CC BY
16
ТДУ 371.01
Исломов Шамсулло, н.и.п, мушовири гимназиям хусусии Донишвар-1 (Тоцикистон, Душанбе); Бобоева Зарнигор Тоцировна, унвончуи кафедраи назария ва методикаи таълими забони модарии МДТ ДДХ ба номи акад. Б.Рафуров (Тоцикистон, Хучанд)
Исломов Шамсулло, к.п.н, консультант частной гимназии Донишвар-1(Таджикистан, Душанбе); Бабаева Зарнигор Тохировна, соискатель кафедры теории и методики преподавания родного языка ГОУ "ХГУ имени акад. Б. Гафурова " (Таджикистан, г. Худжанд) Islomov Shamsullo, Ph.D. pedagogical sciences, consultant at the private gymnasium Donishvar-1 (Tajikistan, Dushanbe); Babaeva Zarnigor Tokhirovna, research worker of the Theory and Methodology of Teaching the Native Language Department of the SEI KSU named after аcad. B. Gafurov" (Tajikistan, Khujand), E-mail: uchzaphgu@mail.ru
Вожахои калидй: таълим, усул, метод, хонанда, омузгор, сифат, таълими интерактиви, салоцият
Муаллифон саъй намудаанд дар омузиши цаёт ва эцодиёти Абдуррацмони ЦомП цойгоци «Модели технологияи таълим ва салоциятцои хонандагону омузгорон»-ро муцаррар намоянд. Зикр мешавад, ки, дар модулхо ва мацолацое, ки дар бораи муносибати босалоцият ба таълим дар Тоцикистон иншо шудаанд, байни ду мафцум: метод ва муносибат фарц нагузоштаанд.Ба андешаи муаллифони макола, усулцои таълим дар цамаи намуди низоми таълиму тарбия ба куцнаву нав, фаъолу гайрифаъл бояд цудо нашаванд ва цар кадоме аз он дар мавцеи худ шоистаи эътироф аст. Мушкилот дар истилоц ва номи ин ё он усул нест, балки дар равандцои педагоги -сохтор, идоракуни, муносибат ва дар мацмуъ низоми мавцуда аст. Бароирасидан ба салоциятцо методология ва морфологияи низоми мазкурро тацдиди назар кард, то ки дар цатори дигар равандцо муносибат ба истифодаи методцо тагйир ёбанд. Методологияи истифодаи таълими интерактиви ин цамкории муаллиму хонанда, шарикии хонанда дар интихоби мавод ва аз роци тацриба гирифтани донишцои нав, интихоби маводе, ки барои имрузу фардои хонанда созгор бошад ва салоцияти муаллим роцнамо, шарики цамкори бо хонанда дар ташкили зиндагии имрузу фардои кудак аст. Муаллифон бо такя ба озмоишцои педагоги собит менамоянд, ки истифодаи мацмуи усулцо аз вазъияти таълими ва мацорати (бароати) омузгор вобастаги дорад.Муаллифон ба тарики намуна методцои хониш, навиштан, лугатомузи, лоицасози шарцу тафсир дода, нацши онцоро дар ташаккули салоциятцо собит намудаанд.Барраси мавзуъ муаллифонро ба хулоса меоварад, ки технологияи таълим ин мацмуи роцу усулцо барои моцирона ицро кардани вазифа ва мацсадцои мушаххаси таълими аст; цамаи усулцо ба хотири фаъол кардани хонанда, барои гирифтани донишцои зарурии дар амалия санцидашуда, иштирокчии фаъол гардонидани хонанда дар истифадаи ин донишцо мебошад; цама усулцо дар ташаккул додани салоциятцои коммуникативи, ицтимоишавиихонанда, кор карда тавонистани у бо иттилоот, технологияцои иттилооти, ташаккул додани цобилиятцои тацлили, эцоди ва гайра цамрадифи якдигаранд.
Ключевые слова: образование, метод, методика, ученик, преподаватель, качество, интерактивное обучение, компетентность
Авторы стремились установить место «модели технологии обучения и компетенций учащихся и преподавателей» в изучении жизни и творчества Абдурахмана Джами. По мнению авторов статьи, в модулях и статьях, в которых были изложены различные мнения о грамотном подходе к обучению в Таджикистане, не было различий между двумя понятиями - метод и отношение. Утверждается, что методы обучения во всех видах систем обучения и воспитания не должны разделяться на новые, активные и пассивные, каждый из них заслуживает признания в своей позиции. Проблема не в термине и названии того или иного метода, а в педагогических
174
D01:10.51844-2077-4990-2023-3-174-181
ИСТИФОДАИ УСУЩОИ ФА ЪОЛИ ТАЪЛИМ ДАР ОМУЗИШИ ХАЁТ ВА ЭЦОДИЁТИ АБДУРРАХМОНИ цомЙ
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ АКТИВНЫХ МЕТОДОВ ОБУЧЕНИЯ В ПРЕПОДАВАНИИ ЖИЗНИ И ТВОРЧЕСТВА АБДУРРАХМАНА
ДЖАМИ
ACTIVE LEARNING METHODS USAGE IN THE PROCESS OF TEACHING THE CREATION ACTIVITYIES OF ABDURRAHMAN
JOMI
процессах - структуре, управлении, отношениях и в целом в существующей системе. Для достижения компетенций необходимо было пересмотреть методологию и морфологию данной системы, чтобы, среди прочего, изменить подход к использованию методов. Методика использования интерактивного обучения - это взаимодействие учителя и ученика, партнерство ученика в выборе материала и приобретении новых знаний на основе опыта, когда выбор материала гармонизирует с сегодняшним и завтрашним днем ученика, а компетенция учителя -это руководство, партнер по сотрудничеству с учеником в организации сегодняшней и будущей жизни ребенка. На примерах изложены методики чтения, письма, словосочетания, пояснительного проекта и научно доказана их роль в формировании компетенций. Рассмотрение темы приводит авторов к выводу, что технология обучения представляет собой совокупность способов и приемов для умелого выполнения конкретных образовательных задач и целей; все методы, направленные на активизацию учащегося, получение необходимых знаний, проверенных на практике, участие в активизации учащегося в применении этих знаний; все методы направлены на формирование коммуникативных, социальных компетенций, аналитических, творческих способностей учащегося, на то, чтобы он мог взаимодействовать с информацией, информационными технологиями и т.д.
