CC BY
3ТАРЧ,УМАИ ИСТИЛОХОТИ СО^АВИ ВА МУШКИЛОТИ ОН
Шарифова Г. А.
Донишгоуи технологии Тоцикистон
Руз аз pyз ба амал татби^ намyдани нак;шаю чоpабинихо даp pyшди забони давлатй хаp яки моpо ба он водоp менамояд, ки омузиш ва гyстаpиши хамачонибаи забони давлатиpо бо диди нав, бо истифодаи технологияхои иттилоотй даp омузиши забони точикй ва дигаp забонхо ва бо назаpдошти имкониятхои замони мyосиp мавpиди таваччух к;аpоp дихем.
Истилохсозй гyфта даp забонхои мyосиpи мyк;тадиpи илмй (англисй, фаpонсавй, олмонй, pycï ва Fайpа) pаванди номгyзоpй каpдани мафхyмхои нави илмиpо бо pyшди сохахои гуногуни илм фахмидан аст. Дypyст аст, ки даp забонхои дигаpи миллии мавчуд буда даp чахон (зиёда аз 3000 забон) истилохоти забони миллй баp пояи ин забонхои аз чихати истилохсозй пешpафта ба вучуд оваpда мешавад. Як pохи асосии ба вучуд оваpдани истилохоти миллй ин таpчyма каpдани муодилхои истилохоти забонхои мyк;тадиpи илмй мебошад. Даp ин мавpид бояд к;оидахои умумии истилохсозй даp хаp забони миллй pиоя каpда шавад.
Як хусусияти мухимми дигаpи истилохоти мyосиpи илмй даp забони точикй (хосатан, истилохоти илмхои дак;ик;у табиатшиносй, ба монанди физика, pиёзй, кимиё, ЧУFpофия ва монанди инхо) он аст, ки аксаpият даp асоси таpчyмаи адабиёти pyсй (ва холо аз адабиёти забонхои дигаp низ) сохта ва ё пазиpyфта мешаванд. Аз ин py, хангоми сохтани истилохи илмй даp забони точикй масъалае хамеша даp миён меояд, ки талаботи хам аз чихати илмиву хам аз чихати забонй сахех омадани истилохоти илмй pиоя каpда шавад, зеpо истилохи мак;бул танхо даp натичаи мyбоpизаи ин ду заpypат тавлид шуда метавонад.
Маълум аст, ки истилохи илмй номи мафхуми илмй мебошад. Бинобаp ин, яке аз шаpтхои заpypие, ки дypyстии истилохсозиpо аз чихати илмй таъмин мекунад, фахмидану донистани мазмун ва мафхуми илмй мебошад, зеpо тибк;и к;онуниятхои умумии истилохсозй, даp баъзе мавpидхо номи мафхум (яъне истилох) даp заминаи яке аз баpчастатаpин аломатхои мазмуни мафхуми илмй сохта мешавад. Ба ибоpаи дигаp, даp сypате истилохи илмиpо сахех сохтан мумкин аст, ки ба коpи истилохсозй донандаи асосхои ин ё он сохаи илм машFyл бошад.
Гузашта аз ин, шахси истилохсоз, бояд аз к;онуниятхои асосии забони адабй, хусусан аз к;оидахои калимасозиву ибоpабандии забони миллй баpхypдоp бошад. Дамин таpик;, даp забони мyосиpи точикй истилохсозй гуфта, таpзи чуишу созиш ва пазиpиши муодилхои точикии истилохоти илмиpо таpик;и таpчyма ва истифода аз истилохоти забонхои мyосиpи илмй бо донистани асосхои ин ё он илми мyосиp ва коидахои калимасозиву ибоpабандии забони точикй фахмидан мебояд.
