CC BY
5УДК 81+633.1 ББК 81.2-3 +42.112 МАНБАЪХ,ОИ ИСТИЛО^ОФАРИНИИ ЗАБОНИ ТОНИКИ
Хакимова Б.Н.
Донишго%и давлатии %уцуц бизнес ва сиёсати Тоцикистон
Таърихи лyFатсозй ва истилох,офариниро дар забони форсии дарй аз ибтидо то OFOЗи асри XXI ба шаш давра таксим намyдан мумкин аст:
1. Аз замоне, ки тарчума ва таълиф ба ин забон OFOз ёфт ва зарурати вожагузинй ва истилох,созй ба миён омад (асри IX нимаи дуюми XI).
2. Аз замоне, ки ин осор аз лих,ози истилох,шиносй каму беш устувор шуд ва пайравон пайдо кард (нимаи дуюми асри XI то охири асри XII).
3. Аз давраи ба кудрат расидани сулолах,ои туркнажод дар Мовароуннах,р ва истилои мyFyл то замони тобеъ шудани Осиёи Миёна ба Россия (асри XII нимаи аввали асри XIX).
4. Истилох,созии забони точикй дар марх,илаи маорифпарварй ва чопи нахустин рузномаву мачаллах,о ба забони точикй (аз нимаи дуюми асри XIX то Инкилоби Октябр).
5. Истилох,созии забони точикй дар замони шуравй, ки дар заминаи забони адабии муосири точик сурат гирифтааст (аз солх,ои 20-уми асри XX).
6. Даврони навовариву марх,илаи сифатан нав (охири асри XX ва ибтидои асри XXI) [В, с.118].
Дар даврах,ои зикргардида низоми лyFOт ва истилох,оти забони точикй х,ам аз х,исоби захирах,ои дохилии худи ин забон ва х,ам аз рох,и бах,рачуй аз забонх,ои дигар сифатан инкишоф ёфта, Fанитар гардид. Бархе аз калимах,ои забон вобаста ба сох,ах,ои чудогонаи хдёти чомеа, расму оин, дину фархднг, касбу кор, илму маориф ва умуман тамаддуни халк ташаккул ёфта, хусусиятх,ои хос касб мекунанд. Онх,о ба системаи умумии лyFавии забон факат ба василаи низоми мушаххаси истилох,й дохил шуда, ба онх,о муназзамй, кобилияти тафсир, тамоили якмаъной дар чах,орчубаи марзи истилох,отии худ, яъне адами тобишх,ои экспрессивй дар онх,о ва аз лих,ози услубй бетараф будани онх,о хдмчун истилох,и ин ё он сохди илму фан хос аст [5, с.508]. Ин вох,идх,ои лyFавй, ки дар илм чун «истилои» ё термин маъруф мебошанд, дар баробари худи забон баёнгари Fаномандии фархднгии миллат мебошанд ва ба хдёти моддию маънавии мардум пайванди ногусастанй доранд.
Сарчашмах,ои хаттии ниёгони мо, ки ба сох,ах,ои мухталифи хдёти инсон - адаб, илм, фархднг, сиёсат, ичтимоиёт ва Fайра бахшида шудаанд, дар баробари дигар бахшх,ои лyFавии забони форсй-точикй истилох,оти миллиро, ки дар тули асрх,о ташаккул ва тахдввул ёфтааст, низ дар бар гирифтааст. Яке аз мух,имтарин сарчашма ин шеър мебошад, ки дар забони форсй- точикй тавоноии худро нишон додаст ва дар он х,азорон вожах,ову таркибх,о хдмчун Fановати лyFавии забони адабй инъикос гардидаанд. Манбаи дигар - мачмуи осори мансурест, ки ба ин забон дар заминаи дин, сиёсат, иктисодиёт, ахлок, ирфон, адаб, таърих ва соири илмх,ои маъмул ва амсоли он таълиф гардидааст, ки танх,о фех,ристи номи онх,о чанд чилд китоб мешавад. Инчунин, комусх,ои зиёде бо забони форсии дарй ба мисли «ЛyFати фурс»-и Асадии Тусй, «Фархднги чах,онгирй»-и Хусайни Инчу, «Бах,ори ачам»-и Рой Текчанди Бах,ор, «Фарх,ангнома»-и Хусайни Вафой, «Фархднги Рашидй»-и Абдурашиди Таттавй, «Fиёс-yл-лyFOт»-и Мухдммади Fиёсyддин, «ЧароFи х,идоят»-и Алихони Орзу, «Бурх,они котеъ», «Шамс-yл-лyFOт» ва Fайра, ки аз асри XI ва баъд аз он таълиф шудаанд, инъикосгари лyFOтy истилох,оти сох,ах,ои мухталифанд.