Key words: education, method, methodology, student, teacher, quality, interactive learning, competence
The authors made an attemped to determine the place of the "model of teaching technology and competencies of students and teachers" in the study of the life and work of Abdurukhman Jami. According to the author's opinion, in the modules and articles that were presented about a competent approach to learning in Tajikistan, there were no differences between the two concepts of method and attitude. Teaching methods in all types of teaching and upbringing systems should not be divided into new, active and passive, and each of them deserves recognition in its position. The problem is not in the term and name of a particular method, but in the pedagogical processes - structure, management, relationships and in general - in the existing system. In order to achieve competencies, it was necessary to revise the methodology and morphology of this system in order, among other things, to change the approach to the use of methods. The method of using interactive learning is the interaction of a teacher and a student, the partnership of a student in choosing material and acquiring new knowledge based on experience, the choice of material that will be harmonious for today and tomorrow of a student, and the competence of a teacher is a guide, a partner in cooperation with a student in organizing the present and future life of a child. The authors outlined the methods of reading, writing, word combinations, and explanatory projects by example and scientifically proved their role in the formation of competencies. Consideration of the topic leads the authors to the conclusion that learning technology is a set of methods and techniques for the skillful fulfillment of specific educational tasks and goals; all methods aimed for activating the student, obtaining the necessary knowledge, proven in practice, participating in the activation of the student in the application of this knowledge; all methods are aimed at the formation of communicative, social competencies of the student, so that he can interact with information, information technology, the formation of analytical and creative abilities, etc.
Сифат ва самараи таълим аз интихоб ва истифодаи бамавкеи роху усулхои таълим вобаста аст. Максади мо дар ин макола он нест, ки усулхои таълимро амик тахкикот барем, балки он аст, ки дар омузиши хаёт ва эчодиёти Абдурухмони Ч,омй чойгохи «Модели технологияи таълим ва салохиятхои хонандагону омузгорон»-ро мукаррар намоем. Омузиши масъала собит намуд, ки мав;еъ ва дарачаи истифодаи усулхои таълим дар «низоми таълими салохиятнокй» дар баъзе аз тавсияву дастурхои таълимй яктарафа ва хатто баъзан гайриилмй шарх ёфтаанд, ки дар тачрибаи амалй таъсири манфй расонида, коршиносону омузгоронро ба иштибох рохандозй менамоянд. Масалан, «Модули 1,-Низоми таълими салохиятнокй» ва баъзе маколахои унвончуён, ки вобаста ба муносибати босалохият иншо шудаанд, аз хамин кабиланд. Пеш аз хама, дар сарлавхахои маколахо ва модулхо ба иштибох (методикаи таълими салохиятнокй) рох дода, дар мазмуну мундаричаи онхо низ ин галат рох ёфтааст) Ба андешаи мо, сарчашмаи ин галат дар «Модули 1» ва модулхои сонй (1,2,3,4...) аст. Дар сарсухани «Модули 1» омада: «Яке аз тадбирхои басо мухими гузариш ба низоми нави таълим- низоми таълими салохиятнокй мебошад [6,с.4]. Мураттибони ин модул дар сахифаи 9 хушдор медиханд, ки «салохиятро таълим намедиханд», вале поёнтар ва минбаъд беохир ибораи «таълими салохиятнокй»-ро истифода кардаанд, ки минбаъд аксари мухаккикон ва омузгорон онро мавриди истифода карор додаанд. Илова ба ин, онхо кушиш кардаанд, ки «салохиятнокй»-ро хамчун низоми нав
(системаи нави таълим) муаррифй кунанд, вале дар нишон додани назария ва амалияи он пурра муваффак нашудаанд. Дар Федератсияи Русия онх,о на низом, балки «муносибат» эътироф кардаанд, ки ин бахси алохида аст ва ба вазифаи тахкикотии мо шомил намегардад. Вале дар мавриди методхои таълим мо бо мураттибони «Модули 1» хамназар буда наметавонем. Масалан, дар «Модули 1» таъкид мешавад. ки «...дар низоми синфй - дарсй асосан методхои шархй аёнй истифода мешаванд» [6,с.5]. Онхо байни ду мафхум метод ва муносибат фар; нагузошта, заифии низоми синфй дарсиро аввал дар методхо ва дуюм ба дигаргуншавии вазъи сиёсй, иктисодй ва ичтимоии чомеа мутобикат накардани низоми мавчуда, ки дуюмин дуруст аст. Онхо дар ин маврид се акидаи илман асосноки олимону коршиносони сохаро (Аткинсон Р., Вербитский А.А., Болотов В.А. ва Сериков) иктибос овардаанд[6,с.7]. Иктибосхо аз руи мазмуну мундарича ва нишон додани дарачаи номутобикатии муносибатхои наву кухна дурустанд, вале ба методхо хеч як муносибате надоранд. Онхо бехтаршаваии вазъи таълиму тарбияро дар тагйир додани муносибат баррасй кардаанд, ки вокеият дорад ва бори дигар таъкид карданием, ки усулхои таълим дар хамаи намуди низоми таълиму тарбия ба кухнаву нав, фаъолу гайрифаъл бояд чудо нашаванд ва хар кадоми он дар мавкеи худ шоистаи эътироф аст ва хатто агар мо аз низоми синфй -дарсии Я.А. Коменский пурра даст кашем ва низоми нави дигарро чорй намоем хам, усулхои мавчуда шомили хамон низом мегарданд. Хдтто як нигохи умумй ба тахкикотхои ин самт нишон медихад, ки дар илми педагогика усулхои педагогикаи хамкорй (Ушинский Н.Д., Макаренко А.С.), усулхои репродуктивй, проблемавй, чустучуй -тахкикотй, (назарияхои М.И- Махмутов, И.Я Лернер) ва усулхои омехта аз руи нишонахои таълимй-маърифатй, хавасмандгардонй, арзёбй ва самаранокй (назарияхои Ю.Б.Бабанский, М.Н. Скаткин) ва гайра арзишманд буда, холо дар катори аввали технологияхои имрузаи таълимй меистанд ва инро мураттибони «Модули 1» дар «Модули З" пурра икроранд.