Пас, таpзy усули пазиpиши истилохоти забонхои мyк;тадиpи илмиpо (даp мавpиди даp захиpаи лyFавии забони миллй мавчуд набудани муодилашон) фахмидан мебояд ва калимаи интихобие аз захиpаи лyFавии забони адабй мазмуни нави илмие боp каpда мешавад. Даp ин мавpид, калимаи истилохгаpдида аз тамоми маънихои лyFавии худ махpyм шуда, даp системаи истилохоти як сохаи илм мазмуни танхо як мафхуми илмиpо ифода мекунад. Истилохеpо, ки даp ин мавpид тавлид меёбад, калимаи истилох гуфтан мумкин аст. (Даp забони илм ба воситаи калимаи истилохот, асосан номи бyзypгихо ва хосиятхои илмй ифода каpда мешавад). Чунончи, даp системаи истилохоти илми физика истилоххое чун сypъат, фишоp, коp, кувва, шиддат, махкамй, yстyвоpй, сахтй ва монанди ин махз бо хамин pох эчод шудаанд. Маънии лyFавии масалан, калимаи «сypъат» даp «Фаpханги забони точикй» тезй, тундй, тезии хаpакат ва фаъолият мебошад. Даp системаи истилохоти физика ин калима хамчун истилох мафхуми зеpинpо доpост: «Бyзypгии физикие, ки нисбати масофаи даp вохиди вак;т паймудаи чисмpо баp фосилаи хамин вак;т ифода мекунад». «Сypъат» таpик;и таpчyма ба сифати муодили точикии калима истилохи pyсии «скоpость» пазиpyфта шудааст.
Чи хеле ки ба хамагон маълум аст, як к;исми асосии таpкиби лyFавии забони точикиpо истилохоти сохавй ташкил медихад. Истилохот аз замони хамчун як сохаи муста^или забон эътибоp пайдо каpданаш, доpои талабот ва к;оидахои махсус мебошад. Мутаассифона, солхои охиp лyFат ё фаpхангхои сохавии зиёд чоп шуда бошанд хам, даp тахияи онхо талабот ва к;оидахои ягона ба назаp намеpасанд. ^p як мypаттиб ва
тахиягар аз руи салохдиди худ истилохоти сохавй тартиб медихад ва кушиш менамояд, ки коидахои сохтани истилохотро худсарона сарфи назар намояд.
Аз хамин чихат, дар таркиби истилохоти сохахои гуногун, махсусан, сохахои техникй ва иктисодй ба чои калимахои аслии точикй иктибосоти арабй, форсй, русй бештар мавриди истифода ва эътибори ба истилох мутахассисон ба назар мерасад. Мутахассисоне, ки ба тартиб додани фархангхои истилохи сохавй машгуланд, чустучу намудани истилохотро аз хисоби калимахои аслии точикй бо истифода аз матнхои адабиёти классики як кори бехуда ва кухнапарастию кафомондагй мехисобанд. Агар ба даврахои истилохсозй дар забони точикй таваччух намоем, маълум мегардад, ки дар солхои 20-ум истилохот аз хисоби калимоти арабй ва дар солхои 40-ум то 80-уми карни ХХ бештар истилохоти русиву байналмилалй тартиб дода мешуд. Ва дар хамон замон хам,зимни тахияи лугатхои сохавй низоми ягона ва дастури илмй дар руи когаз мемонд. Истилоххо гохо дар шакли тайёр бо илова кардани ягон унсури точикй тартиб дода мешуд [1, с. 23].
Аз хамин сабаб дар лугатхои сохавй истилоххои сунъисохт ва иктибосхои нозарур пайдо шудан мегирифт. Дар лугатхои русй-точикии солхои 50-ум ва 80-ум тартиб додашуда истилоххое вомехуранд, ки ба табиати забони мо умуман созгор нестанд. Имруз хам ба истилохсозии даврони шуравй санги маломат зада, дар тахияи лугатхои сохавй бошад, аз принсипхо ва хатогихои он замон берун баромадан гуё ки мушкилй меорад. Аз чунин худсарихо хануз солхои 40-ум устод Айнй норозигй баён карда, эътироз карда буд, ки: "истилоххои фаннй ва илмй он кадар чизи гайримухиме нест, ки як мухаррир ба ихтиёри худ вазъу кабул намояд" [4, с. 86].
Солхои 70-ум зимни тахияи дастури "Принсипи асосии терминологияи забони точикй" баъзе сохахоро аз риояи коидахои умумии забон сарфи назар карда буданд. Чунин нодида гирифтанхо ба вайронихову нофахмихо дар интихоб ва эчоди истилохоти забони точикй оварда расонид.
