CC BY
3
Achilova Z.P.
Roman-german filologiyasi fakulteti katta o 'qituvchisi
O'zDJTU
ISPAN VA O'ZBEK TILLARIDA "EDAD" TUSHUNCHASI BILAN BOG'LIQ BO'LGAN KO'CHMA MA'NOLARNI IDROK ETISHNING MILLIY O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
Mazkur ilmiy maqola ispan va o 'zbek tillarda "Edad" tushunchasi bilan bog'liq bo'lgan ko'chma ma'nolarni o'rganishga bag'ishlanadi. Unda turlicha tizimdagi tillarda "Edad" so'zi bilan mavjud bo'lgan barqaror iboralar qo 'llanilishining o'xshash va farqli stilistik xususiyatlari aniqlanadi, shuningdek ikki halq muqobil barqaror birikmalarining leksik, semantik xususiyatlari tahlil qilinadi. Tadqiqot ispan tilidagi "Edad" konseptini nominatsiyalariningsemantik jixatlarini tarkibiy qismlarini aniqlashga, ular o 'rtasidagi tizimli munosabatlarni o 'rganishga, shuningdek, ispan va o 'zbek tilida so 'zlashuvchilar tomonidan inson yoshi davrlarini idrok etish bilan birga keladigan lingvistik ongning stereotiplarini aniqlashga qaratilgan.
Tayanch so'zlar:yosh, ko'chma ma'nolar, to'plam iboralari, ispan va o'zbek tillaridagi leksik-semantik xususiyatlar, yosh davrlari, lingvistik ong, stereotiplar.
Achilova Z.P. teacher
Faculty of Romano-Germanic Philology
UzSWLU
NATIONAL PECULIARITIES OF PERCEPTION OF FIGURATIVE MEANINGS RELATED TO THE CONCEPT OF "EDAD" IN SPANISH
AND UZBEK LANGUAGES
This scientific article is devoted to the study of figurative meanings related to the concept of "Edad" in Spanish and Uzbek languages. It identifies the similar and different stylistic features of the use of stable expressions with the word "Edad" in languages of different systems, as well as analyzes the lexical and semantic features of alternative stable combinations of the two languages. The research aims to determine the components of the semantic aspects of the nominations of the concept of "Edad" in Spanish, to study the structural relations between them, as well as to determine the stereotypes of the linguistic consciousness that accompany the perception of human age periods by Spanish and Uzbek speakers.
Key words: edad - age, figurative meanings, stable expressions, lexical and semantic features, in Spanish and Uzbek, age periods, linguistic consciousness, stereotypes.
Kirish. Mazkur ilmiy maqola ispan va o'zbek tillarda "Edad" tushunchasi bilan bog'liq bo'lgan ko'chma ma'nolarni o'rganishga bag'ishlanadi. Unda turlicha tizimdagi tillarda "Edad" so'zi bilan mavjud bo'lgan barqaror iboralar qo'llanilishining o'xshash va farqli stilistik xususiyatlari aniqlanadi, shuningdek ikki halq muqobil barqaror birikmalarining leksik, semantik xususiyatlari tahlil qilinadi. Tadqiqot ispan tilidagi "Edad" konseptini nominatsiyalarining semantik jixatlarini tarkibiy qismlarini aniqlashga, ular o'rtasidagi tizimli munosabatlarni o'rganishga, shuningdek, ispan va o'zbek tilida so'zlashuvchilar tomonidan inson yoshi davrlarini idrok etish bilan birga keladigan lingvistik ongning stereotiplarini aniqlashga qaratilgan.
"Edad" konsepti inson mavjud bo'lgan lingvomadaniy muhitning eng muhim elementlaridan biridir. Yosh - jismoniy, psixologik va xulq-atvor rivojlanishining sifat jihatidan o'ziga xos davri bo'lib, unga xos xususiyatlar bilan tavsiflanadi. Shaxsning yoshi kognitiv jarayonlarda, uning idrokida, xotirasida, tafakkurida, nutqida, shaxsiyat xususiyatlarida, qiziqishlarida, mulohazalari, qarashlari, xulq-atvor motivlarida namoyon bo'ladi. Yosh tushunchasi bolalarning intellektual va shaxsiy rivojlanishida yosh normalarini o'rnatish uchun asos bo'lib xizmat qiladi.
