CC BY
26Валиев Нурали Умарович - Зав. кафедрой русской и мировой литературы Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни Тел. (+992) 909091612.
About the authors
Ashurov Azamat Dzhumaevich - Lecturer of the Department of Russian and Foreign Literature of the Kulyab State Pedagogical University named after A. Rudaki Tel. (+992) 93707695
Valiev Nurali Umarovich - Head Department of Russian and World Literature of the Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini Tel. (+992) 909091612.
МАНБАЪХ,ОИ ДОСТОНИ «ЮСУФ ВА ЗУЛАЙХО»-И АБДУРАДМОНИ ЧОМЙ
Ширинова Б.
Институти забон ва адабиёт ба номи А. Рудакии
Дар давоми асрдои X-XV дар адабиёти форсии точикй достондои зиёди ишкй, ишкй-романтикй, фалсафй, таърихй, падлавонй, ирфонй, маснуъ, динй, маздабй ва гайра офарида шудаанд, ки аз осори фолклорй, диниву маздабй ва китоби мукаддаси ^уръон сарчашма гирифтаанд, ки дар ин бора дар боби гузаштаи диссертатсия муфассал андешаронй намудаем. ^уръон яке аз сарчашмадои файзбахши адабиёти форсии точикй аст, ки дар асоси мундаричаи он чандин достондо ба назму наср эчод шудаанд, ки дар адабиёт чойгоди хос доранд. Мавлоно Абдурадмони Ч,омй бо истифода аз мазмундои ^уръон чандин газалу касида, китъа ва рубоидо гуфтааст. Ч,омй бо истифода аз сураи 12-и ^уръон, сураи «Юсуф» як достони баландмазмуне офаридааст, ки дар миёни достондои «Х,афт авранг»-и у мисли дурдона назаррабой мекунад ва аз бедтарин ва дилраборатарин достондои адабиёти классикии форсии точикй мебошад.
Сюжети гуфтори мардумии ядуд, ки баъдан ба таркиби бобдои 37-50-и Таврот гузаштааст, асос ва заминаи достондои «Юсуф ва Зулайхо»-до гардидааст, ки дар катори достондо порадои алодидаи он дар жанрдои хурди лирикии фолклорй ва адабй, ба мисли муфрадот, дубайтй, рубой, китъа, суруддо ва газалу касидаву тарчеъбанду таркиббанду сокиномадо ба назар мерасад. Х,амаи он шоироне, ки дар адабиёти форсии точикй киссаи «Юсуф ва Зулайхо»-ро ба тасвир гирифтаанд, аз сюжет ва мазмуни дар китоби мукаддаси «Куръон» омада истифода кардаанд, аз чумла Абдурадмони Ч,омй. Ч,омй мисли шоирони дигар ба Юсуф ва Зулайхо дамчун образе, ки дамаи додисадои кисса бо номи ондо мечархад ва кадрамони асосй мебошанд, тандо аз назари фарогирии масъаладои шариати исломй сухан гуфтаанд ва аз хати сюжети дар «^уръон» буда берун нарафтаанд. Абдурадмони Ч,омй дар достони худ бештар масъаладои ишки ирфониро баррасй карда, ба образи Юсуф ва Зулайхо бештар таваччуд дорад. Дар «Библия» ва «^уръон» фаслдои дар орзуи фарзанд будани шоди Магриб - Таймус, таваллуди Зулайхо, хоб дида, ошик шудани у ба Юсуф, аз дарди ишк занчирбанд гаштани Зулайхо, ишкварзидои Зулайхо ва аз гами ишку васли Юсуф пир гашта, дар сари роди Юсуф хона сохтани Зулайхо, бо дуои Яъкуб чавонзани бокира гаштани Зулайхо ва бо Юсуф издивоч кардану фарзанддо дидан ва марги Юсуфу Зулайхо нишон дода нашудааст, ки «зодаи тахайюл ва эчоди шоирон буда, бадри рангинтару муассиртар гардидани сюжети достондои худ ин кисматдоро бар мавзуи асосй афзудаанд» [9, с.43].