Ба андешаи мо, коидаи интихоб ва эчоди истилохот бояд ба таври чиддй ва хатмй аз имконоти дохилии худи забон пурра истифода карда, баъд дар мавридхои зарурй аз дигар сарчашмахо аз чумла, аз забонхои дигар истилохотро иктибос кардан лозим аст. Масалан, барои сохаи бонкдорй, иктисодй, андоз повести "Марги судхур"-и устод Айнй метавонад хамчун сарчашмаи мухимми истилохсозй карор гирад. Ва ё дар "Футувватномаи Султонй", "Ахлоки Мухсинй", "^обуснома" истилоххои сохахои бозаргонй, хочагидорй дар асоси меъёрхои калимасозии точикй мавчуданд, ки чустучу ва бахрабардорй аз онхо вазифаи мукаддаси хар як сохибзабон ба хисоб меравад. Масалан, устод Айнй дар "Ёддоштхо" вакили харчро ба маънои имрузаи "коргари хочагй" истифода намудааст, ки пазируфтани он хамчун истилохот ба максад мувофик мебошад [7, с. 78].
Мисоли дигар, ин истилохи "вариант" мебошад. Дар "Лугати русй-точикй" калимаи "вариант" бидуни тарчума ва ё истилохсозй шакли русиаш мавриди истифода карор гирифтааст. Дол он ки дар матбуот дар шакли "муодил" ва ё "гуна" истифода шудани он ба мушохида мерасад. Дар "Фарханги точикй-русй" (соли 2006) бошад, "муодил" ба маънои "эквивалент" тарчума шудааст. Ё феъли "гладит" дар "Лугати русй-точикй" (соли 1985) дар шакли "уту кардан" омадааст. Бо сабабхои ба мо номаълум калимаи "дарзмол", ки ба талаботи калимасозии забони точикй хеле мувофик аст, сарфи назар карда шудааст. Дар лугатхои минбаъда бошад, "дарзмол" дар кавсайн баъд аз "уту" оварда шуда, ахамияти истилохии ин калима дуюмдарача ба назар мерасад. Датто ин нодидагирифтанхо дар лугатхои электронии сомонахои точикй ислох нашудаанд. Чунин мисолхо дар фархангхои точикй хеле зиёд ба назар мерасанд [4, с. 77].
Кумитаи истилохот дар мисоли ин гуна фархангсозихо эътироз карда бошад хам, вале ислохи он аз чониби ягон мутахассис ба эътибор гирифта нашудааст. Он дастурхое, ки оиди истилохсозй тахия ва нашр мешаванд, яке аз принсипхо - бидуни тавзеху баён тарчума кардани калимаву иборахо мебошад. Аз хамин сабаб, дар истилохсозй як меъёри номатлуб, яъне "калька" ба расмият дароварда шуд. Масалан, "аппаратный цех" - "сехи аппаратхо", "апрелский тезисы" - "тезисх,ои апрели", "график работы" - "графики кори", "табличный машины" - "мошинхои чадвалй", "тоталитарный режим" - "низоми тоталитари" баргардон шудааст [3, с. 102].
Ба андешаи мо, камбудихои умумй ва асосии лугатхои сохавй дар он аст, ки мураттибон ба кофтукоб ва эчоди истилохи точикй кам машгул мешаванд ва колабхои
калимасозй, унсурхои калимасозро риоя намекунанд, ба равонию охангнокии истилохот эътибор намедиханд.
Масалан, дар бисёр мавридхо истилохе, ки дар забони русй ба шакли сифат омадааст, ки ибораи изофй ба точикй исм талаб мекунад, сифат тарчума мекунанд. Мисол, ба чои "маргзорхои Алп" "маргзорхои Алпи" омадааст. Ба чои "хатти сохил" "хатти сохили", ба чои "хамворихои сохил" "хамворихои сохили" истифода мешавад [5, с. 336].