Рушду такомули риштах,ои гуногуни илм ниёз ба лyFOтy истилох,оти мушаххас дошт, ки онх,оро ё аз манбаъх,ои гуногун пайдо кардан лозим буд ва ё ин ки муодили онх,о бояд сохта мешуд. Аз ин лих,оз муаллифон ва мутарчимони насли дуюм бо таваччух, ба хусусиятх,ои забони форсии дарй ба лyFатсозию истилох,офаринй пардохтанд. Дар ин давра асари «Ат-Тафх,им»-и Абурайх,они Берунй (1029) ва «Донишнома»-и Ибни Сино (1027 - 1037) тах,ия шуданд. Ин ду донишманд бо риояти иктидор ва имконоти забони ах,ди хеш калимаву истилох,оте сохтаанд, ки дар осори муаллифони пешина дида намешавад, монанди: шумор, шуморгар, шуморанда, истодаги ба худи худ, ба хештан истодан, истода ба худ, ба%рапазир, пайвандпазир, пайванддор, цунбишпазир, кадоми, коркуниш, цузви, %астиде монандаги, цустан ва Fайра. Абурайх,они Берунй ва Ибни Сино хизмати шоистае бах,ри густариши доманаи лyFOтy истилох,оти забони форсй ва мавридх,ои истифодаи онх,о кардаанд. Тачрибаи вожасозии онх,о нишон медихдд, ки забони форсии дарй имконоти фаровони лyFатсозивy истилох,офариниро дорост.
Дар заминаи инкишофи забони адабй суннати фархднгнигории миллй низ аз нав эх,ё гардид. Фархднгнигории миллй на дар заминаи таъсири забон ва анъанах,ои лyFатнависии забони Fайр, аз чумла забони арабй ба вучуд омада буд, балки собикаи илмии миллй дошт. Дар ахди Сомониён, чунончи Д.Саймиддинов зикр намудааст, «якчо бо осори гуногуни
диниву фалсафй ва таърихивy адабй чанд фархангномахо низ таълиф гардидааст. Ин фархангномахо нахустин ва кухантарин манобеъ дар таърихи фархангнависии форсй буда, баъдан дар усули танзим ва сохтори фархангномахои давраи порсии дарй низ таъсир гузоштаанд» [12, 3].
Дар баробари фархангхо ва лугатномахои тарчумавии арабй-форсй хамчунин фархангхои тафсирии забони форсии дарй низ тахия гардидаанд, ки сабаби аслии он боз хам инкишофи забон ва адаби миллй буд. Ба назари С.И.Баевский, «осори адабй, ки дар манотики ба таври чашмгир аз хам дур эчод мегардиданд, бешак аз таъсири хусусиятхои лахчахои бумии забони форсй бархурдор буданд. Онхо [ин калимахо -Х,.Б.] вориди матни осори адабй гардида, барои сокинони вилоёти дигар номаълум ва гайри добили фахм буданд. Тахияи васоите барои хондани ашъор ба зарурати вокей табдил ёфт ва ин боиси пайдоиши фархангхо-лугатномахои тафсирии забони форсй гардид... Х,амин вазифахои амалй дар муддати тулоние худи мохияти фархангнигории асримиёнагии форсиро муайян менамуданд» [2, 3]. Хидмати ин фархангхо дар ташаккул ва тахаввули меъёри адабй ва рушду камолоти забони форсй-точикй басо арзишманд аст.
Даврони пас аз инкилоби Октябр мархилаи наве дар ташаккулу тахаввули истилохоти забони точикй махсуб мешавад, ки дар шароити чадиди инкишофи чомеа сурат гирифтааст. Мактаби забоншиносии шуравй ва шохаи истилохшиносии он дар мархилаи инкишофу ташаккул буд.
Тарзхои истилохсозй ва такмили он дар забонхои миллй дар даврони шуравй чунин сурат гирифтааст:
1.Гузаштани вожагони забони миллй ба катори истилохот, яъне тарзи семантикй (маъной):
а) гузаштани вожагони «маъмулй»-и забони адабй ва ё умумихалкй ба катори истилохот;
б) гузаштани истилохоти лахчавй ба катори истилохоти миллй;
в) гузаштани истилохот аз як соха ба сохаи дигар.
2.Калимасозй:
а) тарзи морфологй ва ё синтаксисй (тавассути вандхо);
б) тарзи тахлилй ва ё синтаксисй.
3.Калкасозй, яъне тарчумаи тахтуллафзй, ки аз як тараф имкониятхои ду тарзи аввалро истифода мебарад ва, аз тарафи дигар, дар байни онхо робита баркарор мекунад.
4.Ба орият гирифтани истилохоти омада [11, с.78-79].
