CC BY
4
е.у.1маиоу уэ ь. 41
§araitda I va II ferrosenilkarbinol metalkomplekslarinin fox az fevrilmaya maruz qalmasi mü§ahida olunmu§dur ki, bu da boyük ehtimalla molekuldaki -OH qruplarinin sterik faktorlar hesabina dez-aktivasiya olunmalan ila alaqadardir. Bu yolla alinmi§ ¿z'.y-simantreniltsiklopentil(tsikloheksil)oksid VII-VIII metalkomplekslarinin bazi fiziki va analitik gostaricilari cadvalda verilmi§dir.
Cadvaldan goründüyü kimi, V, VI ferrosenil efir toramalarindan farqli olaraq VII, VIII siman-trenil efir toramalari ozlü maye birla§malardir.
I-IV metalkarbinol birla§malarinin, masalan, bioaktiv bifunksional (hidroksilamin) qruplu birla§-manin qar§iliqli tasir reaksiyasi oyranilarkan malum olmu§dur ki, qaynayan dimetilformamid (DMFA) va H2SO4 katalizatoru i§tirakinda N-tsikloheksil-2-(hidroksi)propilamin - C6H11NH-CH2-C(H)OH
CH3
ham ferrosenil tsikloheksilkarbinol, ham simantreniltsikloheksilkarbinolla reaksiyaya girarak müvafiq (IX va X) efir toramalari amala gatirir:
^ A, DMFA ^ ^
LMCsH4C(CH2)S + C6H11NH-CH2-CH-OH > LMC5H4C(CH2)5 (2)
-J I H2SO4 I
OH CH3 O-CH-CH2-NHC6H11 ,
CH3
IX, X
LM=C5H5Fe (IX), LM=(OC)3Mn (X).
(2) reaksiyasi naticasinda alda edilan IX va X efiramin toramalarinin fiziki-kimyai va element analiz gostaricilari cadvalda verilmi§dir. Cadvaldan goründüyü kimi, har iki efir toramasi ozlü maye olub, suda hall olur. Ümumiyyatla, istar IX, iastarsa da X efiramin tip metalkomplekslari ham polyar, ham da qeyri-polyar halledicilarda fox yax§i hall olur.
Apardigimiz avvalki tadqiqatlardan da [4] malum idi ki, tó-ferrosenildimetilkarboksibarium-disolvat duzu a§agi setan adadli dizel yanacaqlari üfün fox effektiv va ekoloji tamiz tüstüazaldiciliq xüsusiyyati gostarir.
Ferrosenildimetilkarbinolla Ba(OH)2-nin qar§iliqli tasir reaksiyasindan istifada edilmakla alda edilan tó-ferrosenildimetilbariumkarbinolyatdihidratsolvat metalkompleksinin alinma §araitindan istifada edarak, i§da tadqiq edilan I va II komplekslarin misalinda onlarin bariumhidroksidla reaksiyaya girma qabiliyyatinin tadqiqi aparilmi§dir.
Tadqiq olunacaq reaksiyalarin [4] §araitina uygun I va III karbinol komplekslarinin reaksiyaya girma qabiliyyatlari oyranilarkan müayyan edilmi§dir ki, bu reaksiyalar zamani I va III gora fixim cami 8-14% ta§kil etdiyindan reaksiyanin I va III karbinol metalkomplekslarini avazina onun Li(Na) karbinolyat, Ba(OH)2 avazina isa susuz BaCl2 gotürülarak (3) reaksiya tanliyi §aklinda aparilmasi na-ticasinda fox yüksak fiximla müvafiq (XI, XII) barium to-ferrosenillitium(natrium)ferrosenin C5H5FeC5H4Li(Na) va ya litiumsimantrenil (OC)3MnC5H4Li tsikloheksanonun qar§iliqli tasir reaksiyasi asasinda alinmi§ litium(natrium)ferrosenil(simantrenil)karbinolyat tipli araliq kompleksinin yaranmasina §arait yaradir:
^ THF, A ^
LMC5H4C(CH2)5 + BaCl2 0T_T > [LMC5H4C(CH2)5O-]2Ba(THF)4 , (3)
уУ 2/5 2 -2LiCl(NaCl)
OLi+(Na+)
XI, XII
LM=C5H5Fe (XI), LM=(OC)3Mn (XII).