"Edad" konseptining sanab o'tilgan ma'nolari bizga ispan tilida bo'lgani kabi, o'zbek tilida xam "yosh" tushunchasi vaqt va rivojlanish tushunchalari bilan uzviy bog'liq degan xulosaga kelishimizga imkon beradi. O'zbek tilida "yosh" leksemasi birovning yoki biror narsaning rivojlanishi, o'sishi, ulg'ayish davri, yashash vaqti, yillari, yer tarixidagi davrlar, asr, yil, oy, soat, soniya va dakikalar ma'nolarini ham bildiradi. Biroq, ispan va o'zbek tillarining leksikografik manbalari ma'lumotlarini taqqoslash "Edad" konseptini yosh leksemalarining talqinida ba'zi nomuvofiqliklar mavjudligini aniqlashga imkon berdi.
Konsept zamonaviy tilshunoslikning yadrosi sifatida takomillashib borayotgan tadqiqot sohasidir. U bevosita inson ongi, idroki bilan bog'liq bo'lgan jarayon bo'lib, oliy tafakkur mahsuli sifatida namoyon bo'ladi. Bu tushunchaga juda ko'plab olimlar o'zlarining ta'riflarini berishgan. Birmuncha yangi hisoblangan bu yo'nalish bo'yicha o'zbek tilshunosligida ham tadqiqot ishlari ko'lami ortmoqda. Shu o'rinda Sh. Safarov, N.Mahmudov, T. Mardiyev, E.Mamatov, M. Rahmatova, O'.Yusupov, G. Hoshimov kabi olimlarning tadqiqotlarini alohida ta'kidlash joiz.
Bundan tashqari T.Mardiyev "Do'st/friend", "baxtsizlik", "mehr-muhabbat", "yurak" konseptlari bo'yicha ham ilmiy izlanishlar olib borib, tadqiqotlari jarayonida o'zbek va ingliz tili materiallarini o'zaro solishtirgan holatda lingvomadaniy ko'rinishda leksik-semantik, etnik jihatdan tahlil qilib bergan. Xuddi shu yo'nalishda M.M.Rahmatovaning ham filologiya fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiya mavzusi "Ingliz, o'zbek va tojik milliy madaniyatida "Go'zallik" konseptining lisoniy xususiyatlari" deb nomlanib, olima bu tadqiqot ishida ingliz, o'zbek va tojik tillari maqollarida aks etgan "go'zallik konsepti doirasida go'zallik prototip ma'nolarining botiniy
go'zallik, zohiriy go'zallik, muhit, hodisa, predmet go'zalliklari kabi aksiologik xususiyatlari asoslab berilgan.
Tilshunos olim O'.Q. Yusupov konsept haqida fikr yuritar ekan, uni shunday ta'riflaydi: konseptni "tashqi yoki ichki dunyodagi biror bir narsa yoki hodisa haqidagi ongimizdagi bilimlar majmuasi, u haqidagi obrazlar va unga bo'lgan ijobiy, salbiy, neytral munosabatlar, ya'ni baholashlardir. Konsept bilan tushunchani aysbergga o'xshatish mumkin. Agar konsept aysberg bo'lsa, uning suvdan chiqib turgan qismi tushunchadir"[13, 49]. Bu fikrga ham qo'shilish mumkin, chunki aysbergning suvdan chiqib turgan qismi uning suvostidagi qismiga nisbatan anchayin kichik. Demak, biror so'zni konseptual tahlilga tortishda, dastlab, uning lisonda paydo bo'lgan voqelanishi tushuncha deb qaraladigan bo'lsa, chuqurroq kognitiv talqin qilinganda uning yanda ko'proq mazmuni namoyon bo'laveradi. Konsept so'zni shunchaki anglatgan ma'nosiga qarab emas, uning borliqda ifodalanadigan barcha tushunchalarini, inson idroki bilan bg'liq jihatlarini, lingvmadaniy ko'rinishlarini kognitiv talqinda tahlil etadi.
Tilshunoslarning insonning til qobiliyatini modellashtirish masalalariga bo'lgan e'tibori ortib borayotgan va xususan, lisoniy tasvirga ega bo'lgan aqliy makon birliklari sifatida tushunchalarni modellashtirish bilan belgilanadi. Ishda ispan va o'zbek tillarida "Edad" konseptni ifodalovchi ko'p darajali birliklarning (leksik, frazeologik va semantik funksional) semantikasini tahlil qilib, ispan va o'zbek tillarida "Edad" konseptiga xos bo'lgan konseptual xususiyatlar aniqlanadi, ular asosida, o'z navbatida, asosli shakil tuzilishi belgilab olinadi. Semantikani tahlil qilish va til birliklarini aktuallashtirish misollari ispan va o'zbek madaniyatiga xos bo'lgan yosh tushunchasini idrok etishning milliy o'ziga xos xususiyatlarini aniqlashga imkon beradi. Til birliklarining semantikasini tahlil qilish, usulidan foydalanish ispan va o'zbek madaniyatida shaxsning yoshga bog'liq holatlarini konsepsiyalashning o'ziga xos xususiyatlarini ko'rsatadi.