Тахлилу барассии истилохгузинии давраи шуравй нишон медихад, ки мухаккикони забоншинос се манбаъро барои истилохофаринии забонхои миллй, аз чумла забони точикй пешбинй кардаанд:
1.Забони миллй (точикй), истифодаи таркиби лугавй ва имконоти дастурии он;
2.Забони русй, ки забони точикй мафхум ва истилохоти омадаро аз он ба орият мегирифт ва ё тарчума мекард;
З.Манбаи байналмилалй. Вожагони марбут ба ин манбаъ асосан ба воситаи забони русй ворид мешуд ва имлои русй дар чунин калимахо барои забонхои миллй намуна махсуб мегардид.
Дар даврахои гуногун пешравии истилохсозй бо роху усулхои гуногун ташкил карда мешаванд. Масалан, дар истилохсозии забони туркй усули маъной (семантикй) дар чойи аввал буд, дар замони хозира бошад, дар чойи аввал усули синтаксисй ва морфологй карор дорад.
Гузаштани (табдил ёфтани) калимахои забони модарй ба истилох бо усули маъной ин яке аз намудхои пешкадами тартиб додани истилохот ба хисоб меравад ва ин тавр ба амал бароварда мешавад: бо тарзи лугавй-маъной (лексикй-семантикй), тарзи маъной (семантикй), ба истилох табдил ёфтани калимахои маъмули забон, дигар шудани маънои калима, додани маънои нав ба калима ва гайра.
Таърихи истилохсозии забони точикй нишон медихад, ки даврони шуравй мутахассисони ин соха дар мархилахои гуногуни инкишофи забони адабии точик кушиш намудаанд, ки бахри ба низом даровардани он усул ва коидахое тахия ва тартиб диханд. Пас аз бахсу мунозирахои тулонй чандин усул ва шартхои умумии истилохсозии забони точикй муайян гардид. Ва акнун лозим буд, ки ба таври расмй дар колаби дастурамал ва ё усулнома барои истифода ва татбик пешниход шавад.
Чунин санади расмй соли 1936 бо номи «Установкаи терминологии забони точикй» ба нашр расид. Ин «Установка» соли 1937 дар шакли китобчаи алохида чоп шуда, барои танзими фаъолияти истилохгузинии забони точикй дастурамали конунй гардид. Дар он дастурамал чунин таъкид гардидааст, ки «... ба мукобили хар гуна рафторе, ки бар зидди чунин установка буда ва ба пешрафти ин кор монеъгй мекунад. муборизаи катъй бурда шавад» [15, 6].
Дар пешгуфтори сиёсии он хадафхои дастурамал баён гардидааст. Пас аз муайян намудани хадафхои сиёсй бахши аввал огоз мегардад, ки дар он сухан дар бораи роххо ва усулхои истилохгузинй, манбаъхои истилохсозй дар забони точикй меравад. Мувофики он корхои зерин бояд анчом дода мешуд:
-истилохоте, ки мафхумро вайрон карда, «ба зиндагонии хозираи советй мувофикат надоштанд» ва хамчунин «ивазкунии бехуда, ки лозимй надоранд», бояд аз низоми истилохоти нави забони точикй хорич карда шаванд. Мисолхои «галат» чунинанд: «чахонгирй» ба чойи «империализм», «сарнишин» ба чойи «пассажир» ё худ «ликбез» ба чои «махви бесаводй» [15, 13].
-истилохоте, ки дар забони точикй маълум гашта, мафхумро дуруст ифода мекунанд ва ба «хаёти хозираи советй» мувофикат дошта, ба талаботи он чавоб медиханд, бояд иваз карда нашаванд, масалан «синф» ба «класс», «адабиёт» ба «литература» набояд иваз гарданд ва гайра.
Аз хама мухим ин буд, ки мувофики дастурхои ин санад, агар истилохи нав дар байни омма хануз «устувор баркарор нагардида» барои баёни он истилохи «советй-интернатсионалй» мавчуд бошад, «бояд аз чихати афзалй истилохи советй ва интернатсионалй ба кор бурда шавад», монанди: «монополия», «компания», «нагрузка» ба чои «инхисор», «маърака», «сарборй».
Инчунин тарчума ва хатто тарчумаи тахтуллафзии мафхуми тахмилии бегона (калка) яке аз усулхои мухими такмили истилохгузинй дар хар забон мебошад. «Установка» ин шеваро дар мачмуъ мепазирад, вале дар айни хол дастур медихад, ки «..дар чойи тарчумаи маъногй хеч вакт тарчумаи механикии терминхо (аз забонхои дигар ба забони точикй), кор фармуда нашавад» ба монанди: методология-усулдонй, биология-хаётшиносй ва дигарон.
Дар охири ин бахш ахамияти тадвин ва тахияи истилохот барои «сохтмони маданй дар Точикистон» кайд шуда, хамзамон бори дигар такрор гардидааст, ки дар ин кор «сиёсати миллии лениниро ба рохбарй гирифта, ба мукобили хама гуна качравихо ва уклонхо дар масъалаи миллй хам ба мукобили шовинизми олимакомй ва хам бар зидди миллатчигии махаллй муборизаи катъй бурда шавад» [15,22].