(3) reaksiya tanliyi ila almmi§ yeni komplekslarin XI, XII bazi fiziki-kimyavi element analizi góstaricilari ila bagli alinan malumatlar cadvalda verilmi§dir.
XI, XII bariumkarbinolyat metalkomplekslari afiq-sari rangli amorf birla§ma olub, suda yax§i va polyar halledicilarda fox yax§i, benzin, dizel yanacaqlarinda va onlarin fraksiyalarinin 50-82 q/l miqda-rinda hallolma qabiliyyatina malik birla§malardir. Bu birla§malardan katalitik miqdar 10-20 mq/l va ya 1-2 kütla % miqdarinda gótürülmasi asasan da 38-42 setan adadli dizel yanacaqlarinin 96-98% tüst-üsüz yanmasini tamin etmakla, vacib praktiki ahamiyyata malik daha effektiv va ekoloji tamiz tüst-üazaldici qabiliyyatina malik birla§malar kimi müasir yanacaq energetika komplekslarinda geni§ istifada edila bilar.
Tsikloheksilkarbinolavazli ferrosenil(simantrenil)metalkomplekslari II, IV misalinda tarki-binda simantrenin R2S va qeyri-simmetrik RSH (R=alk, aril, tsiklik, heterotsiklik, karboksil va s.) kükürdüzvi birla§malar saxlayan bazi düz distilla motor va dizel yanacaqlarinin demerkaptanla§ma imkanlari ara§dirilmi§dir. Aparilan ara§dirmalar naticasinda müayyan edilmi§dir ki, bu birla§malarin merkaptanlarla qar§iliqli tasir reaksiyalari (4) fox mülayim 20-400C temperatur intervalinda fox asanliqla gedarak müvafiq XIII, XIV tiobirla§malari amala gatirir:
^ 20-400C ^
LMC5H4C(CH2)5 + RSR' ~ ü"20--> LMC5H4C(CH2)5 , (4)
^ Karbohidrogen yan- v '
Oh acagi SR(R,)
XIII, XIV
LM=C5H5Fe (II, XIII); LM=(OC)3Mn (IV, XIV).
Odur ki, galacakda (4) reaksiyasindan istifada etmakla müxtalif fe§idli merkaptanli neft mahsullarinin demerkaptanla§masi üfün geni§ imkanlar alda etmayi mümkün edir.
Belalikla, aparilmi§ geni§ elmi-tadqiqat naticasinda ilk dafa sintez edilmi§ ferrosenin va simantrenin tsiklopentil- va tsikloheksilkarbinol qaliqli töramalarinin bazi fevrilma va reaksiyaya girma qabiliyyatlari öyranilmi§ va müayyan edilmi§dir ki, har iki sinif metalkarbinol birla§malarinin reaksiyaya girma qabiliyyatlari metalüzvi liqandin tabiatindan asili olmayaraq, hidroksil qrupunun birla§diyi karbon atomunun sterik vaziyyatindan asili olaraq dayi§ir. Bela ki, eyni reaksiya §araitinda xatti qurulu§a malik masalan, alkil avazli karbinol metalkomplekslari fox asinliqla dehidratasiya olunaraq sada efirlarla fevrilarsa, I-IV metalkarbinol töramalari bu reaksiyaya fox fatinlikla, mineral tur§u sualicilarin i§tiraki ila hayata kefirilirlar. Ela bu sababdan da yüksak tur§ mühitda ham ilkin, ham da son reaksiya mahsulunun bir hissasi parfalamlaya marüz qalir. I-IV karbinol metalkomplekslarinin digar maraqli reaksiyalarindan biri da birla§malarin karbinolyat tip duzlarinin motor va dizel yanacaqlari üfün daha effektiv va universal tüstuazaldici xüsusiyyatlara malik olduqlari müayyan edilmi§dir ki, bu da galacakda onlardan müasir yanacaq energetika komp-lekslarinda geni§ istifada edilacayini güman etmaya imkan verir.
