толыктай мэлiмет бермейтiндiгiн/ фрагменттi тYрде гана мэлiметтер ала алгандыгын жасырмай айтып кетедi.
Татьяна Сабурованыц Sibirica
журналында агылшын тiлiнде жарияланган «Соцгы империалситiк кезецдегi
географиялык киял, антропология жэне Сiбiрдiц саяси кугынга ушыраган фотографтары» (Saburova, 2020) атты макаласы Орта Азия, соныц шшде 1899 Парижде еткен халыкаралык керме карсацында Дудиннiц Семей тургындарыныц кунделжл емiрiне алты жYЗден астам фото тYсiргендiгi жайлы мэлiметтер бередi. Макала непзшен Патшалык Ресей тусында жераударылгандарды фотога тYсiру кызметтерiне арналады. Х1Х гасырда фотога тYсiру экспедициялардыц непзп максатыныц бiрiне айналгандыгын, ол экспедиция кезщдеп негiзгi курал болып табылгандыгын, сонымен катар саяси жераударылгандардыц фотога тYсiрудi игеруi мен оны пайдалануы туралы кец мэлiмет усынады. Батыс Сiбiрге саяси негiзде жераударылгандардыц арасында фотографтар аз болмаган. Макалада сол кезецнщ ерекше мамандыгын игерген саяси кугында жYрген адамдардыц осы мамандык аркылы ездерiнiц элеуметтiк ортадагы беделшщ калай арткандыгы, сонымен катар каржылай ездерiн камтамасыз етуде фотограф болудыц артыкшылыктарын, фотога тYсiру аркылы ездерш интеллектуалды кырларын калайша дамыткандыгы шебер баянадалады. Автор фотолардыц деректiк мацызына токтала келе, туткындардыц саяси кугында жYре отырып Семей жерiндегi муражайлар мен
мурагаттардыц фото коллекциясыныц молаюына тiкелей кызмет еткендiгiн талдайды.
К,орытынды
Корыта айтканда, Семей облысыныц орналасуы, геосаяси жагынан Казакстанныц баска аймактарынан ерекшеленiп
туратындыгы белгiлi. Осыган орай, тагдыр айдауымен, емiрдiц зацдылыктарымен осы аймакка табан преген жер аударылгандардыц тагдыры бiздiц елдiц тарихымен бiте кайнасып жатыр.
Зерттеу жумысында Семей ецiрiне жер аударылгандардыц Х1Х-ХХ гасырр тогысында осы мекенде калыптасып даму тарихына тарихнамалык тургыда зер салуга тырыстык. Берьлген тарихи мэлiметтер барынша толык деп айтудан аулакпыз, бiрак, калай дегенмен де, кептеген ецбектер мен зерттеулердi танып б1луге бiршама кадамдар жасалынды деуге болады.
Жер аударылгандар iшiнде саясатка, когамдык емiрдiц баска да жактарына мэн бермей ез тiршiлiктерiмен
айналыскандарымен бiрге, жергiлiктi халыктыц емiрiне, мэдениетше, рухани дYниесiне, аумактыц табигатына мэн берш, елкенi зерттеген алдыцгы катарлы азаматтар аз болган жок. Сонымен бiрге, жер аударылган поляк улт екыердершен Казакстанныц геологиясын, географиясын, ботаникасын, зоологиясын жэне жергШкл казак халкыныц энографиясын, тарихын, енерш жэне музыкасын да зерттегендер ете кеп едь
ХХ гасырдыц басында Шыгыс Казакстан
аумагына кызмет бабымен келiп, жергiлiктi халыкпен етене жакындасып, олардыц бYкiл болмысын зерттеуге тырыскан, есiп келе жаткан, казак халкы зиялыларыныц кезкарастарыныц калыптасуына жэне Еуропа мэдениетшщ елiмiздiц шыгысындагы жергiлiктi мэдениетпен араласуына ез эсерiн тигiзген тулгалардыц болганын айтпай кету мумкiн емес. Олар ХХ гасырга аяк баскан Казакстанныц гылымын дамытуга белгiлi дэрежеде Yлестерiн коса бiлдi. Олар Х1Х гасырдагы казак даласыныц этнографиялык келбета жайлы мэлiметтер жинактаганын белг1леп кеткен ецбектерден керемiз.
Солай бола тура, XIX гасырда жер аударылгандардыц ецбегш керсететiн iстелген жумыстардыц санына карамастан, олардыц эр тYрлi багыттагы елкетанулык зерттеулерiнде талдау мен багалауда жYЙелi тэсiл жок.