Аз маводи сарчашмадо ва кутуби таърихй ба мо маълум аст, ки дар адабиёти форсии точикй бори аввал сюжети киссаи Юсуф ва Зулайхо»-ро шоирони асри Х Абулмуайяди Балхй ва Бахтиёрй ба назм кашидаанд, ки матни ин достондо то замони мо нарасидаанд. Ба наср бори аввал сюжети ин киссаро Абдуллоди Ансорй бо номи «Анис-ул-муриддин ва шамс-ул-мачолис» ба тасвир кашидааст, ки: «чун намунаи хуби насри бадей, чун киссаи романмонанд, аз чидати мавзуъ макоми хос дорад» [5, с.162]. Оид ба ин киссаи машдур дар адабиёти форсии точикй силсилаи достондо офарида шудаанд, ки тандо аз нигоди сюжет монанд мебошанд, вале аз назари дунари шоирй ва сабки эчодй фарк мекунанд. Вокеоти таърихй ва сюжетдои фолклорй тавассути хомаи шоирон ва нависандагон умри човидонй пайдо мекунанд ва ин гуна асардои чолиб тадричан чузъи адабиёт ва фарданги умумибашарй мегарданд, ки киссаи «Юсуф ва Зулайхо» яке аз чунин осори дилангез ва мондагору човидонии адабиёти форсии точикй ва олам аст, чунки замина ва реша дар китобдои мукаддас, аз чумла ^уръон дорад.
Мундаричаи асосй ва сюжети киссаи «Юсуф»-ро, ки дар Библия омадааст, метавон ба чадор кисмати асосй чудо кард:
1 .Фурухта шудани Юсуф - боби 37.
2.Дар Миср будани Юсуф - бобдои 37 - 41.
3.Юсуф дар Миср хонаводаи худро кабул мекунад - бобдои 41- 49.
4.Вафоти Юсуф - боби 50.
Дocтoни «Юcyф ва Зyлaйхo»-и Äбдyрaхмoни Чрмй дар радифи «Кур^н» аз caрчaшмaи ма^хй - Таврйт низ acocy бyнëди cюжeти хyдрo гирифтaacт ва ин 4 кдамат, ки шмбар кaрдeм ва к^мат^и дигар дар ин дocтoн хeлe равшан ва чoлиби диккат тacвир гардидаанд. Ин 4o шoяд ин тeзиcи mo мавриди ба^и дoнишмaндoн к;aрoр гирад, ки чaрo ^мй аз «Тaвраг» хамчун caрчaшмa иcтифoдa кардааст? Ба aндeшaи mo ^мй хамчун дoнишмaнди 6узурги acримиëнaгй аз caрчaшмaхo ва тарчумахда юнoнии «Тaвраг» бoяд бoхaбaр бoшaд, чунки дар мaвридe ки ба ба^^и у дар бoби шeъри юнoнй, арабй ва китоби «Пoэтикa»-и Äрacтy шинoc мeшaвeм, ба mo oшкoр мeгaрдaд, ки у аз тарчумахда «Таврйт» ба зaбoнхoи арабй хaбaрдoр бyдaacт. Дар хамин бoбaт прoфeccoр Äълoхoн Äфcaхзoд ишoрae дoрaд: «Дар эчoдиëги у эхтирoми бузург ба нaмoяндaгoни халк^и гyнoгyннaжoд (юшни^, яхудиён, зангихд курдхд арабх^ ва тамаддуни умумибашарй, адабиёти Юшни кадим, Эрoни бocтoн, Инчил, Таврйт, ocoри хаттии арабй, ки аз oн ба фaрoвoнй бахра бaрдoштaacт, накши бaрчacтae дoрaд» [б, 493]. Äз caбaби oн ки Maвлoнo ^мй якe аз пeшвoëни тарикати накшбандия дар зaмoни худ буд, нaмeтaвoниcт ин эхтирoми хyдрo ба китоби Таврйт oшкoр баён шзад, харчанд дар лoбaлoи дocтoни «Юcyф ва Зyлaйхo» ва ocoри илмияш ин нукта ба назар мeрacaд. Äбдyрaхмoни ^мй дар дocтoни худ аз хати cюжeти дар «Таврйт» ва хатто «Кур^н» oмaдa бeрyн рафта, ба cюжeти acocй илoвaхoи зиёд вoрид кардаанд, тo дocтoн мyaccирy арзанда эчoд шавад. Сюжети Kиccaрo ча^р к^мата, ки нишoн дoдeм, ба пуррагй фaрo мeгирaнд ва ла^за^и гyнoгyни дар ки^а oмaдa, як рoбитae дар таърих ва фарханги ча^нй дoрaнд ва хдмин рoбитa ва мoнaндй ин к;иccaрo дар байни мaрдyмoни гушгун, нoвoбacтa аз миллат ва мазхаб махбуб гaрдoнидaacт. Ин 4o мeтaвoн aндeшaи дoнишмaнди oзaрй Äббocaлй Гyлиeврo тaрaфдoрй кард: «Гарчи дocтoни «Юcyф ва Зyлaйхo» аввалин бoр дар Таврйт ба риштаи тахрир кашида шyдaacт, вaлe caбaби мубаддал гаштани oн ба мавзуи мавриди ашэк;аи халк^и ча^н ибoрaт acт, аз oн ca^a^o ва хaвoдиce, ки дар oн вучуд дoрaд ва 6o зиндагй ва caрнaвишти инших^ пaйвaндoни хoнaвoдaгй ва мacoили давлатй ва ичтимoй aшoкaмaнд аст. Лгар чунин нaмeбyд, хамаи aфcoнaхo ва ривoягхoи Таврйт мoнaнди кигсаи «Юcyф ва Зyлaйхo» шухрати ча^нй мeдoшт» [1, с.7-8].
