INGLIZ TILIDA RANG KOMPONENTLI FRAZEOLOGIK BIRLIKLARNING O’RNI Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5 INGLIZ TILIDA RANG KOMPONENTLI FRAZEOLOGIK

#

BIRLIKLARNING O'RNI

* ; i>

»

Shamsutdinova Diyora

Andijon Davlat Universiteti Pedogogika Instituti 1-kurs magistri https://doi.org/10.5281/zenodo.7264462

> j im

Annotatsiya: Ushbu maqola ingliz tili rang komponentli frazeologik birliklarning tilshunoslikdagi hususiyati haqida bo'lib, unda frazeologiya tilshunoslikning bir qator bo'limlari bilan, jumladan, leksikologiya, stilistika, semantika, etimologiya morfologiya, grammatika bilan bevosita bog'liqligi haqida ma'lumotlar keltirilgan.

Kalit so'zlar: semasiologiya, lingvistik struktualizm, ijtimoiy hodisa, semiotic lingvistika, frazeologik konkresiyalar.

Annotation: This article deals with the linguistic features of the phraseological units of the English color component, which provides information on the direct connection of phraseology with a number of branches of linguistics, including

»

m?

lexicology, stylistics, semantics, etymology, morphology, grammar.

Keywords: semiotics, linguistic structuralism, social phenomenon, semiotic linguistics, phraseological concretions.

jlf^ >

Inson his-tuyg'ularini har tomonlama mukammal tarzda ifodalashning eng samarali vositasi tildir. U shunday xususiyatga ega bo'lganligi uchun ham inson his-tuyg'ularini "boshqara oladi", ya'ni uning qalbida turli kechinmalar va hissiyotlar paydo qilish xususiyatiga ega [F.Sharifian: 88]. Binobarin, tilning har bir sohasi -fonetika, morfologiya, leksika va semantika ortida psixologiya yashiringandir [V. Belyanin : 8]. Shu sababli lingvistika va psixologiya o'zaro aloqador sohalar hisoblanadi. So'nggi vaqtlarda tilshunoslikda rang va uning turli xil jilosi hamda ularga xos ekspressiv-emotsional xususiyatlarning og'zaki va yozma nutqda aks etishiga doir masalalar tadqiqotchilar e'tiborini tortmoqda. Shunday ekan, tilda J-jt ranglarning qo'llanishi va ular bilan bog'liq ekspressiv-emotsional xususiyatlarning aynan frazeologiya sohasida ham tadqiq etish inson ichki kechinmalari va ruhiyatini

ifodalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Xususan, frazeologik iboralarda ranglarning

J > ^^ ^ 1 >

qo'llanilishi ichki ruhiyatni tashqi ruhiyatda aks ettirish jarayonini ancha

! !>»

osonlashtiradi, ya'ni boshqacha qilib aytganda, ruhiyat olamidagi ichki histuyg'uning

rangin manzarasini «ko'ra olish»ga yordam beradi. Bu borada faylasuf Taftazoniy inson ichki his-tuyg'usi tashqi hissiyot asosida paydo bo'lishini qayd etadi,

............ his-tuyg usi tashqi hissiyot asosida ................ qayd

shuningdek, narsalar to'g'risida biror tushuncha hosil qilish his-tuyg'u uyg'otgan * : j*

^TOT^T^ ft ^ |

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

qiyofa orqali amalga oshishini ko'rsatib o'tadi [Taftazoniy :e-tarix.uz>shaxslar/483].

#

Binobarin, olim Sh.Safarov ta'kidlaganidek, insonlar o'rtasidagi muloqot maqsadi ham oddiygina axborot almashish bilan chegaralanib qolmaydi, balki, axborot uzatish orqali «hamkor»ga ta'sir o'tkazish, uni biror narsaga ishontirish, bo'ysundirish, harakatga undash kabi maqsadlar ham e'tiborga olinadi [SH.Safarov : 81].

Til va tafakkurning, lisoniy va mantiqiy birliklarning o'zaro aloqasi muammosi tilshunoslik va falsafa tomonidan baravar, bir vaqtning o'zida o'rganiladi.

¡Hi

! H*

G.S.Kolyadenko va M.P.Senkevichlarning fikriga ko'ra,"tilvafikrlash o'rtasidagi aloqa shuni tasdiqlaydiki,harqanday so'z, shuningdek so'z birikmasi, gap ma'lum bir ma'noga ega fikrni ifodalaydi". Biroq A.N.Radishev nutqning fikrlash bilan o'zaro chambarchas bog'likligini quyidagicha izohlaydi: "...ruhning tanasizligiga kuchli dalillardan biri - bu bizning nutqimiz. U bizning fikrlashimizning eng a'lo, balki yagona tashkilotchisidir" Umumiy tilshunoslik asoslari, tilni "faoliyat" va "faoliyat mahsuli" sifatida tushunish, tilning tashqi va ichki shakli haqidagi ta'limot, tillarning