Дар охири асри гузашга ва ибтидои асри XXI дар методикаи таълими адабиёти точик низ тадкикотхои илмие пайдо шуда буданд, ки дар онхо усулхои таълими адабиёти точик ва хатто роху усулхои тахлили асархои бадей дар мактабхои миёнаи чумхурй дар асоси дастовархои илмию амалии педагогика ва методикаи таълим таълиф шудаанд ва имруз низ мавриди истифода карор доранд. Чунин назария дар корхои илмию тахкикотии методистони точик Ш. Исломов, К. Хочаев, С. Наимбоев. F.Мирзоев, МДозичонов, А.Аминов, А.Ваххобов, М.Пиров ва чанде дигарон мавкеи мухим дорад, ки аз тахкикотхои олимони шинохтаи сохаи педагогика, психология ва методикаи таълими адабиёти замони шуравй ба монанди Л. С. Выготский, М.Н. Скаткин, Ю.К. Бабанский, Е.Ф. Шаталов, М.А. Рыбникова, В.В. Голубков, И.Я. Лернер, А.А. Липаев, В.А. Николский, З.Я. Рез, Н.И. Кудряшев, Г.И. Беленький, В.Г. Маранцман, С.К. Бирюкова ва дигарон сарчашма мегиранд. Яке аз тахкикотхои фундаменталие, ки дар сохаи омузиши мероси классикони адабиёти точик дар солхои 90-уми асри гузашта анчом ёфтааст, ин тахкикоти илмии Ш. Исломов ба хисоб меравад. Мухакик бори аввал дар методикаи таълими таърихи адабиёти точик истифодаи васеи усули мукоисаро дар мисоли омузиши мукоисавии бехтарин осори классикони точик-достонхои «Шохнома»-и Абулкосим Фирдавсй, достонхои «Искандарнома» ва «Лайлй ва Мачнун»-и Низомии Ганчавй, достони «Хирадномаи Искандарй»-и Абдуррахмони Ч,омй ва достони «Лайлй ва Мачнун»-и Шамсиддин Шохин ба таври илмию амалй возех нишон дода таъкид ба он дорад, ки табиати адабиёти классикии точик майл ба омузиши мукоисавй дорад ва истифода аз он имкон медихад, ки хонанда мустакилона тавассути чустучу монандй ва тафовутхоро мукаррар карда асархоро хубтару бехтар омузад ва тафаккури тахлиливу мустакилияти худро дар баходихй рушд дихад [3,с.27]. У хамин назарияро дар дах мавриди омузиши адабиёти классикй бо истифодаи ин тарзи таълим нишон дода, мустакилона аз худ намудани донишро дар хамгироии усулхои репродуктивй, тахкикотй-чустучуй, проблемавй, мукоиса, индуксия, дедуксия, бахсу мубодила ва гайра медонад, ки он як тахкикоти навин дар методикаи таълими адабиёти точик дар охири садаи XX буд ва имруз низ мохияти илмию амалии худро гум накардааст. Мураттибони «Модули 1» шояд мухимияти масъаларо дарк карда, дар «Модули 3» каме ислохот ворид намуда таъкид кардаанд, ки «Таълими хонандамехвар аз назарияхои зерин маншаъ мегирад:1 .Назарияи таълими проблемавй (Илина Т.А.). 2.Таълими ба шахсият нигаронидашуда (Якиманская И.С.). 3.Педагогикаи хамкорй (Ушинский Н.Д.,Макаренко А.С.) ...» [11,с.7]. Вале фаромуш кардаанд, ки дар илми педагогикаи точик олимони соха монанди М. Лутфуллоев, Ф.Шарипов, С.Шербоев, С.Аминов М. ва чанде дигарон тахкикотхои илмии муносиб ба анчом расонидаанд. Вале ба хар хол мураттибон дар «Модули 3» назария ва амлияи технологияхои таълим, аз чумла
усулхои таълимро хеле доманадор ва амалй шарх додаанд ва мебинем, ки хамон усулхои анъанавй дар консепсияи онхо дар муносибатхои нав усулхои мехварианд. Хдтто онхо номи сарлавхаи матнро хамчун усули таълим муаррифй кардаанд. Бо вучуди ин дастур намунаи хубе барои истифодаи амалй ва пажухиш дар педагогикаи муосир аст.