Бахши дувуми ин санад ба масъалаи имлои истилохот бахшида шудааст. Он тарзи навишти танхо як бахши истилохгузинии забони точикй, яъне лугат ва истилохоти тозавориди байналмилалй ва русиро муназзам месозад.
Соли 1938 ду бор Мачлиси машваратй (мохи феврал ва ноябр) барпо шуд ва дар он роххои инкишофи минбаъдаи забони точикй мухокима гардида, лоихае хам дар ин боб тахия шуд.
Бахши марбут ба истилох дар лоихаи мазкур идома ва таъкиду тасдики принсипхои «Установка»-и соли 1936 буд. Дар он «коидахои катъй» дар мавриди манобеъ ва роххои такмили истилохоти забони точикй нишон дода шудааст. Дар ин лоиха таъкид шудааст, ки «истилохоти русй ва байналмилалй факат ба шарте, ки ба забони точикй мувофики мазмуни онхо айнан баробарнихода бошад, тарчума кардан мумкин аст». Муаллифони санад як шакли феъли арабиро пазируфта, шаклхои дигари онро аз забони точикй хорич кардаанд. Инчунин, мубориза бар зидди «истилохоти архаистй ва арабизму форсизм» давом дошт. Имлои як катор вожагони забони точикй хилофи конуну коидахои дастурии ин забон сурат мегирифт. Акнун ба чойи анбор анбур, танбур, шанбе - шаклхои амбор, амбур, тамбур, шамбе, ба чойи цуфл, китф шаклхои цулф, кифт ва гайрахо навишта мешуданд. Масалан, шакли «бояд кард» хамчун шакли архаистй кор «фармуда нашавад» ва феъли замони оянда ба шакли «хохад кард» хамчун шакли архаистй кор фармуда мешавад.
Дастурамали савум соли 1971 зери унвони «Принсипхои асосии терминологияи забони точикй» аз чоп баромад, ки мураттиби он Я.И.Калонтаров буд. Ин дастурамал аз назари шаклу мазмуни худ такмили «Установка»-и соли 1936 мебошад. Бахшу усулхои истилохгузинии он аз 8 банд, 10 зербанд иборат мебошад [9].
Бо вучуди камбудихо дар ин санад мушохидахо, мукаррарот ва матолиби судманде хаст, ки аз тачрибаи ин соха дар даврони шуравй гирифта шуда, дар таърихи истилохофаринии забони точикй бокй мемонанд ва як силсила нуктахои судманди онро хангоми тахияи дастурамалхои оянда дар бахши истилохсозй метавон истифода кард.
Дар даврони истиклол садхо истилохоти нав вориди забон гардида, боиси инкишофи забони точикй гардид; нашри як зумра лугатхои истилохотй ва сохавии гуногунхачм, асархои илмй-тадкикотй, китобхои дарсй, ки масъалахои тозаи фанхои дакик, табий ва ичтимоиро фаро гирифтанд ва боиси пайдоиши истилохоти нави забони точикй гардиданд; тахияи ин маводи бешумор, ки бо сабки нав бар пояи дастовардхои навини илмй эчод шуданд, асосхои методологии истилохсозии точикро густариш бахшид.
Пайдост, ки аз огози бунёди давлатхо забон яке аз рукнхо, заминахои асосии давлатсозй ва давлатдорй дар таърихи башар будааст. Бинобар ин нерумандй ва тавоноии давлатхоро дар даврахои муайян ва ё дарачаи пешрафту таракии сохахои гуногуни моддй ва хаёти
маънавии чомеахои дируз ва имрузи чахонро метавон бо иштибохоти нихоят кам аз руйи Fаномандй ва сарватмандии захоири лyFOти забон, махсусан вазъи истилохоти он дарёфт [7, с.192].
Пешрафти ичтимой ифода намудани мафхуми навро бо калимахои нав такозо мекунад. Дар забони адабии муосири точик (аз аввали карни XX то рузхои мо) вуруди доимии лексикаи нав, тобишхои маъноии нав пайдо кардани калимахои кухна, вомвожахои нав, вохидхои нави калимасоз ба мушохида мерасанд, ки дар забоншиносй хамаи онро бо истилохи «неологизм»-хо ё наввожахо ифода менамоянд. Тахти ин истилох маъмулан хама калимахои нав ва хам калимахои тобиши нави маъной пайдокарда фахмида мешавад. Аксар ин наввожахо, ки бо усулхо ва роххои гуногун вориди забони адабй мегарданд, худ истилох мебошанд.