Семей ецiрiне жер аударылгандардыц тарихы бойынша зерттелген ецбектерде олардыц аймактыц табигат пен пайдалы казбаларын, халыктыц тарихын, салт-дэстYрлерi мен зац нормаларын зерттеуге коскан кыруар Yлесi атап етыедь Авторлар жер аударылгандардыц казак халкына медициналык кызмет керсетудi таратуга, мектептер мен кттапханалар, облыстык статистикалык комитеттердщ ашылуына белсене катысканын жарыса жазады.
Эцiрiмiзге белгiлi бiр себептермен жер аударылгандардыц казак тарихын зерттеудеп сан-салалы кызметтерiн жан-жакты саралап, артына калдырган тарихи, гылыми мол мураларын бYгiнгi кун биiгiнен пайымдап, багалау элi де алдагы мiндеттердiц бiрi болмак.
Эдебиеттер Ti3iMi
Алексеенко Н.В. Население дореволюционного Казахстана (Численность, размещение, состав, 1870-1914 гг.) / Н.В. Алексеенко. - Алма-Ата: Наука, 1981. - 112 с. Алексеенко Н.В. Усть-каменогорк и усть-каменогорцы / Н.В. Алексеенко. - Усть-каменогорск: Наука, 1995. - 75 с.
Альжанова А. Западная публицистика о казахах в период царизма / А.Альжанова. -Алматы:Кгтап, 2017. - 200 с.
Badcock Sarah. A Prison Without Walls: Eastern Siberian Exile in the Last Years of Tsarism,
19
- Oxford: Oxford University Press, 2016. - 110 p.
Bрангель A.E. Bоспоминания о Ф. M. Достоевском в Сибири 1854-56 гг. / A.E. Bрангель. - Санкт-Петербyрг: ^п. A.С.Сyворина/ 1912. - 221 с.
Галиев B3. Bлияние политических ссыльных на культурную и общественно-политическую жизнь Казахстана в X1X-начале XX веков. Aвтореф. дисс. кан-д. ист. наук. - Aлма-Aта: Каз. гос. ун-т им. CM. Кирова, 1965. - 28 с. Галиев B3. Декабристы в Казахстане / B3. Галиев. - Aлматы: БШм, 1973. - 103 с. Галиев B3. Ссыльные революционеры в Казахстане / B3. Галиев. - Aлма-Aта: БШм, 1978. - 140 с.
Gentes Andrew. Exile to Siberia, 1590-1822: Corporeal Commodification and Administrative Systematization in Russia. - New York: Palgrave Macmillan, 2008. - 256 p.
Герасимов Б. Ссыльные поляки в Семипалатинской области // Записки Семипалатинского подотдела Западно-Сибирского отдела Императорского Pyсского географического общества. - Семипалатинск. - 1918. - С. 122. Гончаров ЮЖ. Польская семья в городах Западной Сибири во второй половине XIX
- начале XX в. // Процессы урбанизации в Центральной Pоссии и Сибири. - Барнаул: Изд-во Aлт. ун-та. - 2005. - С. 101-112.
Гончаров ЮЖ. Семья и процессы аккультурации и ассимиляции поляков в Сибири во второй половине XIX - начале XX века / ЮМ. Гончаров. - Омск, 2010. - № 1. - С. 10.
Gonczarow Ju.M. Polska rodzina na Syberii w polowine XIX i na pocz^tku XX wieku // Zeslaniec. - 2007. - № 29. - S. 33-48.
Горюшкин ЛМ., Mиненко H.A. Историография Сибири дооктябрьского периода / ЛМ. Горюшкин. - ^восибирск: ^ука, 1984. - 384 с.
ДмитриевМамонов A^. Декабристы в Западной Сибири: исторический очерк по официальным документам / A.^ ДмитриевМамонов. - Санкт-Петербург: ^пография Mонтвида, 1905. - 262 с.
Дриль ДА. Ссылка во Франции и Pоссии (из личных наблюдений во время поездки в Hовyю Каледонию, на остров Сахалин, в Приамурский край и Сибирь) / ДА. Дриль. - Санкт-Петербург, 1899. - 230 с.
Дуров A. Краткий исторический очерк колонизации Сибири / A. Дуров. - ^мск: ^пография Губернского Правления, 1891. - 58 с.
Записки Семипалатинского подотдела Западно-Сибирского отдела Императорского Py^rara географического общества. - Семипалатинск. - 1903-1931.
- С. 112.
Иванов A.A. Сибирская политическая ссылка XYII начала XX в. в исследованиях современников / A.A. Иванов. - Иркутск, 2013. - 153 с.
История Сибири с древнейших времен до наших дней (в 5 томах). - Ленинград: Издательство "Hаyка", 1968-1969. - T.3. - С. 530
Касымбаев Ж. История города Семипалатинска (1718-1917 гг.) / Ж. Касымбаев. -Aлматы/ 1998. - 276 с.
