CC BY
12
Umarova N.R.
Farg'ona davlat universiteti katta o'qituvchi Baxromova D.E.
Magistratura Lingvistika: ingliz tili Ikkinchi kurs magistranti
TURLI TIZIMLI TILLARDA "GENDER" KONSEPTINING LEKSIK-
SEMANTIK MAYDONI
Annotatsiya. Mazkur maqolada "gender " tushunchasining o 'zbek va ingliz tillarida qiyosiy tahlil masalalari ochib berilgan. Ushbu tadqiqotda gender til madaniyati tushunchasi sifatida ko'rsatilgan va uni ingliz va o'zbek tillaridagi ifoda birliklari materialida gender stereotiplarini shakllantiruvchi asos sifatida tavsiflangan. Bundan tashqari, maqola har ikkala tilning leksik-semantik kategoriyasi haqida ma 'lumot beradi va ularni gender kategoriyasi bo'yicha bir-biriga solishtiradi. Bu esa gender tushunchasini ham madaniy, ham lingvistik-grammatikjihatdan o'rganish zarurligini anglatadi.
Kalit so'zlar: qiyosiylik (komparativlik), jins (gender), morfema, leksema, konsept, frazeologik birikma, paremiologiya, gap, til tizimi.
Umarova N.R.
Fergana State University senior teacher Bakhromova D.E.
MA Linguistics: English Second year graduate student
LEXICAL-SEMANTIC FIELD OF THE "GENDER" CONCEPT IN DIFFERENT SYSTEMIC LANGUAGES
Abstract. This article reveals the issues of comparative analysis of the concept of "gender" in Uzbek and English languages. In this study, gender is shown as a concept of language culture and it is described as a basis for forming gender stereotypes in the material of expression units in English and Uzbek languages. In addition, the article provides information about the lexical-semantic category of both languages and compares them according to the gender category. This means that it is necessary to study the concept of gender both culturally and linguistically and grammatically.
Keywords: comparability, gender, morpheme, lexeme, concept, phraseological combination, paremiology, sentence, language system.
Iyerarxik aloqada oddiy til birliklari murakkablasha boradi. Fonemaning ma'lum qoidalar asosida birikuvi morfemaning, morfema esa leksemaning hosil bo'lishiga olib keladi. Bu aloqa ma'lum darajada tarixiylik mezoniga ega, ya'ni taraqqiyot jarayonida til tizimidagi fonema, morfema, leksema biri ikkinchisiga o'tishi mumkin. Eng kichik grammatik birlik morfema bo'lib, morfemalardan so'zlar yasaladi, so'zlar so'z birikmalari va gaplar qurilishida qatnashadi. Gapdan katta birliklar ham mavjud: murakkab sintaktik butunlik, abzas va matn. Til tizimi til birliklarining bir butunligidan iboratdir.
Tilning tuzilishi tomoni ham bor. Til tuzilishini til tizimi va til me'yoridan farqlash lozim. Til tuzilishi muayyan davrda qo'llanayotgan real tizimlardir. Til tuzilishi tildagi ko'pqirrali unsurlarning bir butunlik doirasidagi birligidir. Til tuzilishida til tizimidagi imkoniyatlar amalga oshadi. Masalan, o'zbek tilining tuzilishi bu tildagi mavjud fonema, morfema, sintaktik qurilmalar yig'indisi va ushbu vositalarning o'zaro munosabatidan iboratdir.
Til tuzilishi har qanday tilning asosi bo'lib, u nutqda turli darajada yuzaga chiqadi, namoyon bo'ladi. Konkret nutqiy jarayonlarda aniq namoyo n buluvchi hodisa tuzilishdir. Til tuzilishi konkret til doirasida olib qaralsa, bu til sathlarida turli darajadagi lisoniy vositalarni bir butunlikka birlashtirib turuvchi o'qdir. Til qurilishi turli tillarning o'zaro farqlanishini belgilovchi va xarakterlovchi hodisadir. Tizim har bir til uchun o'ziga xos bo'lsa, til qurilishi konkret til doirasida o'zgarib, turlanib turuvchi xususiyatga egadir. Masalan, o'zbek tili arab, ingliz tilidan o'z tuzilishiga ko'ra farqlanadi.