Yuqoridagi tadqiqotlarning aksariyati tegishli tillarning leksikografik manbalaridan "Edad" konseptini uzluksiz tanlab olish yo'li bilan tanlangan til birliklari materiallari bo'yicha izlanishlar olib borgan. Leksemalarning semantikasini tahlil qilish asosida tadqiqotchilar "Edad" konseptining leksik-semantik sohasini qurdilar. Shu bilan birga, ba'zi tadqiqotchilar (masalan, Babarykina T.S. (2010)) ma'lum mualliflarning badiiy asarlari materiali asosida "Edad" konseptini so'zlashuv xususiyatlarini o'rgandilar. Ba'zi ishlarda (Kalyujnaya (2007), Kryuchkova (2003), Pintova (2009) va boshqalar) yosh tushunchasini o'rganishni bir necha tillar materialida amalga oshiradi, bu ularning mualliflarning turli til jamoalari a'zolari tomonidan yosh holatlarini konsepsiyalashdagi farqlari va o'xshashliklarni ko'rsatishga imkon berdi.
Ushbu ilmiy izlanishlardan farq o'laroq bizning ilmiy izlanishlarimiz "Edad" konseptining ispan va o'zbek tillaridagi leksik-semantik xususiyatlarin o'rganishga bag'ishlanar ekan, ilmiy izlanishlarimiz davomida ikki til ispan va o'zbek tillarida "Edad" konseptni ifodalovchi ko'p darajali birliklarning (leksik, frazeologik va semantik funksional) semantikasini tahlil qilib, ispan va o'zbek
tillarida "Edad" konseptiga xos bo'lgan konseptual xususiyatlar aniqlanadi, ulaг asosida, o'z navbatida, asosli shakil tuzilishi belgilab olinadi.
Tadqiqotda adekvat holatda o'rganishni ta'minlashga qaгatilgan metodlar majmui: nazariy taxlil, chog'ishtiгma tahlil, leksik, stilistik taxlil qo'llanildi. Mazkur ilmiy izlanish ispan va o'zbek tillarda "Edad" so'zi bilan bog'liq bo'lgan ko'chma ma'nolami o'rganishga bag'ishlanadi. Unda turlicha tizimdagi tillaгda "Edad" so'zi bilan mavjud bo'lgan barqaror iboгalaг qo'llanilishining o'xshash va farqli stilistik xususiyatlari aniqlanadi, shuningdek ikki halq muqobil barqaror birikmalarining semantik funksional xususiyatlari tahlil qilinadi.
Qolaversa, ishda chog'ishtirilayotgan ispan va o'zbek tillaгda "Edad" konseptiga tushunchalaming paydo bo'lishi, va o'zgarishi jarayonlarida milliy qadгiyatlaг ta'sirining so'z yasalishidagi deгivatsion jihati dalillab beriladi. Bundan tashqari, ushbu konseptning tilda voqelanishida har ikkala xalqning "Edad" konseptni ifodalovchi ko'p darajali birliklarning (leksik, frazeologik va semantik funksional) semantikasini tahlil qilib, tushunchaga xos bo'lgan konseptual xususiyatlar aniqlanadi, uto asosida, o'z navbatida, asosli shakil tuzilishi belgilab olinadi. Semantikani tahlil qilish va til birliklarini aktuallashtirish misollari ispan madaniyatiga xos bo'lgan "Edad" tushunchasini idrok etishning milliy o'ziga xos xususiyatlarini aniqlashga imkon berdi, bu dunyoning ispan va o'zbek tilidagi portretini chuqurroq o'гganishga va aniqгoq tassavur qilishga yordam beradi. Til birliklarining semantikasini tahlil qilish, usulidan foydalanish ispan va o'zbek madaniyatida shaxsning yoshga bog'liq holatlarini konsepsiyalashning o'ziga xos xususiyatlarini ko'rsatadigan jihatlaгi yoritib beriladi.