Кеннан Дж. Сибирь и ссылка: в 2 ч. / Дж. Кеннан. - Санкт-Петербург: Издание Bл.Pаспопова, 1906. - 398 с.
Коваль С.Ф. Bосстание 1863 г. и русско-польские революционные связи 60-х годов / С.Ф.Коваль. - Mосква: ^ука, 1960. - 666 с.
Коваль С.Ф. Польские повстанцы 1863 г. в Сибири. Tезисы научной конференции по истории Сибири и Дальнего Bостока. - Иркутск, 1960. - 65 с.
Ковалев В., Ермолаева Л. В Сибирь за правдой. [Электрон.ресурс]. - 2021. - URL: Красное место оглянемся-ка на сто лет назад. https://www.krasplace.ru/dzhordzh-kennan-v-sibir-za-pravdoj (дата обращения: 18.12.2021).
Коншин Н.Я. Материалы для истории политической административной ссылки в Степной край // Записки Семипалатинского подотдела Западно-Сибирского отдела Императорского Русского Географического общества. - Семипалатинск, 1923. - Вып. XIV. - С. 36.
Максимов С.В. Сибирь и каторга: в 3 ч. / С.В. Максимов. - Санкт-Петербург: Издание В.И.Губинского, 1900. - 487 с.
Меламед Е.И. Джордж Кеннан против царизма: "Сибирь и ссылка Дж. Кеннана"/ Е.И. Меламед. - Москва: Книга, 1981. - 125 с.
Николаев В.Н. Сибирская политическая ссылка и изучение местного края // Каторга и ссылка. - 1927. - 5. - С. 90-101.
Памятные книжки Семипалатинской области 1878-1913. [Электрон.ресурс]. - 2021. -URL:
http://kostanay1879.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=3563&Itemid=5 1 (дата обращения: 18.12.2021).
Пейзын Г.Г. Исторический очерк колонизации Сибири // Современник. - 1859. - № 9. - С. 10-47.
Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 года. Семипалатинская область, 1905. - С. 113-145.
Рощевская Л.П. История политической ссылки в Западной Сибири во второй половине Х1Х в. / Л.П. Рощевская. - Тюмень, 1976. - 31 с.
Saburova T. Geographical Imagination, Anthropology, and Political Exiles: Photographers of Siberia in Late Imperial Russia, Sibirica : the Journal of Siberian Studies; New York. -2020. - № 1. - P. 57-84.
Саломон А.П. Ссылка в Сибирь: очерк ее истории и современного положения / А.П. Саломон. - Санкт-Петербург: Типография С.-Петербургской тюрьмы, 1900. - 339 с. Линьков А.И. Сибирский архив : журнал археологии, истории и
этнографии Сибири. - Иркутск : тип. М. П. Окунева , 1911-1916, № 1. - С. 62. Сборник к 80-летию дня рождения Григория Николаевича Потанина: избранные статьи и биографический очерк. - Томск, 1915. - 113 с.
Сьюзан Смит-Питер. Сибирские письма Дж.Кеннана старшего 1866-1867 гг. //
Сибирские исторические исследования. - 2016. - № 3. - С. 105-135.
Ус Л.Б., Международные научные связи Сибири (конец XIX - начало XX в.). Глава 4
Сибирь глазами иностранцев Новосибирск [Электрон.ресурс]. - 2021. - URL:
http://sibistorik.ru/project/us/4-1.html (дата обращения: 09.12.2021).
Phillips B.G. Political Exile and the Image of Siberia in Anglo-Russian Contacts Prior to
1917, University College London, 2017, - P. 297.
Фельдштейн Г.С. Ссылка. Очерки ее генезиса, значения истории и современного состояния / Фельдштейн Г.С. - Москва, 1893. - 191 с.
Фойницкий И.Я. Ссылка на Западе в ее историческом развитии и современном состоянии / И.Я. Фойницкий. - Санкт-Петербург: типография М. Стасюлевича, 1881. - 338 с.
Щеглов И.В., Вагина В.И. Хронологический перечень важнейших данных из истории Сибири: 1032-1882 гг. / И.В. Щеглов, В.И. Вагина. - Иркутск: Издание ВосточноСибирского отдела Императорского Русского географического общества, 1883. - 778 с.
Чудновский С.Л. Переселенческое дело на Алтае // Записки Восточно-Сибирского
отдела Русского географического. - Иркутск, 1889. - Т.1. - C. 100.
Чужак Н.Ф. Сибирская ссылка: Сб. 1 Всесоюз. о-во полит. каторжан и ссыл.-
поселенцев / Н.Ф.Чужак. - Москва: Изд-во Политкаторжан, 1927. - 222 с.