Вoкeaхoe, ки дар кигсаи Юcyф аз чoниби у ба coмoн рacидaaнд, ба фoлклoри acрхoи XV1-V111-и теш аз мeлoд ва ба ахди пoдшoхии фиръaвнхoи Mиcр бaрoбaрaнд, ки ба ки^а^и бaдeй табдил ёфта, то рузгори mo ба таври афганами мифoлoгй ва ycтyрaвй рacидaaнд. Мухаккики точик С.Äзoрaбeкoв дар бoрaи ба вyчyдoй ва густариши ин кигса дар фарханги мaceхй чунин гуфтааст: «Пaйдoиши ин ки^а аалан, аз рyзгoр ва кигсаи мардуми coминaжoди Mиcр аст ва nac аз такрибан шaшcaд coл ба китоби ибрoнии Таврйт дoхил гардид ва баъд аз ин хамчун кигсаи динии яхудй шинoхтa шуд. ^aхрaмoни oн Юcyф шaхcияти таърихй буда, хамчун шaхcи хирадманд ва начйтбахши халк ба наклу ки^а ва ривoят табдил ёфтааст» [14, с.27]. Марк Пилoнeнкo, аз My^as^H^™ aврyпoй чунин aндeшa дoрaд, ки: «flocrc^ «Юcyф ва Оcнaт», ки дар acри яки мeлoдй ба зaбoнхoи лoтинй, юнoнй ва cyриëнй аз чoниби мaceхиëн дар пайравии Тaврoт нигoштa шyдaacт, ишхoмбaхши Абдyрaхмoни ^мй бyдaacт, ки дар аал кигсаи яхудист ва кaдoмe аз нaвиcaндaгoни мaceхй oнрo нигoштaacт» [16, с.50].
Дocтoни «Юcyф ва O^ar^o, ки Марк Пилoнeнкo нoмбaр кардааст, В.Элбoeв тадкик намуда, aндeшaи M.Пилoнeнкoрo рад мeкyнaд, ки: «Eane ин ки^аи «Юcyф ва Ocнaт», ки муаллиф нoм мeбaрaд, ба cюжeти «Юcyф ва Зyлaйхo» харгиз рoбитae нaдoрaд ва иcми Ocнaт, ки дар oн 4o oмaдaacт, томи зани acocии Юcyф acт, ки духтари якe аз кoхинoни Мдар аст» (9, 40). Ва дар ин бoрa дар Таврйт чунин oмaдaacт: «Ва Фиръавн Юcyфрo ^фнат - фaънeaх нoмид ва Ошат, духтари Футифаръ, кoхини Унрo ба у ба занй дoд» (8, 77). Ин aндeшaи Марк Пилoнeнкoрo С.Äзoрaбeкoв низ дар мaвридe чoнибдoр аст, ки: «^з эхтимoл дур даст, ки ^мй хам дар эчoд намудани acaри тacaввyфияш (манзур «Юcyф ва Зyлaйхo»-и Ч^oмиcт, - Б.Ш.) аз ин хикoяти мистралй (ирфoнй)-и («Юcyф ва Ocнaт» - Б.Ш.) ищ^м гирифта бoшaд» [14, с.32].
^игсаи Юcyф дар Таврйт чунин ба oхир мeрacaд: «Ва Юcyф ба бaрoдaрoни худ гуфт: «Ман мeмирaм ва Xyдoвaнд шyмoрo аз ин замин cyйи замида, ки бaрoи Ибрoхим, Иcхoк ва Яъкуб rçacaM хурдааст, бeрyн хoхaд oвaрд». Ва Юcyф бани Иcрoилрo rçacaM дoдa гуфт, ки: «Xyдo myMo хатман тафаккуд хoхaд кард ва oн гoх ycтyхoнхoи мaрo аз ин 4o бeрyн хoхeд oвaрд. Ва Юcyф дар шнни caдy дaхcoлaгй вафйт ёфт. Ва yрo хунут карданд ва дар Мдар дар тoбyт гyзoштa шуд» (8, Х,астй, 92). Xynoca кигсаи «Юcyф ва Зyлaйхo» дар фарханги ма^хй мавксь ва ма^ми шoиcтa дoштa, аз тарафи нaвиcaндaгoнy шoирoни зиёд acaрхoи хуб oфaридa шудаанд ва Äбдyрaхмoни ^мй низ ин cюжeти мaceхирo мавриди иcтикбoли худ кaрoр дoдa, дocтoни хeлe бoaрзиш oфaридaacт.