Дамчунин, истилоххое дар сохаи техника ба назар мерасад, ки ба меъёрхои истилохсозй мутобикат намекунанд. Масалан, дар "Лугати русй-точикй"-и техникй, ки соли 1993 аз чониби Ширкати саххомии колинхо дар ш.Хучанд ба чоп расидааст, чунин истилоххо ба назар мерасанд, ки тарчумаи онхо ба ягон коидаи истилохсозй мутобик намебошад. Мисол, "кондиционер не автономный, универсалный" - "кондитсионери хамвораи номухтор", (бояд "кондитсионери гайримухтори бисёрсоха" бошад), "ветулка"-"даханти^ка", "выговор" - "талаффуз", (бояд "тантех" бошад) "билет"-"хипта", "весипорциальные" - "тарозуи ёни", "двухстворчатый" - "дулинга" баргардон шудааст [2, с. 103].
Имруз ба мо лозим аст, ки дар нисбати истилохсозй ва бахрабардорй аз забонхои дигар таваччухи махсус ва назорати катъиро ба рох монем. Зеро истилохсозй дар замони муосир бо риояи меъёрхои забон ва раванди номгузорй кардани мафхумхои нави илмй хамвора бо рушди сохахои гуногуни илм оварда мерасонад.
Сабаби асосии руй додани чунин камбудихо ин аст, ки ба тартиб додани лугатхои истилохот шахсони камлаёкат ва гайримутахассис чалб карда шудаанд. Ба назари мо, дар таълифи дастури илмй ва лугатхои истилохот дар катори мутахассисони сохахои гуногуни илму техника мутахассисони сохаи забонро низ чалб бояд намуд. Нуксонхои дар лугатхои истилохоти сохавй содиршуда ба сифати лугати дузабонаи русй ба точикй низ таъсири манфй расондааст [6, с. 55].
Дамин тавр, шарти коидахои истилохсозиро дар адабиёти илмй-техникй чамъбаст намуда, меъёрхои хамгунсозии истилохотро дар як сохаи илм ва ё дар сохаи илмхои хамчавор чунин таъйин кардан мумкин аст:
- якмаънои: дар системаи истилохоти як сохаи илм истилох бояд якмаъно бошад, яъне мазмуни танхо як мафхуми илмиро инъикос кунад ва ё баръакс барои ифода кардани мафхуми илмие танхо як истилох истифода шавад;
- системноки: хар як истилохи илмй узви системаи истилохоти муайяни илм ва ё илмхои хамчавор буда, танхо дар хамин системаи истилохот сахеху якмаъност; берун аз доираи ин система истилох якмаъноии худро гум мекунад;
- сахехи: калима ва ё ибораи истилохшаванда бояд аз унсурхои зиёдатй орй буда, мазмуну мафхуми илмиро ба таври сахех инъикос карда тавонад; дарачаи сахехии истилохи илмй ба истифодаи воситахои дурусти калимасозиву иборабандй вобастагй дорад;
- кутохи ва ихчами: истилохи илмй бояд аз руи имкон кутох бошад; вале дар ин маврид дар адабиёти илмй-техникй дар шакли ибора бештар сохта шудани истилохро набояд камии он донист;
- гардишпазири ё худ татби^пазирй: ба сифати истилохи илмй дар зарурат бояд калимае пазируфта ва ё сохта шавад, ки гардишпазир бошад, яъне аз он имкони сохтани хосила истилохот вучуд дошта бошад; дар акси хол истилох татбики васеъ дошта наметавонад;
- доимият: истилохи илмй дар системаи истилохоти як сохаи илм бояд бемуродиф бошад, яъне бояд бо як калима ва ё ибора ифода карда шавад;
- осонгуфтори: калимаи истилохшаванда набояд душворталаффуз ва забоншикан бошад;
• осонфахми: истилохи илмй бояд осонфахм бошад, яъне бо гуфтани номи махфуми илмй бояд мухимтарин аломати мазмуни он пеши назар ояд;
• мутоби^гардонй: шакли истилохи иктибосй (бегона) бояд ба савтиёти забони точикй мутобик гардонида шавад (агар ба ин зарурат бошад).
Адабиёт:
1. Рустамов Ш. Макоми забон. - Душанбе: Адиб, 1996. - 211 с.
2. Лугати русию техникй. - Хучанд, 1993. - 123 с.
3. Парвиз Нотили Хонларй. Забон ва чомеа. - 2012. - №1. - 13 сентябр.