Шатрова Г.П. Декабристы и Сибирь / Г.П. Шатрова. - Томск, 1962. -176 с.
Швецов С.П. Культурное значение политической ссылки в западной Сибири //
Каторга и ссылка. - 1928. - № 3. - С. 90-101.
Шиловский М.В. Сибирские областники в общественно-политическом движении в конце 50-60-х гг. XIX в. / М. Шиловский. - Новосибирск, 1989. - 144 с. Шостакович Б.С. История поляков в Сибири (XVII-XIX вв.) / Б.С. Шостакович. -Иркутск, 1995. - 165 с.
Шостакович Б.С. Поляки в Сибири в 1870-1890-е годы (из истории русско-польских отношений в XIX в.): автореф. дис. ... канд. ист. наук. - Иркутск: Иркутский государственный университет, 1974. - 43 с.
Шостакович Б.С. Узловые вопросы истории поляков в Сибири (конец XVIII - конец XIX в.): автореф. дисс. ... д-ра ист.наук: 07.00.02-отечественная история. - Москва: Институт славяноведения Российской академии наук, 1997. - 52 с. Шостакович Б.С. Феномен польско-сибирской истории (XYII в. - 1917 г.) основные аспекты современных научных трактовок, результатов и задач дальнейшей разработки темы / Б.С. Шостакович. - Москва, 2015. - 816 с.
Ядринцев Н.М. Исторические очерки русской ссылки в связи с развитием преступлений // Сборник статей о Сибири и о прилежащих к ней странах. - 1870. -Т.43. - № 10. - С. 207-240.
Ядринцев Н.М. «Сибирь как колония»: к юбилею трехсотлетия: современное положение Сибири, ее нужды и потребности, ее прошлое и будущее / Н. Ядринцев.
- Санкт-Петербург, 1882. - 383 с.
Янушкевич А. Дневники и письма из путешествия по казахским степям // Простор.
- 2019. - № 3. - С. 110-178.
Меруерт Б. Ибраева1, Бакыт Ж. Атантаева2, Арафат М. Мамырбеков3
12 Университет имени Шакарима, Семей, Казахстан 3Университет Алихана Букейханова, Семей, Казахстан
Историография деятельности ссыльных по развитию краеведения в Семипалатинской области в Х1Х веке
Аннотация. В статье рассматриваются вопросы, связанные с объективным исследованием одного из наиболее значимых и перспективных научных направлений - краеведения Казахстана.
С помощью ценных документов, хранящихся в архивных фондах научных библиотек России и в фондах Семипалатинского областного историко-краеведческого музея, авторы дают анализ деятельности просвещенной и любознательной молодежи, сосланной в Семипалатинский регион в XIX веке, оставившей значительный след в научном исследовании края.
Тематика изучения деятельности ссыльных в XIX веке находит отражение в ряде работ по истории ссылки, являющейся составной частью общей проблематики изучения ссыльной системы. В них приводится множество разнообразных сведений, ценных наблюдений, фактов, выводов, касающихся деятельности ссыльных в Сибирском регионе. Первоначально многие материалы были фрагментарны, отрывочны и разрозненны, в трудах советского и настоящего времени наметилась тенденция к систематизации.
В статье представлен анализ трудов первых западных исследователей по истории ссыльных, а так же зарубежных исследователей настоящего времени.
Новые публикации архивных материалов, отдельных статей, сборников, монографий, изданий по истории ссылки являются ценным источником информации. В статье анализируются труды, где раскрыта исследовательская, культурно- просветительская деятельность ссыльных и представлен их вклад в социально-экономическое развитие региона. В статье дан ретроспективный и широкомасштабный анализ опубликованной литературы, содержащей особенности и основные тенденции деятельности ссыльных в развитии краеведения Семипалатинского региона.
Ключевые слова: ссыльные; Сибирь; «областничество»; колонизация; репрессии; гонения; Западно-Сибирский край; этнография; исследователь; краеведение; экспедиция.
Meruert B. Ibrayeva1, Bakyt Zh. Atantayeva2, Arafat M. Mamyrbekov3
12Shakarim University, Semey, Kazakhstan 3Alikhan Bokeikhan University, Semey, Kazakhstan
Historiography of the activities of the exiles in the development of local history of the Semipalatinsk region of the XIX century
Abstract. The article deals with issues related to the objective study of one of the most socially significant and promising scientific areas - the local history of Kazakhstan.
With the help of especially valuable documents stored in the archival collections of scientific libraries of Russia and in the collections of the Semipalatinsk Regional Museum of Local Lore, the authors analyze the activities of enlightened and inquisitive youth exiled to the Semipalatinsk region in the XIX century, who left a significant mark in the scientific study of the region.