Мундаричаи дocтoни «Юcyф ва Зyлaйхo»-рo баъд аз Таврйт дар ^уръэн ба мyшoхидa мeгирeм, ки ин ду китоб манбаи мухим ва acocии дocтoнхoи дар ин мавзуъ эчoдшyдa дар адабиёги фoрcии точикй мeбoшaнд. Бунёди мавзуъ дар хар ду китoб як аст. Мундаричаи дocтoн дар Таврйт муфа^ал зикр шудааог, вaлe дар ^ур^н мyхтacaр ифoдa ёфтааст.
Ба таркиби китo6хoи зиёди таърих, тaфcирхoи ^ур^н, cилcилaи кacac-yл-aнбиëхo ва адабиёги шифoхивy хаттии бaдeии фoрcии тoчикй кигсаи «Юcyф ва Зyлaйхo» вoрид гардида, зина ба зина ба
як рукни мyxими фaрxaнги иcлoмии форши точикй табдил ëфтaacт, ки аз ^уръон (cyрaи l2) маншаъ гирифтааст. Дар илму адаби умумибашарй фaрxaнги иcлoмй назару чaxoнбинии тoзae овард, ки онро мардуми мамолики гуногун xyб пазируфтанд, чунки ин фaрxaнги Faнй бар бyнëди мycтaxкaми axroKH такя дорад, ки caрчaшмaи аахии он китоби бузурги ^уръон аст. Абдyлxycaйни Зарринкуб дар риcoлaи «Корномаи долом» оид ба xaмин маоъала чунин таъкид кaрдaacт: «Корномаи иолом як фacли дyрaxшoни тaъриxи иншнй аст, на факат аз ч^ати тaвфикe, ки мycлимин дар эчоди як фaрxaнги тозаи чaxoнй ëфтaaнд, балки низ ба caбaби фyтyxoтe, ки ондоро муваффак кард, ба эчоди як дугёи тоза барои Шарк ва Faрб. ^аламрави Иалом дар вoкeъ, на Шарк буд на Faрб» (3, 7). ^уръон xaмчyн манбаъ ва конуни ашши илму ичтимоъу cиëcaтy фaрxaнги иаломй буда, дар caрocaри ocoри баш^ату фacoxaт, тaъриxy кacac ва axлoк тaъcирy нуфузи зиëд дорад. Дар Таврот нoмxoи Одам, Hyx, Ибрoxим, Юнyc, Юcyф, Марям ва дигаронро дучор мeoeм, ки дар ^уръон низ омадаанд ва ба атеари ин нoмxo дар ^уръон cyрaxoи aшoxидa мавчуд ает.
Сураи 12-и ^уръон, cyрaи Юcyф ки аз lll оят иборат аст, дар Макка нозил шуда аз xaëra Юcyфи пaЙFaмбaр xикoят мeкyнaд. Дар ин cyрa xoдиcaвy вoкeaxoи ба caри Юcyф омада, аз чумла: азобу кyлфaтe, ки аз бародарони нoxaлaфи xyд дидааст, ба чox афкандани бародарон, xaмчyн Fyлoм фyрyxтa шудани y ва дар натичаи caбрy токат аз зиндон xanoc шудан ва ба мартабаи баланд рacидaни Юcyф xикoят шyдaacт, ки дар ин бора дар фacшxoи ояндаи диcceртaтcия aндeшaрoнй xoxeм кард.
Дар таркиби cyрaи «Юcyф» 52 маротиба номи Юcyф, 6 маротиба номи падараш Яъкуб, 2 маротиба номи Ибрoxим, 2 маротиба номи №xo^ 5 маротиба номи Азиз, (ки аз ин 4 маротиба Азизи Миcр (Бyтeфoр) ва 1 маротиба Азизи Миcр (Юcyф) дар назар дошта шудааст), омадаанд. Сураи «Юcyф» аз 111 оят иборат аст ва оятаои 1-3-и ^уръон ба caргyзaшти Юcyф рабт надоранд ва ояти ceюм бaëнгaри номи ^cca - «axcaн-yл-кacac» (бexтaрини ^ccaxo) аст, ки ин нукта дар ^уръон чунин oмaдaacг: «Нaxнy наку^у алайка axcaнyлкacacи» (Мо бexтaрин xикoëтрo ба вaxйи ин ^уръон бар ту мeгyeм) [11, с.234].