Бо зикри ин андешахо ба натича мерасем, ки усулхо дар низоми пешин, ба гуфтаи мураттибони «Модули 1» танхо иборат аз методхои шифохию аёнй иборат набудаанд ва методхои чустучуй- тахкикотй, мукоиса, проблемавй ва гайра дастоварди илмии олимони соха буданд, ки «... хадди истифодабарии онхо то андозае муайян гардидааст ва омузгорон аз он бархурдорй менамоянд» [6,с.86]. Мушкилот дар истилох ва номи ин ё он усул нест, балки дар равандхои педагогй- сохтор, идоракунй, муносибат ва дар мачмуъ низоми мавчуда аст. Барои расидан ба салохиятхо методология ва морфологияи системаи мазкурро тачдиди назар кард, то ки дар катори дигар равандхо муносибат ба истифодаи методхо тагйир ёбанд. Дигар ин ки усулхои таълим дар педагогикаи муосир, ба андозае ки боиси инкирози низоми маорифи имруза бошад, нест, балки, ба гуфтаи В.А.Болотов ва В.В. Сериков бояд муносибатро ба таълим дигар намоем, зеро «... тагйирот дар сохахои ичтимой, иттилоотиву технологй боиси пайдо шудани фархангу маданияти нав гашта, дар он тахсилот, ки танхо ба андухтани дониш нигаронида шудааст, самаранокй ва максаднокиашро аз даст додааст» [6,с.1].Пайгирии мухаккикон дар бораи ташаккули методхои таълим аз замони амалй гардидани назарияи Я.А.Коменский то имруз нишон медихад, ки дар илми педагогика тагйирот ва тахаввуллоти зиёде рух додааст ва нодида гирифтани онхо аз руи инсоф нест. Вале мавриди кайд аст, ки тамоми тахкикоти олимони шуравй, аз чумла мухакикони чумхурии мо, ба формулаи маъмулии дониш, малака ва махорат нигаронида шудааст. Донишаандузй талаботи аввал ва стандартй дошта, сол ба сол хачми маводи таълим на аз руи сифат ва мохияти ба хонанда зарурат доштан, балки аз руи шумора ва хачман зиёд кардани он ба авчи болои худ расид, вале барои хазми он, барои дар тачриба ва амал санчидани он вакту фурсат нагузоштанд ва барномаву китобхои дарсии имрузаи адабиёти точик аз руй хамин принсип тахия шудааст. Аз байн рафтани ИЧ,ШС ва таъсири мамолики дар ин низом набуда, имкон фарохам овард, ки на танхо ба педагогика ва методикаи таълим, балки ба назария ва амалияи тахсилот ислохоти чиддй ворид гардад. Акнун «ба кудак на танхо хондану навиштан, балки чй гуна хуб зиндагй карданро низ бояд омухт»[2,с.83].Дар сй соли охир дар тачрибаи илмию амалии кормандони сохаи маорифи чумхурй истилохи «интерактивй» ё худ «усулхои интерактивй» пахн гашта, вожаи серистеъмол гардид. Методологияи истифодаи таълими интерактивй ин хамкории муаллиму хонанда, шарикии хонанда дар интихоби мавод ва аз рохи тачриба гирифтани донишхои нав, интихоби маводе, ки барои имрузу фардои хонанда созгор бошад ва салохияти муаллим рохнамо, шарики хамкорй бо хонанда дар ташкили зиндагии имрузу фардои кудак аст. Барои расидан ба максад хамаи усулхо хубанд ва дигар зарурат ба тафрика намудани онхо ба методхои фаъол, гайрифаъол, методхои анъанавй ва гайра намонд. Собит гардидааст, ки методхои «гайрифаъол» - сухбат, накл, шарх додан, намоиш додан ва гайра низ дар мавкеи худ бо максади фаъол намудани хонанда дар зинаи дигари фаолият накши мухим доранд ва аз онхо ба хотири «гайрифаъол» буданашон даст кашидан нашояд ва хатто даст кашидан хам имкон надорад. Дигар ин ки, мухаккикони соха усулхои таълимро дар шароити чорй намудани муносибати босалохият ба «кухна» (анъанавй) ва «нав» (интерактивй) чудо накардаанд. Ва бояд дарк кард, ки методхо кухна нашудаанд, балки талаботи нави маърифатй, илмию фархангй ва иктисодию ичтимоии чомеаи имруза талаб мекунад, ки муносибат ба таълим, муносибат ба технологияи истифодабарии онхо дигар шавад. Масалан «тарзи гуш кардан» дар низоми педагогикаи шуравй бо ишораи «бодиккат гуш кардан» чамъбаст ёфта, усулхои амалии он тарики «муаллим мехонад, хонандагон бодиккат гуш мекунанд, хонандае матнро мехонад, дигарон бодиккат гуш мекунанд», шарх меёфт. Салохияти муаллим дар хондани матн ва салохияти хонанда дар гуш кардани хониш чамъбаст мегардид. Салохияти чонибхо хеле сода ва махдуд шарх меёфтанд. Имруз низ тарзи гуш кардан дар аксари фанхо, аз чумла адабиёт, хеле мухим аст. Вале салохиятхо чун пештара нестанд, балки салохияти муаллим ба вучуд овардани вазъият барои «ба таври фаъол гуш кардан» ва амалан ичро кардани фаъолиятхоест, ки хонанда «шунидан»-ро аз «гуш кардан» фарк кунад. Гуш кардан ин омода намудани хонанда ба мархалахои дигари кор аст. Муносибати босалохият имкон медихад, ки муаллим то замоне дар хонандагон малакахои гуш карданро ба вучуд наорад ва хонанда шунидану гуш карданро фарк накунад, бояд аз