4. Лугати русй-точикй. - М.: Русский язык, 1985.
5. Фарханги точикй ба русй. - Душанбе, 2006.
6. Бозидов Н. Мукаддимаи забоншиносй. - Душанбе, 1977.
7. Норматов Н. Забоншиносии умумй. - Душанбе: Маориф, 1991.
ОТРАСЛЕВЫЕ ТЕРМИНОЛОГИЧЕСКИЕ ПЕРЕВОДЫ И ИХ ПРОБЛЕМЫ
Отраслевые терминологические переводы самым серёзным и обязательным образом употребляя возможности самого языка, так что должны исползовать другие источники, в том числе из других языков делать выводы. Одну из основной частей структуры словаря таджикского языка составляют переводы отраслевых терминов. Терминология, как самостоятельная отраслевая часть языка, с момента своего появления имеет требования и специальные правила.
Ключевые слова: перевод, термин, словарь, источник, язык, требование, правила.
INDUSTRY TERMINOLOGY AND TRANSLATION PROBLEMS
Industry terminology transfers most sereznym and binding manner using the power of language and as necessary to the required points should polzovatsya from other sources, including from other languages delat conclusions. One of the main part of the structure of the dictionary Tajik languages are translations of industry terms. Terminology as an independent branch of the tongue with the appearance has special requirements and rules.
Keywords: translation, terminology, research, analysis, style, story, writer, original.
Сведения об авторе: Шарифова Гулистон Амриддиновна, кандидат филологических наук, доцент Технологического университет Таджикистана, e-mail: sharifovag@inbox.ru
About author: Sharifova Guliston, PhD in philological sciences, associate professor of the Technological University of Tajikistan
ЗАБОН - ОМИЛИ ТАШАККУЛ ВА МУТТА^ИДИИ МИЛЛАТ
Мирзо %асани Султон
Институти забон, адабиёт, шарцшиносй ва мероси хаттии ба номи Рудакии Академияи илмуои Цум^урии Тоцикистон
^авли маъруфи амири силахшури саффории Хуросон Яъкуби Лайс, (ваф. 879) «чизе ки ман андарнаёбам чаро бояд гуфт?!»*, пас аз ду карни ба истилох «сукут»-и дунёи форсигуён нахустин паёми озодию озодагии озодзодагон буд, ки дар Хуросону Фароруд пеши рохи густариши бемайлони забони арабй садди сангин гузошт ва дар амри ташаккулу такомул ва шукуфоию боландагии забони модарии мо нахзате падид овард, ки доманаи таъсиру нуфузи он то ба рузгори мо кашида мешавад.
Ба баёни дигар, ин икдоми амири истиклолталабу механпарасти Саффорй ва сиёсати форсигустарии у ба зухуру тачаллии истеъдодхои фавкулода ва таълифу тадвину тарчумаи осори фаровони назму наср ба забони форсии дарй (точикй) дар асрхои баъдй рах боз намуд.
Ба эхтимоли бархе мухаккикони таърихи забон бо расмият пайдо кардани забони форсии дарй дар дарбори Яъкуби Лайси Саффор дар соли 867 давраи миёнаи забонхои эронй, ки аз кушта шудани Дориюши III - охирин подшохи Дахоманишй дар соли 331 то милод ибтидо гирифта, такрибан хазору дусад сол дар пахнаи таърих идома ёфт, анчом пазируфт ва давраи форсии нав шуруъ гардид [2, с. 35].
Бинобар ин, бо итминони комил метавон гуфт, ки таърихи ташаккули халки точик ва забони он дар хамбастагй бо хам сурат гирифтааст ва эхсоси худшиносию
* Ба ривояти муаллифи Таърихи Систон шоире дар васфи футухоти Яъкуби Лайси Саффор касидае ба забони арабй хонд, ки матлаъаш ин аст:
К,ад акрама-л-лоуу щла-л-асри ва-л-балади, Бимулки Я'цуба зй-л-ифзоли ва-л-удади. Яъкуб гуфт: «чизе ки ман андарнаёбам чаро бояд гуфт?!». Ба таври муфассал ниг.: Та'рихи Систон. Тасхехи Маликушшуаро Бахор. - Техрон, 1314. - С. 209.