TBCRÜBt HtSSB
1. Ferroseniltsiklopentil karbinol metalkompleksinin C5H5FeC5H4C( CH2)4 (I) sintezi. Bu-
OH
nun üfün avvalca biri-birinda qari§mayan sudan (qeyri-üzvi faza) va petroley efirindan (üzvi faza) nisbatlari müvafiq olaraq 1:10 olan 100 ml hacmli iki fazali sistem yaradilmi§dir.
ikinci marhalada qeyri-üzvi fazaya pipetka ila reaksiya üfün götürülacak tsiklik keton -tsiklopentanonun hacmi miqdarinin iki misli miqdarinda 94%-li H2SO4 katalizatoru yeridilir. Üst faza olan üzvi fazaya isa 1 mmol (1.8 q) miqdarinda ferrosen va 1 mmol (1 q) miqdarinda tsiklopentanon yerla§dirilir. Reaksiyanin ba§lanmasi üfün qeyri-üzvi fazaya dietilammoniynaftenat (DEANaf) 1.2 mmol (0.85 q) miqdarinda katalizator da§iyicifi alava edilir va alt faza-su fazasi 40-600C temperatur intervalinda qizdirilir. Bu zaman reaksiya ba§layir va üst fazanin rangi afiq-sari rangdan göyümtül ranga kefir va reaksiyanin sonuna qadar bu rang dayi§ilmaz qalir. Reaksiya qari§igini 1-1.5 saat müddatinda saxladiqdan sonra 00C-ya qadar soyudulur va tur§ mühitin neytralla§dirilmasi üfün reaksiya mahsulu 5%-li soyuq NaHC03 mahlulu üzarina alava edilir. Alinmi§ iki fazanin üst faza hissasi alt fazadan ayrici qif vasitasi ila ayrilir, 3x20 ml distilla suyu ila yuyulur va CaCl2 vasitasila suyu qurudulduqdan sonra maqsadli reaksiya mahsulunun reaksiyaya girmamasi üfün ferrosendan tamizlanilir. Bunun üfün 00C-ya qadar soyudulmu§ 3x5 ml yüngül benzin fraksiyasindan istifada etmakla yuyulur va qizdirilmadan 10-2 mm c.s.-da vakuum altinda qurudulur. Alinmi§ kimyavi tamiz qaliq - 2.5 q ferroseniltsiklopentilkarbinol metallkompleksina diametri 0.2 mm, hündürlüyü I = 8 mm olan va onun alt hissasinin bagli §ü§a kapilyarin 3 ml hacmi qadarinda doldurulmu§ II metalkarbinol kompleksinin arima temperaturu TP-2 cihazinda 67-710C malik oldugu müayyan edilmi§dir.
Mikroanalizin naticalarina göra I metalkarbinol kompleksinin element tarkibi C^H8FeO brutto formuluna tam uygun galir. iQ spektrin naticalarina göra geni§ diapazonda yerla§an voh 3420-3435 sm-1 OH valent udulma zolagina malikdir.
NMR1H spektral metodunun naticalarina göra tsiklopentilkarbinol avazlayicisinin ferrosen molekuluna yeridilmasi tsiklopentadienil halqasinda a va ß protonlara bölünmasina =3.82
va 3.91 m.h. gatirib fixarmi§dir. Ferroseniltsiklopentilkarbinol I metalkompleksi afiq-sari rangli, xo§ spesifik iya malik birla§ma olub, 200C-daki suda 3-5 q/l, qaynar suda isa 36 q/l hallolma, benzin va fraksiyalarinda 78-80 q/l, güclü polyar halledicilar - tetrahidrofuran, dimetilformamid, dimetilsulfoksid, tetrametiletilendiamin va s. halledicilarda isa 150-250 q/l miqdarinda hallolma qabiliyyati göstarirlar. ^
2. Ferroseniltsikloheksilkarbinol metalkompleksinin C5H5FeC5H4C(CH2)5 (II) sintezi. Fer-
OH
roseniltsikloheksilkarbinol metalkompleksinin sintezi I metalkarbinolun sintezina uygun aparil-maqla 1 mmol (1.85 q) ferrosendan, 1 mmol (1.2 q) tsikloheksanondan istifada etmakla, yerda qalan reaksiyada i§tirak edan katalizator, katalizatorun miqdari va ikifazali sistem amalagatiricilarinin naticalari sabit saxlanilmaqla ferrosena göra 91% fiximla II alda olunmu§dur. TP-2 cihazinda müayyan edilan metalkarbinol kompleksinin II arima temperaturu 58-600C olmu§dur. Element ana-lizinin naticalarina göra kompleks Ci6H20FeO element tarkibina uygun galir. iQ spekral metodun naticalarina göra -OH qrupunun valent udulma tezliyi voh 3448-3485 sm-1 intervalinda dayi§ir. NMR1H spektrin naticalarina göra tsikloheksilkarbinol radikalinin ferrosen molekuluna daxil edilmasi, tsiklopentadienil liqandindaki a va ß protonlarin 5C H ^ =3.88 va 3.97 m.h. bölünmasina
gatirib fixarir. Birla§masinin II müxtalif polyar va qeyri-polyar halledicilarda hallolma qabiliyyatlari I-daki kimidir. ^