хадафи худ даст накашад. Хонандаро ба фаъолона гуш кардан одат намудан як намуди фаъолияти интерактивй аст. Агар у оромона вонамуд кунад, ки гуш карда истодаасту фикру хаёлаш чои дигар бошад, на хонанда ва на муаллим ба ма;садхои таълимии худ намерасанд. Бинобар ин муаллим пеш аз гуш кардан дастури гуш карданро пешниход мекунад, ки шояд чанд чумларо ташкил дихад. Пасон ба гуш кардани хонандагон мутаваччех мешавад, ки чехрахо тагйир меёбанд, назархо ва чашмхо ба кадом самт равона мешаванд, абрувон бехаракатанд ё болову поён мераванд, нафаскашй бошиддат мегардад ё не ва гайра. Чун ин нишонахо дар аксари хонандагон хувайдо гашт, муаллим эътимод пайдо мекунад, ки хонанда шунавандаи беэътибор нест, балки дар баробари шунидан, таваччух ба мазмун кардааст, муттаассир гашта, ба ум;и гуфтахо фуру рафта истодааст. Агар не, гуш карданро метавонад ;атъ кунад ва аз нав бо муносибати дигар хонандаро ба гуш кардан омода намояд, то даме ки хонанда ба шунавандаи фаъол табдил нашавад, то даме ки салохияти фаъол гуш кардан дар у рушд наёбад. Тавре ки мебинем ин чо истилохи «гуш кардан» тагйир наёфт, вале муносибати руякии лахзаи аввал «боди;;ат гуш кунед» ба муносибати босалохият «фаъол гуш карда тавонистан» бо таъсири тарзи дастурдихй ва амалан такрор кардани он» табдил шуд. Шояд аз ин руз ба минбаъд хам дар назария ва хам дар амалияи педагогика, аз чумла методикаи таълими адабиёт, усулхои нав, истилохоти нав пайдо шаванд, вале хар кадоми онхо дар мавриди худ истифода хоханд шуд. Масалан, усули аз ёд кардани матн, ки аз рузи пайдо шудани матн то ба имруз фаъол аст, метавонад дар муносибати босалохият ва морфологияи усулхои интерактивй «кухна» шуда бошад? На, ин усул яке аз аввалин усулхои методй дар педагогикаи умумй буд, хаст ва бо;й хохад монд. Вале муносибат ба аз ёд кардан бояд тагйир ёбад. «Бисёр ва;т кудакро ночор месозанд, ки шеърхои бемаъниро ёд кунад. Ин танхо бехуда куштани ва;т аст, балки таъсири баде дар у мегузорад. Хдр сухане, ки вазну ;офия дорад, наметавонад муфид бошад, вай бояд бори маънй кашад. Аз ин ру омузгорро зарур аст, донад, ки ба кудак чй мефармояд»[2,с.62]. Ин а;ида сухани болоро та;вият медихад, яъне усул не, балки муносибатро ба усул (интихоби шеъри олй ва тарзу усули аз ёд кардани он) дигар кард ва муносибати дурустро ба салохияти асосии омузгор шомил сохт. Салохияти муаллим дар интихоби шеър ва касбияти у дар интихоби усулхое, ки ба хамкории муаллиму хонанда иртибот дошта бошад ва бо натичаи босамар анчом ёбад, инъикос меёбад. Истифодаи мачмуи тарзу усулхое, ки ба ичрои ма;садхои таълимй ба хамкории муаллиму хонанда нигаронида мешавад, бояд таълимро осон, пурмазмун ва хонандаро фаъолу коргар намояд. Имруз дар назарияи педагогика чунин муносибатро технологияи таълим низ меноманд. «Бисёр лугатхои дузабона «технологияро» хамчун мачмуи роху равишхо барои санъаткорона, мохирона ичро кардани коре шарх медиханд. Технологикунонии чараёни таълим- ин раванди инкишофест, ки бахри баланд бардоштани самарабахшии чараёни таълим, кафолати ба натичахои чашмдошт расидани хонандагон равона шудааст [11,с.7]. Дар замони истиклол дар Точикистон шуруъ аз соли 2016 масъалаи муносибати босалохият ба таълим руи кор омад. Вале то он дар тули 30-соли охир методистон ва омузгорон аз истилохоти навлоихавй, интерактивй, презентатсия, инструктаж, на;шофарин, лабиринт, эстафета, «хучуми а;лй» ва гайраро ба сифати усул истифода бурда истодаанд ва аксарият онхоро усулхои фаъол мехисобанд. Вале усулхои «кухна» аз байн нарафтанд, балки дар хамбастгй таълимро хубтару самарабахш намуда истодаанд. Дар ин самт хак ба чониби методист Ш.Исломов аст, ки менависад: "усулхо дар алохидагй не, балки дар хамбастагй ва вобаста ба мав;еъ ва вазъият бояд истифода шаванд, вагарна хар як метод дар алохидагй мохияти оптималй касб намекунанд ва занчири асосии мазмуну мундаричаи ягонаи таълим гусаста мегардад" [3,с.90]. Бинобар ин педагогони шинохтаи шуравй хануз таъкид карда буданд, ки «Оптимизатсия истифодаи хамаи усулхоро, ки бо дарки манти;й, хамбастагии оптималй бо назардошти вазифа ва шароити дарси мушаххас интихоб шудааст, та;озо дорад[1,с.108]. Ин тавсияхо дар шароити муносибати босалохият мохияти илмию амалии худро гум накардаанд.