Semantikani tahlil qilish jarayonida va til birliklarini aktuallashtirish misollari ispan va o'zbek madaniyatiga xos bo'lgan "Edad" konseptini idrak etishning milliy o'ziga xos xususiyatlarini aniqlashga e'tibor qaratiladi. Til birliklarining semantikasini tahlil qilish, usulidan foydalanish jarayenida esa ispan va o'zbek madaniyatida shaxsning yoshga bog'liq holatlarini konsepsiyalashning o'ziga xos xususiyatlarini o'rganiladi.
Xullas, keyingi yillarda tilshunoslik sohasida paydo bo'layotgan va shakllnayotgan yangi yo'nalishlarning mavjudligi bu sohadagi modernizatsiyalanishning keskin sur'atlarda ekanligidan dalolat beradi. Ana shunday yo'nalishlardan biri bo'lgan kognitiv tilshunoslikning asosiy tushunchalaridan biri bo'lgan konsept atamasi, dastlab, rus tilshunosligida, so'ngra jahonning boshqa tilshunoslik sohalariga kirib bordi. Aynan o'zbek tilshunosligida 90- yillarga kelib shakllangan tushuncha bugungi kunda ham o'z tadqiqotchilariga ega. Jahon tilshunosligiga nazar tashlasak, tilning konseptulan tabiatiga bo'lgan talab va bu ko'lamda qilingan ishlar, nazariyalar 80-yillarga kelib birmuncha tanqidlarga uchraydi. Yillar o'tishi bilan esa tadqiqot maydoni kengayib konsept va konseptual sohaga talab va qiziqish qayta tiklandi.
"Edad" so'zi lotincha cevum (abadiylik, doimiylik) so'zidan kelib chiqan bo'lib. Tempus so'ziga nisbatan u uzoqroq vaqtni bildirish uchun ishlatilgan.
Leksemaning substantiv xususiyati u bildirayotgan hodisaning ham ma'lum xususiyat va holatla'ga ega ekanligini ko'гsatadi. Aksaгiyat ispancha lug'atlaMa leksemaning asosiy ma'nosi "kimdiï tug'ilgandan yoki biгoг naгsa boshlanganidan beгi o'tgan vaqt" sifatida tan olingan. [Pгibeгam]; [Infopédia]; [DLLP].
Eng keng ta^algan ma'no - "ma'lum biï kuch daгajasi bilan tavsiflangan hayot davгi". Bu ma'no "inson hayotining ma'lum Ыг bosqichi" ma'nosi bilan o'xshashlikni ochib beгadi.
"Edad" konsepti y^oridagilaMan tashqaгi quyidagi ma'nolami ham bildiгadi:
S hayot bosqichi; um- ko'гish davomiyligi
S dav^ zamon; taгixiy davг;
S vaqt ko'rinishlari; cheklangan muddat;
S qarilik, keksalik;
S vaqt davomiyligi;
S geoxronologik masshtabning (geologik) biгligi, bosqich.
"Edad" konseptining noaniqligi uning turii ma'nolarida Ыг vaqtning o'zida Ыг nechta sinonimik qatoгlaгning Ыг qismi bo'lishiga imkon beradi, ham semantik, ham stilistik sinonimlami oladi:
S "biravning tug'ilishidan yoki biгoг nareaning paydo bo'lishidan, o'sib unishidan buyon o'tgan vaqt" ma'nosida "Edad" konsepti quyidagi sinonimla^a ega: año, años (yil, yiHa-), enera (yanvaT), invierno (qish). (keksa odamla^a nisbatan), primavera (baxo^ (yosЫaгga nisbatan qo'llaniladi);
S "muayyan kuch daгajasi bilan ajralib tuгadigan hayot davгi" ma'nosida "Edad" konsepti quyidagi sinonimla^a ega: infancia (bolalik), juventud (yoshlik), viejez (keksalik);
S "hayot davri" ma'nosida; "umming davomiyligi" - peгiod (davг), generacion (avlod) degan ma'noni anglatadi;
S "keksalik, qarilik" ma'nosida - anciedad (juda qaгilik; antiklik, qadimiylik), feliz edad (baxtli yosh), tercera edad (uchinchi yosh), edad de planeta (sayyora yoshi), otono de la vida (hayotning kuzi), invierno de la vida (hayot qishi), fase final de la vida (hayotning oxiïgi bosqichi) ma'nolfrini anglatadi. Ko'rinib turibdiki, "Edad" konsepti o'zining turii integrallik xususiyati bilan xarakterianadigan tushuncha mazmunini bildiradi. Leksema ko'plab konseptual sohalami tushunish mumkin bo'lgan kontekst sifatida biriashtiradi.