3. Simantrenin tsiklopenilkarbinol metalkompleksinin (OC)3Mn CsH^ CH2)4 ( III) sintezi.
OH
Simantreniltsiklopentilkarbinol metalkompleksinin III sintezi ferroseniltsiklopentilkarbinol metalkompleksinin sintezina uygun aparilmi§dir. Farq yalniz reaksiya temperaturunun -10^ -200C qadar a§agi salinmaqla aparilmasindan ibarat olmu§dur. Reaksiya üfün götürülmü§ 1 mmol (2 q) simantren (OC)3MnC5H5, 1 mmol (1 q) tsiklopentanondan ibarat reaksiya 2.1 q simantrena göra II-nin fiximi 70% ta§kil etmi§dir.
Metalkompleksi II 1.263 q/sm3 xüsusi fakiya malik, özülü, afiq-palidi rangli maye olmaqla 10-3 mm c.s.-da 1050C-dan a§agi temperaturunda dekarbonilla§makla qaynama, -440C temperaturda isa donma temperaturuna malik birla§madir. Element analizin naticalarina göra onun tarkibi C13H13MnO4, brutto formuluna uygun galmi§dir.
III-ün CCl4-da fakilmi§ iQ spektral analizinin naticalarina göra molekul üfün iki asas xarak-terik funksional qrup terminal CO qruplarinin valent udulma tezliklari vco 1928-2040 sm-1, sa-hasinda -OH qrupun valent udulma tezliyi isa voh 3395-3412 sm-1-da yerla§ir.
NMR1H spektral metodun kömayi ila tsiklopentadienil halqasina yeridilmi§ tsiklopentilkarbinol radikali halqanin a va ß protonlarin sürü§dürülmakla 5^^(a,ß) =4.68 va 4.92 m.h. daha
güclü sürü§dürmakla bu radikalin donor qrup olmasi sababindan onu spektrin daha güclü sahasina sürü§dürmaya müvaffaq olmu§dur.
Metalkarbinol kompleksinin III I va II-dan farqlandirici cahatlarindan biri onun har hansi halledicida görünan i§iq §üalari tasirinda dekarbonilla§ma ila parfalanmaya maruz qalmalaridir. Odur ki, onun mahlulunun tez bir zamanda istifada olunmasi maqsada uygundur. Onun indivudual §akilda uzun müddat saxlanmasinda hef bir problem yaranmir.
4. Simantreniltsikloheksilkarbinol metalkompleksinin (O C)3MnC5H4C (CH2) 5 (IV) sintezi.
OH
Bunun üfün III kompleksinin sintezi üfün hazirlanmi§ fazalararasi kataliz mühitindan istifada edilmi§dir. Reaksiya üfün götürülmü§ 1 mmol (2 q) simantren va 1.2 q tsikloheksanondan ibarat reagentlarin -10 ^ -200C temperaturda qar§iliqli tasir reaksiyasi naticasinda 2.4 q va ya simantrena göra 74% fiximla simantreniltsikloheksilkarbinol metalkompleksi IV alda olunmu§dur. Afiq-palidi rangli IV kompleksini d 20 =1.267 q/sm3 olmu§dur.
Onun 10-2 mm c.s. vakuumdaki qaynama temperaturu - 1120C olmu§dur. Madda bu zaman parfalanmaga ba§layir. Element analizin naticalarina göra IV kompleksinin tarkibi C14H15MnO4 brutto formuluna uygun galmi§dir.