Дар рафти тах;и;от ва махсусан гузаронидани тачрибахои озмоишй мо аз усулхои фарогири таълим (хондан, на;л, сухбат, шарх додан, лугатомузй, лоихасозй, презентатсия, му;оиса, мубодила, чустучуй- тах;и;ототй, на;шофарй, корхои гурухй, инфиродй, эстафета, мизи мудаввар, тест ва гайра), ки солхои охир дар назария ва амалияи методикаи таълим хамчун усулхои интерактивй эътироф шудаанд, дар омузиши хаёт ва эчодиёти Абдурухмони Ч,омй вабаста ба вазъияти мавчуда истифода намудем ва самаранокии онхоро ба мушохида гирифтем. Тачриба собит намуд, ки истифодаи мачмуи усулхо аз вазъияти таълимй ва махорати (бароати)
омузгор вобастагй дорад. Хдр кадар салохияти омузгор дар ташкили чараёни таълим машаххас максаднок бошад, хамон кадар хонанда арсаи илму хилм ва мухити зисту зиндагии хешро васеъ мебинад ва дарки вокеияти ходисаву вокеахо ба чахонбинй ва рушди ахлоку одоби у бетаъсир намемонад. Ва агар омузгор хар дарс бо як- ду усули маъмулй хонандаро тавассути онхо чарх занонад, хосили кори у дарсгурезй, бехавсалагй, бедор нашудани эхсосоти мухаббат, хамкорй, муоширати беиртибот ва хатто бадбинии хонанда нисбати фан, омузгор ва мактаб мегардад. Бинобар ин. дар тачриба хулоса ва тавсияи илмию амалии мухаккиконро дуруст дарёфтем: «Мавкеи як усулро нисбат ба усули дигар афзал донистан мумкин нест ва умуман дар тачриба усули ягонаи афзалиятнок вучуд надорад. Хдмаи усулхо дар мавкеи худ нисбат ба дигаре афзалият ва бартарй доранд» [4,с.86].Масалан, методи хониш дар бисёр мавридхо бо се тарз(приём) - хониши хомушона, хониши ба овози баланд ва хониши гурухй истифода шуд. Дар хониши хомушона муносибати инфиродии хонанда ба матн аст, то ки хонанда дар дарки мазмун, калимоту ибороти мушкилфахм зехну хотираро фаъол гардонад. Эхсоси чустучугарй хам бо зехн ва хам бо фаъол гардонидани чашм сурат мегирад. Хонанда дар чунин тарзи хониш мухтору мустакил аст ва худро рохат хис мекунад, зеро ба хониши у касе кордор нест, касе уро ташвиш намедихад, аз касе шарм намедорад, мумкин аст як калима ё чумларо ду ё се бор хонад. Ин тарзи хониш зехнро фаъол мегардонад, ахбори ба майна расида нейронхои «хобрафтаро» бедор мекунанд, ба харакат водор месозанд, калимахои навро ба кулвори хотира мефиристанд. Дар хониш овози баланд, эхсосот баланд мешавад, хонанда аз холати оромй ба холати омодагй мегузарад, нейронхо сигнали масъулиятро ба бофтахои асаб мефиристанд. садои хонанда охангдор мешавад, таппипш дил ва гардиши хун каме аз меъёр мебароянд ва рухсорахо каме аргувонй мегарданд, сар, китфхо, чашмон, дастхо, пойхо дар лахзахои гуногун харакатхои гуногун мекунанд. Дар хониши гурухй оромии ботинй кудакро хушхол мегардонад, зеро садои зиёд, ки охангдор аст, дар у эхсоси рохат будан боло меравад, агар тони овозаш нарасад худро хичолат хис намекунад, зеро овозхои дигар овози уро пурра мекунанд, эхсоси хурсандию хушнудй дар у бештар мегардад, нейронхои шунавоии у фаъол мешаванд ва агар матн назм бошаду тиловат (бо оханг) шавад, нишоту фарахмандй дар кудак дучанд мегардад.
Навиштан усули маъмулист, ки аз богча огоз шуда барои тамоми умри шахс хизмат мерасонад. Дар холати зикршуда навиштани калимахои шархталаб масъулияти хонандаро бештар мегардонад. Навиштан аслан барои хондан аст ва таъкиди «бехато нависед», «зебо нависед, ки хонда тавонед», «калимахои шархталабро дар шакли сутун нависед»-и муаллим сигнали мухим ба нейронхо ва умуман системаи асаб аст, ки дар мачмуъ кудакро ба масъул будан водор сохтан ин салохиятро дар у ташаккул медихад. Навиштан низ зехну диккатро фаъол, хотираро кавй ва чашмро назарсанч мегардонад.
Сухбат (тарзхои (приём) сухбат: сухбати озод, саволу чавоб, сухбати эврестикй, сухбати проблемавй, сухбати як ба як муколама ва гайра). Намунаи сухбате, ки муаллим дар лахзахои гуногуни дарс истифода кард бо чандин усули дигар дар иртибот буд ва онро мо усул андар усул номидем, чунки усули саволу чавоб худ як намуди сухбат аст, вале дар хар савол усулхои дигар хамгиро мешаванд.
ЛуFатомузй. Кор бо лугатро метавон калиди асосии ворид шудани хонандаи имруза ба касри илму адабй гузаштагон хисобид. Озмоишхои пай дар пай собит намуд, ки хонанда хар чй кадар бо лугат кор кунад, хамон кадар дониши нав хосил мекунад. Забони ноби классикони мо аз дидгохи имруз кухна нашудааст, ки мо онро нафахмем, вале дар се маврид, хонанда ба шархи калимаву иборахо ниёз дорад: а) шархи калимахои арабй; б) шархи калимахои архаистй; в) шархи калимаву иборахое, ки маънои мачозй доранд ва дар тасвирхо санъатхои бадеии гуногун сохтаанд, ки аз надонистани онхо мазмун хосил намешавад. Бинобар ин хар чй бештар кудак ба лугат сару кор гирад, хамон кадар саргарми чустучуи маънй мешавад. Барои он ки лугатомузй усули дилбазани хонанда нагардад, муаллим пайваста бо онхо хамкорй кунад, тарзу усулхои гуногуни корро ба хонанда пешниход намояд, ки як намунаи чунин хамкориро мо дар мисоли лоихаи «Лугатсозй» аз озмун гузаронидем, ки натичаи босамар дод.