Yoshga bog'liq "Edad" konsepti til sohasiga "bolalik, o'smiriik, yoshlik, o'rta yosh va qarilik" tushunchalari bilan biï qatoгda kiritilgan muhim tushunchadiг. Ushbu komponentlaг o^ganilayotgan konsepsiya sohasining dinamik qiyofasini tashkil qiladi. Shunday qilib, o^ganilayotgan "yosh" tushunchasi ma^aziy va peгifeгik qatlamlami o'z ichiga olgan muгakkab tuzilishga ega ekanligi aniqlandi.
Xulosa qilib aytganda "Edad" konseptini taxlili asosida dunyoning ispan va o'zbek tilidagi qiyofasini, yanada to'liqroq aks ettirishga hissa qo'shadi.
Tadqiqotning kognitiv va qiyosiy tilshunoslik doirasida olib borilishini hisobga olgan holda, uning natijalaridan ispan va o'zbek tilida so'zlashuvchi mamlakatlar tili va madaniyati o'rtasidagi munosabatlarni tahlil qilishda foydalanish mumkin. Tadqiqot materiallaridan insonning dunyo haqidagi umuminsoniy va etnospesifik g'oyalarini o'rganuvchi tilshunoslik va psixologiya sohalarida foydalanish mumkin.
Ilmiy ishning natijalaridan ispan va o'zbek tili leksikologiyasi, kognitiv va qiyosiy tilshunoslik bo'yicha nazariy va amaliy mashg'ulotlarda foydalanish imkoniyati bilan belgilanadi. Ishda qo'llaniladigan taxliliy metodologiya boshqa tushunchalarning ispan va o'zbek tilida ifodalanishini o'rganishda qo'llanilishi mumkin. Tadqiqot natijalari, shuningdek, ispan tilidagi amaliy mashg'ulotlarda, shuningdek, yoshga bog'liq semantikaga ega lug'atni o'z ichiga olgan matnlarni tarjima qilish jarayonida qo'llanilishi mumkin.
Adabiyotlar:
1. Абдуроззокова Ш. Тафаккур гулшани. -Т.: Гафур Гулом, 1989. -462 б.
2. Аскольдов С.А. Концепт и слово // Русская словесность. От теории словесности к структуре текста: Антология. - М.: Academia, 1997. -279
3. Achilova Z. P. Sinxron tarjima jarayonida murakkab morfologik hodisalar va sintaktik konstruksiyalarning o'ziga xos xususiyatlari //образование наука и инновационные идеи в мире. - 2023. - т. 31. - №. 2. - с. 23-28.
4.Achilova Z. P. Tarjima qilish qiyin bo'lgan murakkab morfologik hodisalar va sintaktik konstruksiyalarning o'ziga xos xususiyatlari //journal of innovations in scientific and educational research. - 2023. - Т. 6. - №. 2. - С. 310-315.
5. Achilova Z. P. Tarjimashunoslik nazariyasi mutaxassisligi fanlariga bag'ishlangan zamonaviy darsliklar yaratishning axamiyati //journal of innovations in scientific and educational research. - 2023. - Т. 6. - №. 2. - С. 316-318.
6. Achilova Z. P. Og'zaki matn tarjimasining fonetik va leksik qiyinchiliklari va uni yengib o'tish imkoniyatlari //pedagogs jurnali. - 2022. - Т. 3. - №. 1. - С. 170-178.
7. Ачилова З. П. Применения метода корректирующей компенсации при переводе политических выступлений //journal of innovations in scientific and educational research. - 2023. - Т. 6. - №. 2. - С. 319-322.
8. Achilov S. Leksik kompetensiyani takomillashtirishda ispan tili affikslarining transpozitsion va fuksional xususiyatlari (ispan tili misolida) //Science and innovation. - 2022. - Т. 1. - №. B6. - С. 682-688
9 Achilov Sh. Sh. O'., Achilova M. Sh. Q. Leksik kompetensiya hamda kommunikativ kompetensiya masalasiga doir ba'zi fikr va mulohazalar //Science and Education. - 2022. - Т. 3. - №. 7. - С. 157-163.
10. Колесов В.В. Язык и ментальность- СПБ.: Петербургское востоковедение, 2004. - 240 с.
11. Узбек тилининг изошли лугати. - М.: УЗСЭ, 1981. - 632 б. 6.
12. Хржиев А. Узбек тили синонимларининг изошли лугати. - Т.: Укитувчи, 1974. - 307 б.