Вуруди наввожахо ба таври фаровон, истилохсозии муназзам ва Fайримyназзам яке аз вижагихои инкишофи лyFOти забони адабии муосир ба хисоб мераванд. Солхои 1980-19В9 микдори зиёди кормандони илмй, маорифу маданият, матбуот, вазоратхои дохиливу бехатарй ва хизбиву давлатй барои ичрои вазифаи шахрвандй ба давлати AфFOнистон фиристонида шудаанд. Х,ангоми бозгашт як силсила лyFатхои мураввач ва истилохоти он диёрро бо худ оварданд, ки имрузхо низ хамчун воситаи муошират хизмат менамоянд.
Дар баробари таFЙирy тахаввулот дар сохтори лyFавии забони адабии муосири точик, пас аз истиклоли миллии Точикистон накши забони точикй дар чомеа афзуд ва забони точикй вокеан ба забони расмии давлатдорй ва забони миллии Чумхурии Точикистон табдил ёфт. Шароити нави ичтимой-сиёсй дар пешоруи забони адабии точик вазифахои навинеро карор дод, ки тахаввулоти чадидро дар сохтори кулли забон такозо дошт. Вобаста ба ин вазъ дар пешоруи ахли илми забоншиносй ва бахусус истилохшиносон вазифахои нав карор гирифтанд ва дар ин амр ба хадди имкон икдомоте низ сурат гирифт. Аз чумла, дар ин давра аз тарафи Кумитаи истилохот ва зери назари он беш аз 30 фархангномахои истилохот барои риштахои гуногуни илму фарханг ба табъ расид [7, с.228-229]. Фархангномахое, ки дар тули 12 соли охир ба табъ расидаанд, ба сурати куллй асосан анъанахои вожагузинии забони форсй-дариро давом додаанд ва кушиши истилохгузинй ва вожасозй аз унсурхои асили таркиби лyFавии забони точикй ба назар мерасад. Сониян, аз тачрибаи вожагузинии хамзабонон ва корбурди онхо истифода шудааст, ки ин албатта барои ривочу равнаки истилохофаринии забони точикй кумаки амалй мерасонад.
Бо вучуди ин пешравихо дар замони истиклол истилохгузинй ва истилохшиносй дар забони точикй ниёз ба бознигарй ва такмил дорад. Ин раванд бояд бидуни таклидкорихои хилофи табиати хоси забони точикй сурат гирад, то ин ки чехраи зебо ва вижагихои таърихии онро, ки аз гузаштагон ба мо мерос мондааст, бо хамон рангорангй ба ояндагон мерос гузорем.
Бехуда нест, ки академик М.Шакурй ахамияти омузиш ва шартхои илмй ва дастовардхои донишмандони эрониро барои «устувор кардани пояхои назарй ва асосхои миллии истилохоти форсй-точикй» хотирнишон карда, дар айни замон «на коргирии кур-курона», балки бахрабардории окилона ва эчодгарона хамчун шарти асосии корбурди онхо таъкид мекунад [17, с.54].
Бояд зикр намуд, ки имрузхо бахри густариши забони точикй тамоми шароитхои сиёсй, ичтимой ва фархангй фарохам оварда шудааст, лекин хануз хам амалй намудани баъзе аз моддахои ^онуни забон мувофики матлаб нест ва зарур аст, ки нукоти ин конун бояд ба меъёрхои байналмилалй мутобик карда шавад. Ба хамин муносибат президенти кишвар Эмомалй Рахмон хануз дар маросими тачлили Рузи забон мохи июни соли 1996 зикр карда буд: «Имруз ба касе пинхон нест, ки забони давлатй макоми устувор гирифтааст ва ба он хеч чиз тахдид намекунад. Факат кушишу химмат зарур аст, ки масъалахои умдаи забоншиносй, нашри китобхои дарсии муосир, лyFатхои тафсирй ва лyFатхои забонхои хоричиро ба рох монем. Масъалаи тахия ва ба тасвиб расонидани коидахои имлои хуби забони адабии давлатй низ аз масъалахои хеле мухим ба шумор меравад» [18, 26].
Ояндаи неки чомеаи мутамаддин ва сохибистиклолро бе низоми пешрафтаи маориф ва таълиму тарбия тассавур кардан мушкил аст. Пешрафти хар миллат ва шукуфоии хар давлат усулан ба маърифату дониши хар фард ва дар мачмуъ ба сатхи фархангии чомеа вобастагии кавй дорад. Пойдевори ташаккули забони илмии точикй ин мактабу маориф ба хисоб меравад.
Барои китобхои дарсй тахияи истилохномахо ва вожаномахои таълимй бояд дар сатхи баланди илмиву методй ба рох монда шавад. Инчунин, тархрезй шудани рисолаву тадкикоти илмй бо забони давлатй яке аз манбаъхои ба забони илм табдил додани забони точикй махсуб меёбад.
Тахрири фархангхои гуногун, хамгунсозии истилохоти забони точикй, ба тартиб овардани меъёрхои имлои забони адабй яке аз масоилхои мубрами забоншиносии муосир ба
шумор меравад. Амалй гардидани ин раванд дар тахкими стандартсозй ва хамгунсози забони точикй шароити мусоид фарохам меорад.