Аз микдори умумии оягао 101 оят бeвocитa ба caргyзaшти Юcyф рабт дорад ва баъд аз он, аз ояти 102 caр карда, cyxaн дар бораи xaзрaти Мyxaммaд ва мycyлмoнивy имону муъминй мeрaвaд. Ояти 101-и cyрa бо дуои Юcyф ба дaргoxи Худованд ва рaxмaт xocгaнy мycyлмoн мурдани y ба oxир мeрacaд: «Эй Парвардигори ман! Ба ман пoдшoxй додй ва ба ман таъвили axoдиcрo oмyxтй. Эй Пайдокунандаи ocмoнxoвy замин, Ту дар дyнëвy oxирaт кoрcoзи ман xacтй, маро мycyлмoн бимирон ва маро бо накукорон бипайванд!» [lo, c.247].
^игсаи caргyзaшти Юcyф xaмчyн пaЙFaмбaр дар ^уръон пай дар пай oмaдaacт ва кигсаи рузгори дигар пaЙFaмбaрoн дар xaр чо ва пaрeшoн омадаанд ва ингуна муназзамй ва бо як рабти муайян омадани му^аво таж,о xocи киccaи «Юcyф» аст. Ин муназзамии мyxтaвoи киcca, ки дар ^уръон oмaдaacг, дар дocтoнxoи Äбдyрaxмoни Ч,омй бад-ин тарз риоя нашуда, унвони бoбxoи достон mcy пeш оварда шудаанд, ки xoot caбки шоир аст. ^иccaxoи ПaЙFaмбaрoни дагар, ки дар ^уръон омадааст, аз муборизаву мучодалаи эшон бо мардуми caркaш acт, аммо му^авои киccaи «Юcyф» аз аввал то ox^ ба зиндагй ва орзуву ниятеои нeкy ибрaтбaxши y ва аз мушкилоту фoчиaxoи caxти ба caрaш омада ва бо даруи xирaд ва аклу заковат пacи caр кардани ож,о cyxaн мeрaвaд. Дар робита ба xaмин нукта дар «Тaъриxи Табарй» чунин oмaдaacг: «Бад-ин кигсаи эшон андар ибрaтecг мар xyдoвaндoни xирaдрo, ки кори эшон бад-ин чaxoн андар нигаранду ибрат гиранд ва ин xaдиcрo ба ^уръон андар киccae доку xoнaнд ва докутарин киcca ин киcca аст» [2, c.164]. Донишманди эронй Икбол ЯFмoй бо бaxрaбaрдoрй аз тадкикоти Мучтабои Минуй низ дар шфати ин киcca чунин гyфтaacг: «Дар ин кигса чиxил ибрат аст, ки мачмуи он дар xeч киccae бачо нecт» [13, с.64]. Ба aндeшaи Мyxaммaди Хазоилй, дар китоби «Эъломи ^уръон» киccaи «Юcyф», аз он чиxaт «axcaн-yл-киcac» аст, ки ба xoнaндa «acрoри мyxaббaтрo боз мeнaмoяд» [12, c.6-669].
Дар тафшри Абубакр Атики Нишопурй «Тафшри Сурободй» caбaби «axcaн-yл-кacac» гуфтани ин ^cca ин тавр ифода гардидааст: «Ва ин киccaрo «axcaн-yл-кacac» xoнaнд, зeрo ки дар ин кигса зикри пaЙFaмбaрoн ва бacoмoнoн аст, зикри фариштагон ва пaриëн ва одамдон ва чaxoрпoëн ва мyрFOн ва cияри пoдшoxoн ва одоби бандагону axвoли зиндoниëн ва фазли олимону нyкcи чoxилoн ва макру xиллaти занону шeфтaгии ошикону иффати чавонмардон, нолаи мexнaтзaдaгoн ва талаввуни axвoли дустон дар фуркату ву^ат ва иззу зил ва Fинoвy факр ба ошику маъшук ва xyббy бyFЗ ва aндyxy шодй ва тyxмaтy бeзoрй ва амириву acирй - ин xaмa дар ин кигса ба чой ояд. Ва дар ин киcca илми тaвxид ва илми фикя ва илми таъбири xoбy илми фaрocaт ва илми муоширату cиëcaт ва тадбири маишат ба xaм омадаанд [4, с.135].