The subject of the study of the activities of exiles in the XIX century is reflected in several works on the history of exile, which is an integral part of the general problems of studying the exile system. They contain a variety of information, valuable observations, facts, and conclusions, to varying degrees concerning the activities of exiles in the Siberian region. Initially, many materials were fragmentary, fragmentary, and scattered, and there was a tendency to systematization in the works of the Soviet and present time.
The article presents an analysis of the works of the first Western researchers on the history of exiles, as well as foreign researchers of the present time.
New publications of archival materials, individual articles, collections, monographs, and publications on the history of the link are valuable sources of information. The article analyzes the works where the research, cultural and educational activities of the exiles are revealed and their contribution to the socio-economic development of the region is presented. The article provides a retrospective and large-scale analysis of the published literature containing the features and main trends of the activities of exiles in the development of the local history of the Semipalatinsk region.
Keywords: exiles; Siberia; "oblastnichestvo"; colonization; repression; persecution; West Siberian Region; ethnography; researcher; local history; expedition.
References
Alekseenko N.V. Naselenie dorevolyucionnogo Kazahstana (Chislennost', razmeshchenie, sostav, 1870-1914gg.) [The Population of Pre-Revolutionary Kazakhstan (Numbers, Location, Composition, 1870-1914).], (Nauka, Alma-Ata, 1981, 112 p.), [in Russian]. Alekseenko N.V. Ust'-kamenogork i ust'-kamenogorcy [Ust-Kamenogorsk and the Ust-Kamenogorsk people], (Nauka, Ust'-kamenogorsk, 1995, 75 p.), [in Russian]. Al'zhanova A. Zapadnaya publicistika o kazahah v period carisma [Western journalism about the Kazakhs during the Czarist period], (Kitap, Almaty, 2017, 200 p.), [in Russian]. Badcock Sarah. A Prison Without Walls: Eastern Siberian Exile in the Last Years of Tsarism, (Oxford University Press, Oxford, 2016, 110 p.).
Vrangel' A.E. Vospominaniya o F. M. Dostoevskom v Sibiri 1854-56 gg. [Memories of F. M. Dostoevsky in Siberia, 1854-56.], (Tip. A.S.Suvorina, Sankt-Peterburg, 1912, 221 p.), [in Russian].
Galiev V.Z. Vliyanie politicheskih ssyl'nyh na kul'turnuyu i obshchestvenno-politicheskuyu zhizn' Kazahstana v H1H-nachale XX vekov. Avtoref. diss. kan-d. ist. nauk. [The influence of political exiles on the cultural and socio-political life of Kazakhstan in the X1X-early XX centuries. Author's Dissertation of Candidate of Sciences], Alma-Ata, Kaz. gos. un-t im. S.M.Kirova, 1965. 28 p., [in Russian].
Galiev V.Z. Dekabristy v Kazahstane [Decembrists in Kazakhstan], (Bilim, Almaty, 1973, 103 p.), [in Russian].
Galiev V.Z. Ssyl'nye revolyucionery v Kazahstane [The Exiled Revolutionaries in Kazakhstan], (Bilim, Alma-Ata, 1978, 140 p.), [in Russian].
Gentes Andrew. Exile to Siberia, 1590-1822: Corporeal Commodification and Administrative Systematization in Russia. (Palgrave Macmillan, New York, 2008, 256 p.). Gerasimov B. Ssyl'nye polyaki v Semipalatinskoj oblasti. Zapiski Semipalatinskogo podotdela Zapadno-Sibirskogo otdela Imperatorskogo Russkogo geograficheskogo obshchestva [The exiled Poles in the Semipalatinsk Region. Zapiski Semipalatinsk Subdivision of the West Siberian Division of the Imperial Russian Geographical Society]. Semipalatinsk, 1918. 122 p., [in Russian].
Goncharov Yu.M. Pol'skaya sem'ya v gorodah Zapadnoj Sibiri vo vtoroj polovine XIX -nachale XX v. Processy urbanizacii v Central'noj Rossii i Sibiri [The Polish Family in the Cities of Western Siberia in the Second Half of the 19th and the Beginning of the 20th Centuries. Urbanization Processes in Central Russia and Siberia.]. Barnaul, Izd-vo Alt. unta. 2005. P. 101-112, [in Russian].
Goncharov Yu.M. Sem'ya i processy akkul'turacii i assimilyacii polyakov v Sibiri vo vtoroj polovine HIH - nachale HKH veka [Family and the Acculturation and Assimilation of Poles in Siberia in the Second Half of the Nineteenth and Early Twentieth Centuries]. Omsk, 2010. No.1. P.10, [in Russian].