Аз ин сабаб, на танхо масъалахои назарй, балки даххо мавзуъхои мубрами дигари истилохгузинй ва истилохшиносии забони точикй хануз хам дар интизори мухакикони хешанд.
Шарл Балли, забоншиноси швейтсарй, зимни тахкики сабкхои забони фаронсавй ба чанбахои мухталифи истилохот низ таваччух карда, тафовутхои байни забони илм ва истилохоти илмиро нишон додааст. Ба акидаи Ш.Балли, забони илм, аслан_навъи махсуси баёни фикр мебошад, аммо истилохи илмй, асосан луготи махсус мебошад. У зикр мекунад, ки истилохот мачмуи калимахост, ки ба забони умумй дохил намешавад ва чанбаи вокей ва мантикии ашёро амику дакик ифода менамояд. У хамчунин тафовути истеъмоли истилохотро дар мухити худ ва берун аз он нишон дода, дар байни истилохоти илмй ва гуишхои касбй марз гузошта ва дигар хусусиятхои хоси онхоро нишон додааст [3, с.37-40].
Мавзуи истилохот, истилохсозй ва истилохгузинй дар забони адабии муосири точик аз ибтидои солхои 20-уми карни XX то кунун мавриди бахсхои доманадоре карор гирифтааст. Мубохисоте, ки дар солхои 20-30 асри XX дар атрофии забони адабии муосири точик сурат гирифта буд, бисёр масоили мубрами истилохшиносиро низ дар бар мегирифт [4, с.34].
Х,амин тарик, дар тули чанд соли охир хамчунин ба тахкики мукоисавии истилохот ва луготи сохавии забони адабии муосири точик бо забонхои дигар, бахусус забонхои русиву англисй таваччух бештар шуда, дар ин бахш як катор асару маколахо [14, с.87-93] ба табъ расида, рисолахои илмй таълиф гардиданд [10; 11; 19; 6; 16].
«Имруз дар дунё хеч забоне ёфт намешавад, ки аз таъсири забонхои дигар озод бошад... Миллат ва мамлакатхои мухталиф хамеша аз эчод ва донишхои хамдигар истифода кардаанд. Забони онхо низ аз хамин доду гирифт берун намондааст. Лекин тамоми ин миллатхо хар чизе, ки аз берун гирифтаанд тамоман, ба коида ва конунхои забонхои худашон тобеъ кардаанд. Х,еч яке аз онхо калимахои хоричиро айнан мисли худаш талаффуз намекунанд. Масалан, русхо барои «капкон» харфи «к»-ро дар забони худ чорй накардаанд[1].
Хулоса, раванди таърихии ташаккул ва тахаввули истилохоти миллй нишон медихад, ки инкишофи он бар мабнои ду замина - имконоти дохилии худи забони точикй-форсй ва робитаи таърихии забони точикй бо забонхои дигар сурат гирифтааст.
Бар асари равобити таърихии байни точикон ва халкхои дигар як катор вожагону истилохоти бегона вориди таркиби лугавии забони точикй гардидаанд, ки истеъмоли калимахои иктибосии арабй, туркй, русй-аврупой дар забони имрузаи точикй гувохи ин нукта аст.
Ба андешаи мо се манбаи зикргардида - забони миллй (точикй), забони русй ва манбаи байналмилалй дар истилохсозии замони мо ва шояд дар ояндахо хам бо каме тагйиру иловахо бокй хохад монд. Бахусус, мафхум ва истилохоти забони точикй, ки аз забони русй ба орият гирифта ё тарчума карда мешавад. Зеро, илова бар таъсири мустакими забони русй дар ташаккули истилохоти нави забони точикй, ягонагии имло ва тарзи талаффузи лугату истилохоти бегона ин вобастагиро бисёр амик ва мустахкам кардааст.
Манбаи байналмилалй вожагони навест, ки аз охири асри XX дар забони тоочикй нуфуз карданд.Ин раванди маъмул буда, забони точикй аз ибтидо (асосан нимаи дуввуми асри XIX) луготу истилохоти истилохоти фархангу тамаддун ва чадидаро аз русй ва ё тавассути ин забон мегирифт ва ин анъана то имруз идома дорад. Ин омил, робитахои моро ба донишхои чахонй, ки пайваста дар холи пешрафт ва тараккй аст, густариш мебахшад.
"Албатта истилохот бояд чунин бошад, ба густариши робитахои илмии байни кишвархо монеъ наояд, балки мусоидат кунад... Ч,анбаи байналмилалии истилох бо рисолати миллии он зид нест. Агар истилох чунон бошад, ки рисолати миллии худро ба хуби адо карда тавонад, вазифаи байналмилалии худро низ ичро хохад кард" [17, с.246].