ÍQ spektral analizin naticalarina göra molekul üfün xarakterik olan CO va -OH qruplarinin valent udulma zolaqlarinin yeri müayyan edilmi§dir ki, bunlar da vco 1938-2045 sm-1, voh 34153445 sm-1 yerla§irlar. NMR1H spektral metodun naticalarina göra isa tsikloheksilkarbinol qrupunun simantren molekuluna yeridilmasi tsiklopentadienil halqasi protonlarinin a va ß protonlara ayrilma-sina sabab olmu§dur ki, bu da spektrin 5c5H4(a,ß)=4.62 va 4.89 m.h. avazlanmami§ simantrenin pro-
tonlarina nisbatan (5C H =5.14 m.h.) spektrin daha güclü zonasina sürü§masina gatirib fixarmi§dir.
5. Ms-Ferroseniltsiklopentil oksidin efir metalkompleksinin [ C5H5FeC5H4C ( CH2)4]i-G (V)
sintezi. Sintez üfün su vannasi, mexaniki qari§dirici, aks soyuducu va termometrla tachiz olunmu§ üf bogazli 0.15 litrlik kolba götürülür. Kolbada 1 mmol (2.8 q) metalkarbinol kompleksi I, 50 ml to-luolda hall etdikdan sonra üzarina 1 ml 96%-li H2SO4 alava edilarak 0.5-1 saat müddatinda 60-700C temperaturda qizdirilmaqla qari§dirilir. Reaksiya mühitinin tur§ oldugu nazara alinaraq o, 50 ml soyuq 5%-li NaHCO3 mahlulu ila neytralla§dirilir. Alinmi§ südvari emulsion qari§iq 3x20 ml di-izopropil efiri ila i§ladilmakla ham maqsadli mahsul - tó-ferroseniltsiklopentiloksidin V va reaksiya halledicisi toluolun sudan ekstraksiya etmakla ayrilmasini tamin edir. Sonraki marhalada ekstraktlar camla§dirilir, 3x20 ml distilla suyu ila yuyulur va CaCl2 altinda qurudulur. Bununla da alinmi§ susuz ekstraktsiya mahsulu rektifikasiya edilarak fraksiyalanir. Bu zaman Tq.b. 30-Tq.s. 650C tsiklopen-tanonun müxtalif fevrilma mahsullari fraksiyasi Tq.b. 68-Tq.s.780C olan diizopropil efiri ekstragenti fraksiyasi, sonra isa Tq.b. 108-Tq.s.1180C toluol fraksiyasi ayrilir. Qeyd etmak lazimdir ki, rektifikasiya zamani 90-1050C temperatur intervalinda reaksiyaya girmami§ 0.32 q miqdarinda fer-rosen qaliqlari bu §araitda sublimasiya olunaraq qaliqdan tamamila ayrilir ki, bu da reaksiya mahsulu qaliginda ferrosenin tam ayrilmasini tamin edir.
Rektifikasiya prosesi zamani alinmi§ mayevari efirmetalkompleksi V otaq temperaturuna qadar soyudulur, bark hala galir. Barlanmi§ yun iyi veran afiq-sari rangli qaligin fakisi 1.35 q va ya I kompleksina göra fixim 52% olmu§dur. Kompleksinin V arima temperaturun 56-580C oldugu müayyan edilmi§dir.
ÍQ spektral metodun kömayi ila alinmi§ molekulda -OH qrupunun olmamasi va vco 1665 sm-1-da C-O efir qrupunun valent tezliyina malik olmasi müayyan edilmi§dir.
(1) reaksiyasina uygun olaraq tó-ferroseniltsikloheksil oksidi VI, tó-simantreniltsiklopentil oksidi VII, tó-simantreniltsikloheksil oksidi VIII va ferroseniltsikloheksiloksi N-tsikloheksilpro-pilamin (IX) va simantreniltsikloheksiloksi N-tsikloheksilpropilamin (X) sintez edilmi§dir.
Naticada sintez edilmi§ VI-X metalkomplekslarin efir, oksiamin töramalarinin bazi kimyavi va element analiz göstaricilari ila malumatlar cadvalda verilmi§dir.