Til tuzilishi o'z mohiyatiga ko'ra, aslida oliy darajadagi umumlashtirish, mavhumlash (abstraksiya) natijasidir. Me'yor til tuzilishiga nisbatan quyi darajadagi mavhumlashdir. Til tuzilishi tizim va me'yorga nisbatan olinganda oliy darajada shakllanish natijasidir. Shu tufayli ham til tuzilishi har qanday tilning asosini tashkil etadi.
Turli tizimli tillarda gender konseptining leksik-semantik jihati esa quyidagicha ta'riflanadi:
Gender konsepti (yoki konseptual semantikasi) tilda barcha muloqot olib boruvchilar konseptosferasida mavjud bo'lgan mental birlik bo'lib, universal tabiatga ega, chunki u obyektiv borliqni in'ikos qilishda vaziyatga ko'ra gender konseptual semantikasi bilan bog'liq barcha bilimlarni verbal va noverbal vositalar, ya'ni verbalizatorlar orqali voqelantirilishini taqozo etadigan, shu bois kommunikativ ehtiyoj nuqtai nazardan olinganda o'ziga xos ravishda freymlashgan (qoliplashgan) tarkibga ega bo'lgan muhim konseptual hodisa bo'lib, u tillarda quyidagi verbal va noverbal(paralingvistik) vositalar orqali voqelantirilishi mumkin:
1) Morfemalar (jins: jinsdosh, jinsiy, jinsiyat, jinsli, jinssizlik)
Gender: genderism
2) Leksemalar (jins: tur, nav, xil, ijtimoiy guruh, tabaqa, mineral)
Gender: sex, masculinity, femininity, sexuality, intersex, grammatical
gender, gender identity, male, feminine, transgender, feminism, sexual, sexology,
gender role, discrimination, gender studies, ethnicity, hijra, androgyny, androgynous, women, homosexuality, masculine
3) Sintaksemalar. 1) so'z birikmasi (tog' jinsi, jinsiy farq, jinsiy tafovut, jinsiy aloqa, adabiy jins, ayol jinsi, erkak jinsi, urg'ochi jins)
bi-gender, gender confirmation surgery, gender dysphoria, gender identity, gender nonconforming, gender reassignment, gender reassignment surgery, gender transition, grammatical gender, use/play the race/gender card, gender bender, gender fluid, gender identity disorder, gender expression, gender-specific, gender-affirming surgery, gender-neutral, gender-confirming surgery, gender affirmation surgery. 2) Gap. O'zbek tilida:
— Ota, bu singlim,— tabassum bilan dedi Yo'lchi. — Boynikidayashashini ma'qul ko 'rmadim. — Yaxshi qilibsan: Kabutar bo kabutar, jins bo jins. To'g'ri, ular qarindoshing. Lekin ular seni olz jinsiga qo'shmaydi. Ular pul jinsidan. (Oybek, Tanlangan asarlar)
Ingliz tilida: I think all genders are able to care for children equally..
4) Frazeologikyokiparemiologik birliklar, (frazeologizmlar)
a) frazeologik birliklar. Masalan: yuqori jins vakillari, quyi jins vakillari, jinsiga tortmoq, qarama-qarshi jins vakillari
Ingliz tilida: gender bias, gender gap, same-gender, gender bender, gender biased adjective, at gender bias, gender binary, gender-blind kabilar.
Demak, har ikki tilda ham gender konseptining o'xshash va farqli jihatlari mavjud bo'lib, ular leksik-semantik maydonning turli jihatlarida taqqoslanishi mumkin.
Shuningdek, gender konseptining so'z hosil qilish asosi ham turlicha bo'lib, yuqorida ushbu hodisa aniq misollar va faktlar bilan tahlil qilindi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. M.To'xtasinov "Badiiy matnlardagi sleng so'zlarning lingvomadaniy va gender xususiyatlari ingliz va o'zbek tili materiallari asosida" dissertatsiya PhD. Toshkent 2011.
2. Ergasheva G. "Turli tillar tizimida gender terminologiyasining shakllanishidagi lingvistik va ekstralingvistik omillar" dissertatsiya DS, Toshkent 2018.
3. "The role of gender and language learning strategies in learning English" Oktay Aslan; Turkiya 2009.
4. Macmillan Advanced dictionary, Oxford 2007.
5. Hashimova, S. A., & Nasirova, S. A. (2021). FEATURES OF FORMING OF ANIMATED NOUNS WITH THE AFFIXES IN MODERN CHINESE
6. LANGUAGE. Journal of Central Asian Social Studies, 2(04), 1-10