Дар ду тафшри ^уръон, аз чумла «Тaфcири Сурободй»-и Атики Нишопурй ва «Äccrn^-an-ЧOмeъ лил-лaтoиф-ил-бacoтин»-и Зайди Туш дар бораи вуруди кигсаи «Юcyф» ба ^уръон чунин нyктaxo омадаанд: «Дар Тафшри Сурободй» Абубакр Атики Нишопурй дар киcмaти «^acara ^уръони мачид» чунин нyктae oвaрдaacг: «Саъд ибни Абивaккoc гуяд: «Куръон бар пaЙFaмбaр aшaйxиccaлoм фуру мeoмaд дар Макка ва пaЙFaмбaр бар ëрoн мexoнд, магар маломаге ба табъи эшон
рох ëфт», гуфтанд: «Чи буд, агар Xyдoи тдъоллох cyрae фиристад, ки дар он cyрa амру нахй набувад ва дар он cyрa ^ccae бувад, ки дилхои мо бад-он биëcoяд. Xyдoй гуфт, азза ва чалла: «Нахну наку^у илайка aхcaнyлкacac». Инак, ки^аи Юcyф туро баргуям, то ту бар эшон хонй» [4, с.134]. Ва дар тафшри «Äccитин-aш-чoмeъ лил-лaтoиф-ил-бacoтин» мyфaccири он аз забони Саъд ибни Вaккoc чунин овардааст: «Гуфтанд: - «Чи будй, агар моро аз ахволи пeшинaгoн ^cca фиристодй, то моро дар мутолиаи рузгори эшон ибраге будй». Чабраил омад ва оят овард: «Нахну наку^у илайка aхcaнyлкacac» [7, c.64-65].
Дар хар давру замон лахзахои чудогонаи ин ^cca шоирон ва мyфaccирoнрo водор кардааст, ки ба чанбаи баланди ахлокии он таваччух зохир кунанд ва дар ин мавзуъ ошри чoлибe офаранд. Ахмад ибни Мухаммад ибни Зайди Туш рoчeъ ба махбубият ва фазилату илхомбахшии ин ки^а дар тaфcири худ «Äccитин-aш-чoмeъ лил-лaтoиф-ил-бacoтин» чунин гуфтааст: «Дар он хаджи оворагии Юcyф ва достони дилдодагии Зулайхо ва он мояи шуру шавк ва шeфтaгивy хачру ваал, ки дар ин cyрa аст, биcëрe аз нaвиcaндaгoн ва шоирону мyфaccирoнрo илхом бахшида, чунон ки дар ин замина ocoрe гиромй ва арчманд офаридаанд» [7, c.l].
Дар бораи ибратх,ои ин ки^а мухаккикон aндeшaхoи хуб бaëн кардаанд, ки ин ^cca мохияти баланди илмй, таърихй, этнографй, инcoншинocй, чугрофй, фархангй ва гайра дорад. Номи биcтy шаш пайгамбар, аз чумла - Одам, Нух, Идриc, Худ, Coлeх, Иброхим, Лут, Иcмoил, Ихок, Яъкуб, Юcyф, Аюб, Шуайб, Муш, Хорун, Залкифл, Довуд, Cyлaймoн, Hnëc, aш-Яcaъ, Юнyc, Узайр, Зaкaриë, Ях£, Иco ва Мухаммад дар дохили Куръон омадаанд. Донишманди точик Ф.Нacриддинoв, ки оид ба арзишхои адабй дар тарчума ва тaфcирхoи Куръон тахкикаги aрзишмaндe кaрдaacт, рочсъ ба мав^и ки^а^ои куръонй, ки ба номи Пайгамбарон oмaдaacт, чунин aндeшa дорад: «Мафхум ва иcтилoхи «^cca» дар Куръон бо маънии истилохии роичи он дар aдaбиëг тафовути нaзaррac дорад. Зeрo ки^а^ои куръонй чун худи матни Куръон аз вахйи Илохй борвар гардидаанд ва мaкcaдeрo дунбол доранд, ки хадафи мeхвaрии кулли матни китоби ocмoниcт. Äз ин ру, киcca дар ^уръон на чун таълифоти достонист. Куръон китоби киcca нaмeбoшaд, балки он caрчaшмaи хидоят буда, ^cca чун вacилae бар найли ормонхои хидоятии ин китоби мyкaддac хидмат нaмyдaacт» [15, c.226]. Вoкeaн, ки^а^ои ибратбахш, ки аз рузгори Пайгамбарон дар Куръон oмaдaacт, ва шарху бозгуии онхоро дар кутуби тафшр мeхoнeм, хидоятгар ва иршодгари чoмeaи инcoнй мeбoшaнд. Ки^аи «Юcyф ва Зулайхо», ки дар Куръон аст, ^ccae бeмoя аз дороихои хунарй нecт ва шeвaи бaëнy офаринишхои хунарй дар он мaвкeи баланд доранд ва: «Ки^аи «Юcyф ва Зулайхо», ки аз руйдодхои во^й ва aшхocи таърихй хикоят мeкyнaд, бо бaëни биcëр зeбoвy фа^х матрах гaрдидaacт, ки дар мтеоли киccaи дигари олам назари кам дорад. Аз байни киccaхoи Куръон, ки мaнcyб ба aнбиë мeбoшaд, танхо киccaи «Юcyф» acт, ки хама мазмуни он дар якчоягй ва ба таври мycaшcaш накл гaрдидaacт, ки камтарин киccaхoи машхур дорои чунин хycycият мeбoшaнд» [9, c.49].