6. Ferrosenillitiumla tsikloheksanonun qeyri-polyar halledici olan heksan mühitinda qar§i-liqli tasir reaksiyasi ila ferroseniltsikloheksilkarbinolyat töramasinin sintezi. Bunun üfün [7] meto-duna uygun olaraq 1 mmol (1.85 q) ferrosenin 1.2 N (2.2 ml) «-BuLi THF halledicisinda i§lanmasi yolu ila alinmi§ C5H5FeC5H4Li araliq kompleksi üzarina 1 mmol (1.2 q) tsikloheksanon alava edilarak 1-1.5 saat otaq temperaturunda, sonra isa 400C temperatura qadar qaldirilmaqla yenidan 1-1.5 saat müddatinda qari§dirilir. Bu zaman amala galan araliq reaksiya mahsulu ferroseniltsikloheksillitiumkarbi-
nolyat C5 H5 Fe C 5H4 C ( CH2 )s aktiv kompleksdir. Mühit zaif asasidir. Odur ki, reaksiya qari§igi 100 ml M OLi
5%-li NaHCO3 üzarina alava edilarak neytralla§dirildiqdan sonra yüngül benzin fraksiyasi ila ekstraksiya edilir va ayirici qifla sudan ayrildiqdan sonra 3x10 ml distilla suyu ila yuyulur. Madda sudan qurudulmasi üfün susuz CaCl2 altinda saxlanilir, halledici qovulur. Qaliqda 1.17 q reaksiyaya daxil olmami§ ferrosen (0.37 q) tsikloheksanon (0.21 q) va maqsadli mahsul ferroseniltsiklo-heksilkarbinol I töramasi vardir. Kolonkali xromatoqrafik yolla isa (Al2O3-elyuent - qazolin) maqsadli mahsul ba§qa qaliqdan ayrilir. Qazolin qovulduqdan sonra 1.42 q va ya ferrosena göra fixim 56%, 67-710C olur.
ÎQ spektr voh 3448-3485 sm-1, CDCh-da çakilmiç NMR 1H spektr, =3.88 va 3.97 m.h.,
8q5h5 =4.12 m.h.
7. Simantrenillitiumla tsikloheksanonun qeyri-polyar halledici olan heksan mühitinda qarçi-liqli tasir reaksiyasi ila simantreniltsikloheksilkarbinolyat töramasinin sintezi. Simantreniltsik-loheksilkarbinol IV töramasinin simantrenillitium va tsikloheksanonun THF halledicisindan istifada etmakla sintezi [6] metodikasina uygun aparilmaqla yalniz farq reaksiyanm -10^ -200C temperatur intervalinda aparilmasinda olmuçdur. 1 mmol va 2 q alinmiç simantren [9] metodikasina uygun 25 ml THF halledicisinda 1.5 N BuLi ila içladildikdan sonra reaksiya qariçigi üzarina 1 mmol (1.2 q) tsikloheksanon alava edilarak 1-2 saat müddatinda qariçdirilmasi simantreniltsikloheksilkar
binolyat [( O C)3 Mn C 5H4 C ( CH2 ) 5] kompleksina va onun neytrallaçdirilaraq içlanmasi naticasinda 58-
OLi
60 C malik olan 1.9 q va ya simantrena göra 67% çiximla III alda olunmuçdur.
8. Ferroseniltsikloheksillitiumkarbinolyatindan va BaCl2-dan istifada etmakla Ms-ferrosenil-
tsikloheksilbariumtetrahidrofuranat kompleksinin [CsHsFeCsHÇXCH^s-O-bB a(THF)2 (XI) sintezi. Bunun ûçûn aks soyuducu, termometr, mexaniki qariçdirici va su vannasi ila tachiz olunmuç 0.25 litrlik ûç bogazli kolbada 1 mmol (1.85 q) ferrosen 5 ml THF-da hall edilir va 1.2 N 5 ml heksanda BuLi ila ferrosenillitiuma qadar içladilir va üzarina 1.2 q tsikloheksanon alava edilarak qizdirilmaqla qariçdirilir.
Reaksiya qariçigi 1-2 saat müddatinda qariçdirildiqdan sonra THF heksan qariçigi üzarina 0.6 mmol (1.1 q) BaCl2 alava edilarak yena da qizdirilmaqla qariçdirilir. Qlava 2 saat müddatinda qariçdirilan reaksiya mahsulu mahlulda olan qariçiqlardan tam çôkmasi ü4ün 0-100C temperaturda bir neça saat saxlanirilir. Açiq-sari rangli mahlul 4ökmü§ qaliqlardan dekantasiya yolu ila ayrilir. Dekantasiya mahlulu qizdirilmaga maruz qoyulur. Qovulmadan sonra alinmiç qaliq, çirklandirici qariçiqlardan tamizlanmasi ü4ün 3x10 ml petroley efiri ila yuyulur va qurudulur. Nazik tabaqa xro-matoqrafiyasi (elyuent - toluol) naticalarina göra qaliq özünda reaksiyaya girmamiç tsikloheksanon, ferrosen va reaksiya mahsulu ferroseniltsikloheksilkarbinol I va s. birlaçmalardan saxlamir.