Лоихасозй. Бояд тазаккур дод, ки дар солхои охир аксари методистону омузгорони чумхурй онро ба катори «усулхои нав» ворид намуда, истифодаи онро дар мавридхои гуногун тавсия медиханд. Вале дар методики таълими адабиёти точик дар ин бора маълумоти кофй мавчуд нест ва дар тавсияхои илмию методии мутахассисони соха таълифоте пайдо накардем. Аз руи сарчашмахои илмй маълум аст, ки Сукрот поягузори ин усул буда, баъдтар олими америкой Ч,. Дюи дар назария ва амалияи психология, педагогика ва методикаи таълим назарияи ба таври
179
тачриба аз худ кардани донишхои заруриро ба миён гузошта, формулаи «дониш, малака ва махорат (ДММ)»-ро дар шакли «дониш тачриба ва малака (ДТМ)» пешниход намуд. Баъд аз у олими дигар У.Х. Килпатрик ин назарияро дар китоби худ «Методи лоихахо» та;вият бахшида, тавсия дод, ки мактаб хонандаро ба хаёт дар шароити тагирёбии динамикии чамъият, ба бархурди проблемахои номаълуми оянда бояд тайёр кунад[15,с.86]. Дар Русия ин масаъларо олими рус С.Т. Шатский ба миён гузошт ва дар тачрибаи мактабхои Русия ва дигар чумхурихои соби; Иттиходи Шуравй то соли 1931 мавриди истифода буд ва соли 1931 бо ;арори хизби коммунист хамчун усули педагогикаи буржуазй махкум гардидааст[14,С.39-41]. Танхо солхои 80-90 асри гузашта ин усул аз нав дар тах;и; ва истифодаи амалй роич гардид ва дар мактабхои Ч,умхурии Точикистон пас аз Исти;лоли миллй тавассути чалби лоихахои инвеститсионии хоричй ба ислохоти сохаи маориф мавриди истифода ;арор гирифта, тачрибаи нахустин тавассути ташкилоти ЮНИСЕФ (лоихаи «^адам ба ;адам») амалй гардидааст ва имруз дар тачрибаи ками муаллимон ;обили истифода аст. Лоиха тархи он чизест, ки холо вучуд надорад. Сохтмон ва истифодаи он тавассуи усулхои интерактивй сурат мегирад. Тавре ки дар боло зикр шуд, усули интерактивй ин хамбастагии методхои таълим барои ичрои ма;сади пешакй муайяншуда аст. Аз ин ру, унсурхои таркибии он иборатанд аз усул ва тарзхои гуногуни кор дар чараёни ичрои ма;садхои мушаххаси таълимй. Хдтто типологияи усули лоиха талаб мекунад, ки дар пахлуи он усул ё тарз(приём)-и дигаре хамрадиф бошад. Масалан, дар рафти эксперименти таълимй мураттаб намудани лугати асархое, ки аз Абдуррахмони Ч,омй дар МТМУ омузонида мешаванд, дар шакли лоиха пешниход шуд, характери чустучуй- тах;и;ототй дошт ва усулхои ташхисй, тах;и;отй- чустучуй, проблемавй, арзёбй ва гайра хамрадифи усули мазкур гардиданд. Натичаи эксперементалии ин лоихаро дар фасли сеюми кор баррасй кардаем.
Агар тавсифу шархи усулхо дар ин дарс истифодашударо идома дихем, боз хам ба хамин натича мерасем: технологияи таълим ин мачмуи роху усулхо барои мохирона ичро кардани вазифа ва ма;садхои мушаххаси таълимй аст; хамаи усулхо ба хотири фаъол кардани хонанда, барои гирифтани донишхои зарурии дар амалия санчидашуда, иштирокчии фаъол гардонидани хонанда дар истифадаи ин донишхо мебошад; хамаи усулхо дар ташаккул додани салохиятхои коммуникативй, ичтимоишавии хонанда, кор карда тавонистани у бо иттилоот, технологияхои иттилоотй, ташаккул додани ;обилиятхои тахлилй, эчодй ва гайра хамрадифи якдигаранд. Бинобар ин, мо усулхоро ба фаъолу гайрифаъол чудо накардем, зеро чй тавре ки дидем, хар усул дар мав;еи худ барои фаъол гардонидани ягон чихати фаъолияти майна, системаи асаб ва узвхо таъсир доранд. Илова ба ин усулхои таълимро тахрикдихандаи фаъолият дарёфтем, бинобар ин ибораи «усулхои фаъол» хоси чанд усул (асосан усулхои лоиха, проблемавй, презентетсия, гурухбандй ва гайра) дониста шудааст, ки ;обили ;абул нест. Он мачмуи усулхои таълим аст, ки барои ичрои ма;сади мушаххасшуда бо хам иртибот пайдо карда, хамкории во;еии муаллиму хонандаро таъмин менамояд. Бинобар ин онро усули хамкории муаллиму хонанда гуфтан чоиз аст. Хдмин тавр, методхои интерактивй ин воситаи (инструменти) асосии иртиботи хонандаву омузгор аст, ки дар рушди муносибати босалохияти хам хонанда ва хам омузгор на;ши калидй дорад. Ба гуфтаи муха;;и;он, таълими интерактивй таълимест, ки дар он нокомй ва бемуваффа;иятй чой надоранд [15].