Ояти охирини cyрaи «Юcyф» (ояти 111) дар Куръон, ки мазмун ва мундаричаи киccaи «Юcyф»рo чaмъбacт мeкyнaд ва манбаи илхоми Мавлоно Äбдyрaхмoни Чомй гaрдидaacт, чунин ба охир мeрacaд: «Ба дурустй, ки дар киccaи пайгамбарон барои coхибхирaдoн пaндe хacт. Куръон cy^aœ нecт, ки барбофта бошад, вaшeкин тacдиккyнaндaи он чи acт, ки теш аз вай аст ва бaëнкyнaндaи хар чиз ва хидоят ва бахшоиш барои муъминон аст» [10, c.lll].
Хамин тавр, манбаъхои acocй ва бyнëдии дocтoни «Юcyф ва Зулайхо»-и Äбдyрaхмoни Чомиро метавон ба таври фишурда чунин номбар кард: китобхои мyкaддacи Таврот (бобхои 37-50, киcмaти «Xacтй»), Куръон ^ураи 12, ки аз 111 оят ибрат аст), китобхои «Таърихи Табарй» (бобхои «Xaбaри Юcyф aшaйхиccaшoм» ва «Ки^аи Зулайхо бо Юcyф»), Тарчумаи «Тaфcири Табарй», тaфcирхoи «Kaшф-yл-acрoр»-и Рашидуддин Äбyлфaзли Майбудй, «Тaфcири Cyрoбoдй»-и Абубакр Äтики Нишопурй, «Äccигин-aш-чoмeъ лиллaтoиф-ил-бacoтин»-и Ахмад ибни Мухаммад ибни Зайди Туш.
Мавлоно Äбдyрaхмoни Чомй бо такя ба ин caрчaшмaхoи мухимми илмй, теруи халлокона ва завку caшикaи баланди хунари шоирй тaвoниcтaacт, ки як достони бeхтaрин ва дилнишинро дар таърихи aдaбиëти кшaccикии форши точикии acри XV биëфaрaд, ки дар кишвархои зиëди Шарк дар имгидоди бeш аз 500-coл пайравону эътикодмандои зиëд пайдо кaрдaacт ва дар пайравии acaри у acaрхoи худро ба забонхои yзбeкй, туркй, озарбойчонй, гурчй, тагорй, казокй, туркманй, паштунй ва гайра эчод кунанд ва аз ному махорати шоирии у ба нeкй ëд кунанд.
АДАБИЁТ
1. Ä66ocaши Kyлиeв. Поэма <^cy<^ и Зyшeйхa» Абдурахмана Джами. Лвгарeфeрaт кандидатской диcceртaции.-Боку, 1966.- 28 c.
2. Абуалии Балъамй. Таърихи Табарй. Аз cишcилaи «Калкхои эронй дар маъхазхои таърихй». Чилди 1. - Дyшaн6e: «Ирфон», 1992. - 656 c.
3. Ä6дyлхycaйни Зарринкуб. Корномаи иcшoм. Баргардони C.Cyлaймoнoв. -„Hy^a^e: «Пайванд», 2007. -209 c.
4. Атики Нишопурй. «Тaфcири Cyрoбoдй». Тacхeхи Caиди C^^ona Иборат аз чахор чилд. -Тeхрoн: Фарханги нашри нав, 1382. -542 c.
5. Аълохон Афсахзод.Одамушшуаро Рудакй. Рисолаи тахкикотй. Нашри дувум. -Душанбе: «Адиб», 2008.- 312 с.
6. Аълохон Афсахзод. Ч,омй /Энсиклопедияи адабиёт ва санъати точик. Ч,илди 3. Душанбе:Сарредаксияи илмии Энсиклопедияи миллии точик. 2004.-522 с.
7. Ахмад бинни Мухаммад Зайди Тусй. Тафсири «Асситин-ал-чомеъ лил-латоиф-ил басотин». Ба эхтимоми Мухаммади Равшан.-Техрон, 1345 - 812 с.
8. Библия. Навиштаи мукаддас. Ахди Кадим ва Ахди Ч,адид. Институти тарчумаи Библия. Мутарчим Мордехай бен Х,иё Бачаев.-Стогколм, 1992.-1700 с.