АДАБИЁТ
1. Аз кухна ба нав //чопи КМИ АИТ, Нашриёти давлатии Точикистон, Тошканд-Душанбе, 1928 (Бойгонии Кумитаи истилохоти назди Раёсати АИ Ч,Т, дастнавис).
2. Баевский В.А. Раняя персидская лексикография 1Х-ХУ вв./В.А. Баевский-М.: Наука, 1989.-166 с.
3. Балли Ш. Французская стилистика./Ш. Балли - М.: Наука, 1998. С.37-40.
4. Забони точикй дар мабнои мусохибахо. Тартибдихандагон А. Набавй., Н. Одинаев., П. Олимова. -Душанбе: Ирфон, 2007.
5. Лингвистический энциклопедический словарь. - М: Советская энциклопедия, 1990. - 684 с.
6. Мамаджанова Л.И. Семантико-структурный анализ юридичеких терминов в английском и таджикском языках. АКД./Л.И. Мамаджанова-Душанбе, 2006.-21с.
7. Назарзода С. Ташаккули истилохоти ичтимой-сиёсии забони точикй дар садаи ХХ./С.Назарзода-Душанбе: Дониш, 2004. - 302 с.
8. Назарзода С. Лингвистическое изучение классических письменных памятников./С.Назарзода-Душанбе: Матбуот, 2004.-309 с.
9. Принсипхои асосии терминологияи забони точикй (тартибдиханда Я.И.Калонтаров). - Душанбе: Дониш, 1971.- 63 с.
10. Пулатова Н. Семасиологические отношения в терминологии (на материале юридической лексики таджикского и английского языков). АКД. - Душанбе: - 2006. - 21 с.
11. Развитие терминологии на языках союзных республик СССР. - М; Наука, 1986. - 276 с.
12. Саймиддинов Д. Фархангномахои форсии миёна. / Д. Саймиддинов-Душанбе: Дониш, 1994.-87с.
13. Саъдиева Г. Маълумот рочеъ ба сохтори истилохоти кишоварзй дар забони муосири точик. /Ахбороти АИ Ч,Т. - 2006, №4.-С.87-93.
14. Собирова С. Структурно-семантический анализ налоговой терминологии таджикского и английского языков. АКД. / С. Собирова -Душанбе. 2007.-22 с.
15. Установкаи терминологияи забони точикй // Точикистони Сурх, №181, (2377), 8 августи 1936.
16. Х,аёти дехот. - Душанбе. Мач. №2, 1991. - 215 с.
17. Шукуров М. Хуросон аст ин чо. / М.Шукуров -Душанбе, Дониш,1991.-263с.
18. Эмомалй Рахмон. Маориф омили мухимтарини тахкими давлат ва начоти миллат аст. Душанбе: Ирфон, 2007. - 319 с.
19. Юсупов А.И. Медицинские термины «Х,идоят-ул-мутаалли- мин фи-т-тиб» Ахвайни Бухорой. АКД. / А.И. Юсупов - Душанбе, 2004.
МАНБАЪХ,ОИ ИСТИЛО^ОФАРИНИИ ЗАБОНИ ТОНИКИ
Манбаъуои лугатсозию истилоуофаринии забони тоцики ва маруилауои рушду такомули он ба риштаи тауциц кашида шудааст.
Мацсади мацола: Дар заминаи омузиши мавзуъ имконотии дохилии забони милли, бахусус нацши сарчашмауои хатти, осори назми, мацмуи осори мансур ва фаруангномауо дар сохтани истилоуоти милли инъикос гардидааст. Исбот шудааст, ки мафуум ва истилоуоти тавассути забони руси ва вожагони байналмилали, ки асосан ба воситаи забони руси ворид шудааст ва барои забонуои милли намуна аст, манбащои мууим дар истилоусозии забони тоцики маусуб меёбанд.
Муаллиф ба хулосае расидааст, ки сарчашмауои истилоуофарии забони тоцики имрузуо низ мавриди истифода царор гирифта, дар оянда уам боци хоуад монд.
Натицаи татцицот нишон дод, ки мафуум ва истилоуоти забони тоцикиро, ки аз забони руси ба орият гирифта ё тарцума карда шудааст, бисёр амиц ва мустаукам меуисобад. Манбаи байналмилали, ки бешак уамчун вожагони нав пайваста дар уоли пешрафт ва тарацци аст ва дар забони тоцики нуфуз карданд, омили мууим дар густариши робитауои мустацим ба донишуои цауони арзёби шудааст.
Калидвожахр: истилоуофарини, низоми мушаххаси истилоуи, забони форси-тоцики, мацмуи осори мансур, фаруангнигории милли, лугатномауои тарцумавии араби-форси, тарзи семантики (маънои), манбаи байналмилали, даврони шурави.