Gonczarow Ju.M. Polska rodzina na Syberii w polowine XIX i na pocz^tku XX wieku, Zeslaniec [Polish family in Siberia in the mid-19th and early 20th century]. 2007. No. 29. P. 33-48, [in Polish].
Goryushkin L.M., Minenko N.A. Istoriografiya Sibiri dooktyabr'skogo perioda [The Historiography of Siberia in the Pre-November Period], (Nauka, Novosibirsk, 1984, 384 p.), [in Russian].
Dmitriev-Mamonov A.I. Dekabristy v Zapadnoj Sibiri: istoricheskij ocherk po oficial'nym dokumentam [The Decembrists in Western Siberia: A Historical Sketch Based on Official Documents], (Tipografiya Montvida, Sankt-Peterburg, 1905, 262 p.), [in Russian]. Dril' D.A. Ssylka vo Francii i Rossii (iz lichnyh nablyudenij vo vremya poezdki v Novuyu Kaledoniyu, na ostrov Sahalin, v Priamurskij kraj i Sibir') [Exile in France and Russia (from personal observations during a trip to New Caledonia, Sakhalin Island, the Amur Region, and Siberia)], (Sankt-Peterburg, 1899, 230 p.), [in Russian].
Durov A. Kratkij istoricheskij ocherk kolonizacii Sibiri. [A Brief Historical Sketch of the Colonization of Siberia], (Tipografiya Gubernskogo Pravleniya, Tomsk, 1891, 58 p.), [in Russian].
Zapiski Semipalatinskogo podotdela Zapadno-Sibirskogo otdela Imperatorskogo Russkogo geograficheskogo obshchestva [Notes of the Semipalatinsk Subdivision of the West Siberian Division of the Imperial Russian Geographical Society],(Semipalatinsk. 1903-1931. P. 112, [in Russian].
Ivanov A.A. Sibirskaya politicheskaya ssylka HYII nachala HKH v. v issledovaniyah sovremennikov [The Siberian political exile of the early twentieth century in the studies of contemporaries], (Irkutsk, 2013, 153 p.), [in Russian].
Istoriya Sibiri s drevnejshih vremen do nashih dnej (v 5 tomah) [History of Siberia from Ancient Times to the Present (in 5 volumes)], (Izdatel'stvo "Nauka", Leningrad, 1968-1969, Vol. 3, 530 p.), [in Russian].
Kasymbaev ZH. Istoriya goroda Semipalatinska (1718-1917 gg.) / ZH. Kasymbaev. -Almaty, 1998. - 276 s, [in Russian].
Kennan Dzh. Sibir' i ssylka: v 2 ch. / Dzh. Kennan. - Sankt-Peterburg: Izdanie Vl.Raspopova, 1906. - 398 s, [in Russian].
Koval' S.F. Vosstanie 1863 g. i russko-pol'skie revolyucionnye svyazi 60-h godov [The 1863 Uprising and Russian-Polish Revolutionary Ties of the 1960s], (Nauka, Moscow, 1960, 666 p.), [in Russian].
Koval' S.F. Pol'skie povstancy 1863 g. v Sibiri. Tezisy nauchnoj konferencii po istorii Sibiri i Dal'nego Vostoka [The Polish Insurgents of 1863 in Siberia. Theses of the Scientific Conference on the History of Siberia and the Far East.], (Irkutsk, 1960, 65 p.), [in Russian]. Kovalev V., Ermolaeva L.V. Sibir' za pravdoj [Siberia for Truth]. Available at: https://www.krasplace.ru/dzhordzh-kennan-v-sibir-za-pravdoj, [in Russian]. (accessed 18.12.2021).
Konshin N.YA. Materialy dlya istorii politicheskoj administrativnoj ssylki v Stepnoj kraj. Zapiski Semipalatinskogo podotdela Zapadno-Sibirskogo otdela Imperatorskogo Russkogo Geograficheskogo obshchestva [Materials for the History of Political Administrative Exile in the Steppe Region. Memoirs of the Semipalatinsk Subdivision of the West Siberian Division of the Imperial Russian Geographical Society]. Semipalatinsk. 1923. No. XIV. P. 36, [in Russian].
Maksimov S.V. Sibir' i katorga: v 3 ch. [Siberia and Penal Reform: In 3 Ch.], (Izdanie V.I.Gubinskogo, Sankt-Peterburg, 1900, 487 p.), [in Russian].
Melamed E.I. Dzhordzh Kennan protiv carizma: "Sibir' i ssylka Dzh. Kennana" [George Kennan v. Czarism: "Siberia and J. Kennan's Exile"], (Kniga, Moscow, 1981, 125 p.), [in Russian].