Bununla da tamizlanmiç qaliq ü4ün aparilmiç element analizin naticalarina göra iki molekul tetrahidrofuran molekulu ila solvatlaçmiç birlaçma tarkibca C40H56Fe2O4Ba brutto formuluna uygun galir. Açiq sari rangli barium kompleksinin XI ümumi çakisi 1.92 q va ya II kompleksina göra çixim 48%, parçalanma temperaturu isa >2280C taçkil edir.
ÎQ spektr (vazelin yagi) vC-O(Fe)=1580-1610 sm-1, vo-c(thf)=920-1038 sm-1.
9. Simantrenitsikloheksillitiumkarbinolyatdan va BaCl2-dan istifada etmakla Ms-simantre-
niltsikloheksilbariumtetrahidrofuranat [(O C)aMn C5H4C (CH^O-bB a(THF )2 (XII) solvat kompleksinin sintezi. Simantreniltsikloheksilbarium-to-tetrahidrofuranat solvat kompleksinin XII sintezi [8] metodikasina 1 mmol (2.1 q) simantrentsikloheksillitiumkarbinolyatla 1.1 q BaCl2-in 25 ml THF qariçiqli tasir reaksiyasindan alinan tamiz XII miqdari 2.3 q va ya simantrena göra çixim 32% taçkil etmiçdir. Ferrosenin qalan hissasinin reaksiya zamani parçalanmasi mûçahida olunmuçdur. Açiq-sari rangli barium kompleksinin XII parçalanma temperaturu >1030C taçkil edir.
ÎQ spektr (vazelin yagi): vc-o(Mn)=1610-1638 sm-1; vcsO=1932-2045 sm-1; vo-c(thf)=944-1068 sm-1.
BDBBÎYYAT SÎYAHISI
1. Мамедов Э.Ш., Мудунов А.Г., Сулейманов Г.З., Литвишков Ю.Н. и др. // Докл. НАНА.
2005. № 4. С. 80.
2. Süleymanov G.Z., Litviçkov Y.N., Qadirova Е.М. va b. // Kimya problemlari. 2005. № 2. S. 117.
3. Süleymanov G.Z., Litvi§kov Yu.N., Qadirova Е.М. // Azarb. kimya jurnali. 2006. № 1. S. 37.
4. Îmanov E.V. // Kimya problemlari. 2004. № 2. S. 97.
5. Îmanov E.V. // Azarb. kimya jurnali. 2011. № 1. S. 142.
6. Îmanov E.V. // Kimya problemlari. 2010. № 4. S. 661.
7. Перевалова Э.Г., Решетова О.А., Грандберг К.И. и др. Методы элементоорганической химии. Ферроцен. М.: Наука, 1983. 498 с.
8. Колобова Н.Е., Валуева З.П., Анисимов Н.П., Сулейманов Г.З. // Изв. АН СССР. Сер. хим.
1978. № 4. С. 910.
9. Pat. № i 2000 00 71. Az.R.
ИССЛЕДОВАНИЕ РЕАКЦИОННОЙ И ДЕМЕРКАПТАНИЗИРУЮЩЕЙ АКТИВНОСТИ И СПОСОБНОСТИ СОКРАЩЕНИЯ ДЫМА В ДИЗЕЛЬНЫХ ТОПЛИВАХ ФЕРРОЦЕНИЛ(ЦИМАНТРЕНИЛ)ЦИКЛОПЕНТИЛ(ЦИКЛОГЕКСИЛ)КАРБИНОЛА И
НЕКОТОРЫХ ИХ ПРОИЗВОДНЫХ
Э.В.Иманов, З.Г.Курбанов, А.А.Гасанов, Э.Г.Мамедбейли, Г.З.Сулейманов
Впервые представлены экспериментальные результаты по изучению реакционной активности и демеркапта-низирующей способности циклопентил-, циклогексилкарбинолов и некоторых их производных. Барийкар-бинолятметаллические комплексы, добавленные в низкоцетановое дизельное топливо в количестве 1-2 мас.%, проявили себя как высокоэффективные, экологически чистые и уменьшающие выход выхлопных газов активные реагенты.