Доир ба истифадаи усулхои дигари таълим ва мав;еи онхо дар ташаккули салохиятхои хонандагону омузгорон хангоми омузиши хаёт ва эчодиёти Абдуррахмони Ч,омй дар фаслхои гуногуни рисолаи худ маълумот додаем. Пеш аз он ки чамъбасти озмоишхои таълимиро шарх дихем, дар бораи мав;еи махсуси технологияхои таълимй дар ташаккули салохиятхои хонандагону омузгорон мухтасар тава;;уф менамоем.
ПАЙНАВИШТ:
1. Бабанский, Ю.К. Оптимизация педагогического процесса/Ю.К.Бабанский, М.М.Поташник //В вопросах и ответах/-Киев, Радянськая школа,1981.-С.108-187
2. Иноятхон. Тарбият/Иноятхон.- Душанбе: Адиб, 2012. -112 с .
3. Исломов,Ш. Изучение лироэпических произведений на уроках родной литературы в 1Х-Х классах/Ш.Исломов. Диссертация на саискание учёной степени кандидата педагогических наук/Ш.Исломов.-Москва,1990.-197 с.
4. Миров,Т.Методикаи таълими адабиёти точик/Т.МировД. Хочаев, Ш. Исломов.- Душанбе, 1991.-254 с.
5. Модули таълимй барои омузгорони фанни забон ва адабиёти точик оид ба муносибати босалохият дар таълим.-Душанбе, 2017.
6. Модели 1. Низоми таълими салохиятнокй. Душанбе, 2016.
7. Муносибати салохиятнокй ба таълим / Модули таълимй. - Душанбе, 2017. - С. 9-10.
8. Муносибати босалохият ба таълим. Мураттибон: F.Бобизода, Д. Имомназаров, Ш. Исрофилниё, А Байзоев .- Душанбе: Ирфон, 2018.-72 с.
9. Мухторй, К. Модули таълимии курсхои омузишии омузгорони фанни забони точикй оид ба гузариши муносибатхои босалохият дар таълим / К. Мухторй, Ф. Мирзоёров. - Душанбе, 2017, - 79 с.
10.Мухторй К.Татбики муносибати босалохият дар таълими фанхои табий ва технологияи информатсионй/ К. Мухторй, Д.Сафин, Н.Кабиров.-Душанбе, 2018.-60 с.
11.Низоми таълими салохиятнокй. Модули 1. Мураттибон:Ниёзов Ф., Зиёев М., Алиев А., Нусратов Б., Чонмирзоев Э., Кодиров Н., Иргашева М., Зиёев К . -Душанбе - 2016 с.- 36 с..
12.Ниёзов, Ф. Арзёбй дар низоми таълими салохиятнокй. / Ф.Ниёзов ва дигарон. - Душанбе, 2016.- 65 с.
13.Ниёзов, Ф. Методикаи таълим дар низоми таълими салохиятнокй. Модули 1/Ф.Ниёзов ва дигарон.-Душанбе, 2016.-141 с.
14.Сафин, Д.В. Интерактивные методы преподавания и обучения/ Д.В.Сафин, Р.Г.Мусина.-Душанбе, 2007.-86 с.
15.Райс, О.И. Интерактивные технологии в обучении/О.И.Райс, Е.А.Корненко//Педагогика нового времени, 2002. litrs. ru).
REFERENCTS:
1. Babansky, Yu.K.. Potashnik M.M. Optimization of the pedagogical process/In questions and answers/.-Kyiv, Radyanskaya school, 1981.- 187 p.
2. Inoyatkhon. Tarbiyat/Inoyatkhon. - Dushanbe: Adib, 2012. -112 p.
3. Islomov Sh. Study of lyric epic works in the lessons of native literature in grades 9-10. Dissertation for the academic degree of candidate of pedagogical sciences / Sh. Islomov. - Moscow, 1990. - 197 p.
4. Mirov, T. Teaching methodology of Tajik literature\ T. Mirov, K. Khojaev, Sh. Islamov.-Dushanbe, 1991.-254 p.
5. Educational module for teachers of Tajik language and literature on competent attitude in education. - Monday, 2017.
6. Model 1. Competence training system. Dushanbe, 2016.
7. Competence approach to education / Educational module. - Dushanbe, 2017. - P. 9-10.
8. Competent approach to education. Editors: G. Bobizoda, D. Imomnazarov, Sh. Isrofilnia, A. Baizoev.- Dushanbe: Irfan, 2018.-72 p.
9. Mukhtari K. The educational module of training courses for Tajik language teachers on the transition of competent attitudes in education/K.Mukhtari, F.Mirzoyorov.-Dushanbe, 2017, - 79 p.
10.Mukhtori K., Safin D., Kabirov N. Implementation of competent approach in education of natural sciences and information technology/K. Mukhtori. -Dushanbe, 2018.-60 p.
11.Competence training system. Module 1. Authors: Niyazov F., Ziyoev M., Aliyev A., Nusratov B., Dzhonmirzoev E., Kadirov N., Irgasheva M., Ziyoev K. - Dushanbe - 2016. - 36p.
12.Niyazov, F. Assessment in the competence education system. / F. Niyazov and others. - Dushanbe, 2016. - 65 p.
13.Niyazov F. Methodology of education in the system of competence education. Module 1/F.Niyazov and others.-Monday, 2016.-141p.
14.Safin D.V., Musina R.G. Interactive teaching and learning methods. Dushanbe, 2007.-86 p.
15.Rice O.I., E.A. Kornenko. Interactive technologies in teaching//Pedagogy of modern times, 2002. litrs.ru) .