Nikolaev V.N. Sibirskaya politicheskaya ssylka i izuchenie mestnogo kraya, Katorga i ssylka [The Siberian Political Exile and the Study of the Local Region, Punishment and Exile]. 1927. No.5. P. 90-101, [in Russian].
Pamyatnye knizhki Semipalatinskoj oblasti 1878-1913 [Commemorative books of the Semipalatinsk region 1878-1913], Available at:
http://kostanay1879.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=3563&Itemid=5 1, [in Russian]. (accessed 18.12.2021).
Pejzyn G.G. Istoricheskij ocherk kolonizacii Sibiri, Sovremennik [Historical Sketch of the Colonization of Siberia, Sovremennik.]. 1859. No. 9. P. 10-47, [in Russian]. Pervaya Vseobshchaya perepis' naseleniya Rossijskoj imperii 1897 goda. Semipalatinskaya oblast' [First General Population Census of the Russian Empire in 1897. Semipalatinsk Oblast]. 1905. P. 113-145, [in Russian].
Roshchevskaya L.P. Istoriya politicheskoj ssylki v Zapadnoj Sibiri vo vtoroj polovine HIH v [History of Political Exile in Western Siberia in the Second Half of the 19th Century], (Tyumen', 1976, 31 p.), [in Russian].
Saburova T. Geographical Imagination, Anthropology, and Political Exiles: Photographers of Siberia in Late Imperial Russia, Sibirica: the Journal of Siberian Studies; New York. 2020. Vol. 19. No. 1. P. 57-84.
Salomon A.P. Ssylka v Sibir': ocherk ee istorii i sovremennogo polozheniya [Exile in Siberia: An Outline of its History and Present Situation], (Tipografiya S.-Peterburgskoj tyur'my, Sankt-Peterburg, 1900, 339 p.), [in Russian].
Linkov A.I. Sibirskij arhiv : zhurnal arheologii, istorii i jetnografii Sibiri [The Siberian Archive : A Journal of Archaeology, History and Ethnography of Siberia], Irkutsk, typ. of M. P. Okuneva, 1911-1916, No. 1. - P. 62, [in Russian].
Sbornik k 80-letiyu dnya rozhdeniya Grigoriya Nikolaevicha Potanina: izbrannye stat'i i biograficheskij ocherk [Collection for the 80th Anniversary of Grigoriy Nikolayevich Potanin: Selected Articles and Biographical Essay]. Tomsk, 1915. P.113, [in Russian]. S'yuzan Smit-Piter. Sibirskie pis'ma Dzh.Kennana starshego 1866-1867 gg., Sibirskie istoricheskie issledovaniya [The Siberian Letters of J. Kennan Sr. 1866-1867, Siberian Historical Studies]. 2016. No.3. P.105-135, [in Russian].
Us L.B., Mezhdunarodnye nauchnye svyazi Sibiri (konec XIX - nachalo XX v.). Glava 4 Sibir' glazami inostrancev Novosibirsk [International scientific relations of Siberia (late 19th - early 20th century). Chapter 4 Siberia through the Eyes of Foreigners Novosibirsk], Available at: http://sibistorik.ru/project/us/4-1.html (accessed 09.12.2021), [in Russian]. Phillips B.G. Political Exile and the Image of Siberia in Anglo-Russian Contacts Prior to 1917, University College London, 2017. P. 297.
Fel'dshtejn G.S. Ssylka. Ocherki ee genezisa, znacheniya istorii i sovremennogo sostoyaniya [Reference. Essays on its genesis, historical significance, and current state], (1893, Moscow, 191 p.), [in Russian].
Fojnickij I.YA. Ssylka na Zapade v ee istoricheskom razvitii i sovremennom sostoyanii [Reference in the West in its historical development and present state], (tipografiya M. Stasyulevicha, Sankt-Peterburg, 1881, 338 p.), [in Russian].
Shcheglov I.V. Hronologicheskij perechen' vazhnejshih dannyh iz istorii Sibiri: 1032-1882 gg. [A chronological list of the most important data from the history of Siberia: 1032-1882]. (Izdanie Vostochno-Sibirskogo otdela Imperatorskogo Russkogo geograficheskogo obshchestva, Irkutsk, 1883, 778 p.), [in Russian].
Chudnovskij S.L. Pereselencheskoe delo na Altae, Zapiski Vostochno-Sibirskogo otdela Russkogo geograficheskogo obshchestva [Resettlement in Altai, Notes of the East Siberian Branch of the Russian Geographical Society.] Irkutsk, 1889. Vol.1. P. 100. [in Russian].