Ключевые слова: синтез, ферроцен, цимантрен, комплексообразование, циклопентанон, циклогексанон, карбинол, межфазный катализ.
INVESTIGATION OF REACTIVITY AND DEMERCAPTANIZATION AND SMOKE REDUCING IN DIESEL FUEL OF FERROCENYL(SYMANTRENYL)CYCLOPENTYL(CYCLOHEZYL)CARBINOL
AND SOME OF THEIR DERIVATIES
E.V.Imanov, Z.H.Gurbanov, A.A.Hasanov, E.H.Mammadbayli, G.Z.Suleymanov
For the first experimental results of studying reactivity and demercaptanization activity of cyclopenthyl-, cyclohex-ylcarbinol and some of their derivaties are presented. Barium carbinolate metal complexes added into law cetane value diesel fuels in the amount of 1-2% (weight), displayed themselves as highly effective, ecologically pure and smoke-reducing active reagents.
Keywords: synthesis, ferrocene, tsimantren, the complex formation, cyclopentanone, cyclohexanone, carbinol, interphase catalysis.
Ferrosenil- va simantreniltsiklopentil(tsikloheksil)karbinol metalkomplekslarinin va onlarin efir, amin va II qrup elementli karbinolyat solvat metalkomplekslarinin bazi fiziki-kimyavi va analitik gostaricilari_
№ Kompleksin kimyavi formulu Qixim, % ^9r(qayn), oc Brutto formul Element analiz gostaricilari d 20, t.h.
tapilmi§dir, % hesablanmi§dir, %
C H Fe Mn C H Fe Mn
I C5H5FeC5H4C(CH2)4 OH 87 67-71 C15H18FeO 66.67 6.67 20.74 66.75 6.72 20.80 1.236+
II CsHsFeCs^CC^b OH 91 58-60 C16H2oFeO 67.61 7.04 19.72 67.80 7.15 19.80 1.242+
III (OC)3MnC5H4C(CH2)4 OH 70 maye>105 C13H13MnÜ4 54.18 4.51 19.10 54.25 4.60 19.20 1.263
IV (OC)3MnC5H4C(CH2)5 OH 74 maye>112 C14H14MnO4 55.81 4.65 18.27 55.92 4.78 18.35 1.267
V [C5H5FeC5H4C(CH2)4]2-O 52 56 C3oH34Fe2O 68.96 6.51 21.46 69 6.60 21.53 1.172
VI [C5H5FeC5H4C(CH2)5]2-O 59 71 C32H38Fe2O 69.82 6.91 20.36 69.90 6.98 20.41 1.183
VII [(OC)3MnC5H4C(CH2)4]2-O 89 maye C26H24Mn2O7 55.91 4.30 19.71 55.98 4.34 19.78 1.285
VIII [(OC)3MnC5H4C(CH2)5]2-O 81 maye C28H28Mn2O7 57.34 4.78 18.77 57.41 4.85 18.83 1.291
е.у.1маиоу уэ ь.
49
СэДуэИп Давани
№ Котрккст к1туэу1 Фогти1и Чыхыт, % Тэг(дауп), Вгийо ФогтиЛ Е1етеп апа1к эовТэпсЦэп < г,
1ары1т1§д1г, % ЬесаМапты^ыг, %
С Н Бе Мп С Н Бе Мп
9 С5Н5РеС5Н4С(СН2)5 0 НС-СН2М-СбНп 1 2| 6 11 СНз Н 44 186-188 С25НзбКБе0 71.09 8.53 13.27 71.15 8.60 13.38 1.276
10 С5Н5МпС5Н4С(СН2)5 0 НС-СН21-С6Н11 1 2| СНз Н 39 162-164 (рагча-1аптаг1а) С23Н32ММп04 62.58 7.26 12.47 62.70 7.35 12.60 1.338
11 [С^5РеС5Н4С(СН2)50-]2Ва(С4Н80)2 48 >228 рагч С4оН5бРе204Ва 56.54 6.60 13.19 56.62 6.71 13.28 1.365
12 [(0С)зМпС5Н4С(СН2)50-]2Ва(С4Н80)2 32 >103 рагч С3бН44Мп20юВа 48.92 4.98 12.46 49.05 5.10 12.60 1.387