ИСТОЧНИКИ ТЕРМИНОЛОГИИ ТАДЖИКСКОГО ЯЗЫКА
Изучаются источники лексикографии и терминологии таджикского языка и этапы его развития.
Цель статьи: На основе изучения темы отражен внутренний потенциал национального языка, в частности роль письменных источников, поэтических произведений, собрания произведений в прозе и словарей в построении национальной терминологии. Доказано, что понятия и термины через русский язык и интернациональные слова, которые в основном вводятся через русский язык и являются образцом для национальных языков, являются важными источниками в терминологии таджикского языка.
Автор приходит к выводу, что источники терминологии таджикского языка используются до сих пор и останутся таковыми в будущем.
По результатам исследования: Понятия и термины таджикского языка, заимствованные или переведенные с русского, автор считает очень глубокими и сильными. Международный источник, который, несомненно, является новым и постоянно развивающимся и влиятельным словом в таджикском языке, считается важным фактором в развитии прямых связей с мировыми знаниями.
Ключевые слова: терминообразование, специфическая терминология, персидско-таджикский язык, собрание произведений в прозе, национальная
культура, арабо-персидские переводные словари, семантический стиль, интернациональный источник, советский период.
TAJIK LANGUAGE TERMINOLOGY SOURCES
The sources of lexicography and terminology of the Tajik language and the stages of its development are studied.
Purpose of the article: Based on the study of the topic, the internal potential of the national language is reeflected, in particular the role of written sources, poetic works, collections of works in prose and dictionaries in the construction of national terminology. It is proved that concepts and terms through the Russian language and international words, which are mainly introduced through the Russian language and are a model for national languages, are important sources in the terminology of the Tajik language.
The author comes to the conclusion that the sources of terminology of the Tajik language are still used and will remain so in the future.
According to the results of the study: The concepts and terms of the Tajik language, borrowed or translated from Russian, are considered by the author to be very deep and strong. The international source, which is undoubtedly a new and constantly developing and influential word in the Tajik language, is considered an important factor in the development of direct links with world knowledge.
Keywords: term formation, specific terminology, Persian-Tajik language, collection of works in prose, national culture, Arabic-Persian translation dictionaries, semantic style, international source, Soviet period.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Хакимова Башорат Наимовна-сардори шуъбаи та^лил ва робита бо цомеа, номзади илм^ои филологи, дотсенти кафедраи забони тоцикии Донишгощ давлатии ^уцуц бизнес ва сиёсати Тоцикистон Тел: (+992) 922023948;
Сведение об авторе:
Хакимова Башорат Наимовна-руководитель отдела анализа и связи с общественностью кандидат филологических, наук, доцент кафедры таджикского языка
Таджикского государственного университета права, бизнеса и политики Тел: (+992) 922023948;
About the author:
Hakimova Bashorat Naimovna-head of analysis and public relations department Candidate of Philology, Sciences, Associate Professor departments of the Tajik language Tajik State University of Law, Business and Politics Phone: (+992) 922023948;
УДК: 809.155.0:659 ЗАБОНИ ДАВЛАТЙ (МОДАРЙ) ВА НОЗУКЩОИ ТАРГИБИ ОН (дар мисоли барномахои радиой)
Рустамзода Д.А.
Донишгоуи миллии Тоцикистон
Забони модарй, ки мухимтарин мукаддасоти рузгори хар як инсон ба шумор меравад, хамеша ба гиромидошту эхтиром ва риояи хатмии мукаррарот ниёзманд аст, хамчунон ки худи инсон хам дар хар лахзаи хаёт ба забон эхтиёч дорад. Ин пайвандй ва алокамандии ногусастанй аз аслхои бунёдиест, ки хар лахза азизу муътабар будани забони модариро хотиррасон мекунад. Дар ин пайвандй вобастагй хам хаст. Ин вобастагй дар он ифода меёбад, ки забон метавонад бидуни як нафар хам вучуд дошта бошад, аммо як нафар бидуни забон мавчуди комил буда наметавонад. Аз хамин чост, ки забон барои инсон хеле азизу муътабар ва мукаддас аст.
Ин фахмиши забон ба маънои фардй аст, ки баъдан дар фахмишхои дигар хам бо хамин сатху маком ифода меёбад. Ба гунаи мисол, вакте Асосгузори сулху вахдати миллй-Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон "забони миллат -хастии миллат"[2, с.5] мегуянд, хамин маъниро дар назар доранд, ки миллат бидуни забон хеч гох миллат буда наметавонад, зеро нахустин нишони хастии он забон аст, чун номи миллат бо номи забони он пайванд аст, аз ин ру, забон мухимтарин нишонаи хар як халку миллат ба хисоб меравад. Бесабаб нест, ки дар замони муосир давлатхо ин мухиммияти хаётиро пеш аз хама, дар шакли конунй ифода карда, забонро ба хайси рукни асосии давлатдорй мукаррар мекунанд.