Chuzhak N.F. Sibirskaya ssylka: Sb. 1 Vsesoyuz. o-vo polit. katorzhan i ssyl.-poselencev [Siberian Exile: Sb. 1 All-Union Society of Political Convicts and Penitentiaries.]. (Izd-vo Politkatorzhan, Moscow, 1927, 222 p.), [in Russian].
Shatrova G.P. Dekabristy i Sibir' [The Decembrists and Siberia], (Tomsk, 1962, 176 p.), [in Russian].
Shvecov S.P. Kul'turnoe znachenie politicheskoj ssylki v zapadnoj Sibiri, Katorga i ssylka [The Cultural Significance of Political Exile in Western Siberia, Convict and Exile.]. 1928. No. 3,4. P. 90-101, [in Russian].
Shilovskij M. V. Sibirskie oblastniki v obshchestvenno-politicheskom dvizhenii v konce 50-60-h gg. XIX v. [Siberian regionalists in the socio-political movement in the late 50-60s of the 19th century], (Novosibirsk, 1989, 144 p.), [in Russian].
Shostakovich B.S. Istoriya polyakov v Sibiri (HVII-HIH vv.) [History of the Poles in Siberia (XVII-XIX centuries) / B.S. Shostakovich], (Irkutsk, 1995, 165 p.), [in Russian]. Shostakovich B.S. Polyaki v Sibiri v 1870-1890-e gody (iz istorii russko-pol'skih otnoshenij v XIX v.): avtoref. dis. ... kand. ist. Nauk [Poles in Siberia in the 1870s-1890s (From the History of Russian-Polish Relations in the 19th Century): Ph. ... Candidate of Historical Sciences.]. Irkutsk. Irkutskij gosudarstvennyj unniversitet, 1974. 43 p., [in Russian]. Shostakovich B.S. Uzlovye voprosy istorii polyakov v Sibiri (konec HVIII - konec HIH v.): avtoref. diss. ... d-ra ist.nauk: 07.00.02-otechestvennaya istoriya [The Key Issues of the History of the Poles in Siberia (Late 18th - Late 19th Cent.): Author's dissertation. ...D. in Philosophy: 07.00.02 - Native History.], (Institut slavyanovedeniya Rossijskoj akademii nauk, Moscow, 1997, 52 p.), [in Russian].
Shostakovich B.S. Fenomen pol'sko-sibirskoj istorii (HYII v. - 1917 g.) osnovnye aspekty sovremennyh nauchnyh traktovok, rezul'tatov i zadach dal'nejshej razrabotki temy [The phenomenon of Polish-Siberian history (XYll century - 1917) the main aspects of modern scientific interpretations, results and tasks of further development of the topic]. Moscow, 2015, 816 p., [in Russian].
YAdrincev N.M. Istoricheskie ocherki russkoj ssylki v svyazi s razvitiem prestuplenij, Sbornik statej o Sibiri i o prilezhashchih k nej stranah [Historical sketches of Russian exile in connection with the development of crime, Collection of articles on Siberia and its adjoining countries.]. 1870. Vol. 43. No. 10. P. 207-240, [in Russian]. Yadrincev N.M. «Sibir' kak koloniya»: k yubileyu trekhsotletiya: sovremennoe polozhenie Sibiri, ee nuzhdy i potrebnosti, ee proshloe i budushchee ["Siberia as a Colony": Toward the Three Hundredth Anniversary: The Present Situation of Siberia, Its Needs and Needs, Its Past and Future]. Sankt-Peterburg, 1882, 383 p., [in Russian].
Yanushkevich A. Dnevniki i pis'ma iz puteshestviya po kazahskim stepyam, Prostor [Diaries and Letters from a Journey across the Kazakh Steppes, Prostor]. 2019. No.3. P. 110178, [in Russian].
Авторлар туралы мэл1мет:
Ибраева Меруерт Болат^ызы - гуманитарлык, гылымдар магистр^ Шэкэрiм атындагы университет, Семей, Казакстан.
Атантаева Бацыт Жумагазъщызы - тарих гылымдарыныц докторы, профессор, Шэкэрiм атындагы университет, Семей, Казакстан.
Мамырбеков Арафат Мэжитулы - тарих гылымдарыныц кандидаты, Элихан Бекейханов университета, Семей, Казакстан.
Ibraeva Meruert Bolatovna - Master of Arts, Shakarim University, Semey, Kazakhstan. Atantaeva Bakyt Zhumagazyevna - Doctor of Historical Sciences, professor, Shakarim University, Semey, Kazakhstan.
Mamyrbekov Arafat Mazhitovich - Candidate of Historical Sciences, Alikhan Bokeikhan University, Semey, Kazakhstan.