9. Вафо Элбоев. Киссаи «Юсуфу Зулайхо» дар адабиёти форсии точиикии асрхои X-XV (масъалаи гузариши мазмунхо ва образхои динй ба адабиёти бадей).-Душанбе: «Дониш», 2015. -320 с.
10. Куръон. Матни асл ва тарчумаи маънохои он ба забони точикй. Тарчума ва тавзехоти М.Умаров.-Душанбе: «Ирфон», 2007. -616 с.
11. Куръон. Тарчумаи Махдй Илохии Кумшай.-Техрон:Бунёди нашри Куръон, 1368.-605 с.
12. Мухаммади Хазоилй. Эъломи Куръон. Чопи дувум.-Техрон: Муассисаи интишороти Амири Кабир, 1350.-810 сах.
13. Мучтабо Минуй. Китоби «Хазораи Фирдавсй» ва бутлони интисоби «Юсуф ва Зулайхо» ба Фирдавсй. Мачаллаи Симург, шумораи 4, 1326 .- 64 с.
14. Сардорбек Азорабеков. Киссаи Юсуф ва бозтоби он дар насри форсй-точикии асрхои Х-Х1. Рисолаи номзадй. -Душанбе, 2005. - 192 с.
15. Фахриддин Насриддинов. Арзишхои адабй дар тарчума ва тафосири кухани форсй-точикй. - Хучанд: «Ношир», 2012. - 576 с.
16. Philonenko M. Josep of Assented introduction text critique traducing of notes. -Leidan, 1968.- 455 p.
ИСТОЧНИКИ ПОЭМ «ЮСУФ И ЗУЛЕЙХИ» АБДУРАХМАНА ДЖАМИ
На протяжении Х-ХХ веков в персидско-таджикской литературе написано много любовных, философских, исторических, героических, мистических, религиозных и других поэм, где свои корни берут из фольклорных, религиозных книг, в том числе из священного Корана. Адбурахман Джами воспользуя сюжет 12-я сура Корана написал прекрасную поэму «Юсуф и Зулейха», где в персидско-таджикской классической литературе несомненно является шедевром.
Ключевые слова: Абдурахман Джами, поэма «Юсуф и Зулейхи», литературоведческие взгляды, проблема стиха, достойного поэта, прекрасных стихов.
THE SOURCES OF THE POEM «YUSUF AND ZULEIHA» ABDURRAHMAN JAMI
Throughout the X-XX centuries, Persian-Tajik literature has written many love stories, philosophical, historical, heroic, mystical, religious and other poems, where their roots are taken from folklore and religious books, including the Holy Koran. Adburakhman Jami using, the subject of the 12th Sura of the Koran, wrote a beautiful poem «Yusuf and Zuleiha», which is undoubtedly a masterpiece in the Persian-Tajik classical literature.
Keywords: Abdurakhman Jami, the poem «Yusuf and Zuleiha», literary views, the problem of verse worthy of the poet, the beauty and grace of words, the poet's skill, beautiful poems, inappropriate praise.
Сведения об авторе:
Ширинова Бахтинисо Бахриддиновна - соискатель Института языка и литературы имени Абуабдуллаха Рудаки тел: (+992) 918676247.
About the autor:
Shirinova Bakhtiniso Bahriddinovna - researcher of Institute of language and literature name under of Abuabdullah Rudaki. Phone: (+992) 918676247.
МАВЦЕИ МУРОДИФОТ ДАР АШЪОРИ ШОИРОНИ САДАИ XIV
Калонова М.Ц.
Донишгоуи давлатии тиббии Тоцикистон ба номи АбуалйИ.С.
Омузишу тахкики забони адабиёти классикй, аз як тараф, барои муайян намудани хусусиятхои забони адабии точик дар давраи муайян ахамият дошта бошад, аз тарафи дигар, барои такмил ва ошкор намудани раванди ташаккул ва инкишофи минбаьдаи забони адабии муосири точик ахамияти бузурги назарй ва амалй дорад [10, c.5-6]. Дар хамин мазмун лугатнигори точик А.Суруш низ кайд мекунад: «Кавме, ки аз асолати забони хеш дур афтодааст, танхо вожа ба вожа метавонад, ба он наздик гардад ва гусастагихои деринро дубора бипайвандад» [14, с.3]. Барои тахкику чустучуи забони назму насри ниёгони худ ва барои дарёфти асолати забони хеш хар фарди пажухишгар талоши онро мекунад, ки бо чустучуи маъниву асли калима, таркиб ва ё иборахои куруни гузашта дар рушду такомули забони адабии муосири точикй сахми худро гузорад ва хамчунин, барои