IHAAI Ami lofimri x rr\ KAO nnn mnnmmAmi* n am i o A! imi \ J I in m K A! rlf lAm Am non ifinlon

tipologii tasnifi va boshqa muammolar nemis olimi V.Gumboldt tomonidan ishlab

chiqildi. Uning fikrlari 19-20-asrlar g'arb tilshunoslikning bir qancha yo'nalishlari rivojiga katta ta'sir ko'rsatdi. Gumboldt tilshunoslik mantiqiylikdan qutulishi va o'z metodiga ega bo'lishi kerakligini, tilning tizim xususiyatiga egaligini, uning 2 jildi -

»

m?

tovush va ma'nosi borligini qamda ijtimoiy hodisaligini asosli bayon qildi. 19-asr

o'rtalarida A. Shleyxer tilshunoslikda biologik nazariyalarni qo'llashga urinib ko'rdi.

Struktural oqimlar bilan bir katorda boshqacha yo'nalishlar va qarashlar rivojlana

boshladi: psixologik yo'nalish (nemis olimlari X.Shteyntal va V.Vundt asarlari; rus

olimi V.V.Potebilanya ham ushbu yo'nalishga qo'shiladi), neyrolingvistika va boshqa , , . , ........ , . . , „

Materialistik dunyoqarashning keng yoyilishi bilan eksperimental fonetika va lingvistik geografiya xam rivojlana boshladi. Keyinchalik tilshunoslikda yangi yo'nalish va bo'limlar: psixolingvistika, sotsiolingvistika, etnolingvistika, semiotik lingvistika, matn lingvistikasi paydo bo'ladi. Hozirgi xorijiy tilshunoslikda materialistik nazariyalar bilan bir qatorda idealistik tamoyillarga asoslangan

m

nazariyalar ham mavjud.

Frazeologiyani "so'z birikmalarining tuzilishi, ma'nosi va ishlatilishini o'rganish" (Cowie 1994) deb belgilash mumkin. Til leksikasi va grammatikasining J-jt ajralmas yekanligi haqidagi qarashni qamrab oladi". Frazeologiyadagi asosiy tahlil birliklari ko'pincha iboralar yoki frazeologik birliklar deb yuritiladi. Frazeologik birliklar (Prof. Kunin A.V. bo'yicha) qisman yoki to'liq ko'chirilgan ma'nolarga ega bo'lgan barqaror so'z guruhlari, masalan "to kick the bucket", "Greek gift", "drink till

iw-

! K*

all's blue", "drunk as a fiddler (drunk as a lord, as a boiled owl)", "as mad as a hatter (as a March hare)".

i i> JiL i V

Rosemarie Galgserning fikriga ko'ra esa frazeologik birlik leksikallashgan,

______________________t^_____, _____

reprezentativ bileksemik yoki polileksemik so'zlardir. Frazeologik birlik ma'nosini * : j*

97 I 1 L

is* » J

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

uning tarkibiy qismlaridan biri (undalganda) orqali topishimiz mumkin. Kognitiv

#

>

tilshunoslik an'anasida idiomalar konseptual motivasiyaga yega (Lakoff, 1987), boshqa tomondan, bir qancha frazeologik birliklar borki, ularning ma'nosi uning tarkibiy qismlaridan binning ma'nosini bilish orqali topilmaydi (undalma bo'lganda). Uning ma'nosini kompozitsion tahlil usuli yordamida kuzatish kerak. Bu usul semantik sohada semantik ma'noni kashf etishga yordam beradi. Ingliz tilida, shuningdek, o'zbek tilida biz ularning tarkibiy qismlaridan biriga ega bo'lgan ko'plab frazeologik birliklarga egamiz.

о о о

Ranglarni o'rganish yaqinda ingliz tilini o'rganishning eng zamonaviy yo'nalishlari sirasiga kirdi. Muhokama va natija. Til bilish uchun shu til tilda so'zlashuvchi xalqning madaniyati, urf-odatlari, urf-odatlarini bilish muhim ahamiyatga ega. Ba'zi olimlar madaniyat orqali nafaqat tilni, balki millatning boshqa jihatlarini ham o'rganish mumkin. Biri madaniy ' seme '(yoki semantik komponent) bo'lib, madaniy element so'z yoki so'z birikmasining umumiy ma'nosining bir qismini tashkil etadi. Ikkinchi yo'l-madaniy tushunchalar. Madaniy konsepsiya

tushunchalar va kichik tushunchalarni talqin qilishdan kelib chiqishi mumkin. Madaniyat va frazeologiya o'rtasida yaqin bog'liqlik mavjud. Bu eng yaxshi hikmatlar va to'liq idiomatik iboralar bilan aniqlanadi, chunki ular ma'lum bir

»

m?

madaniyatga xos bo'lgan tasvirlar, an'analar yoki odatlarga tayanishga moyil. Frazeologik birliklar yoki idiomalar, G'arb olimlarining ko'pchiligi tomonidan tahlil qilinganidek, tilning so'z boyligining eng chiroyli, rang-barang va ifodali qismi sifatida ta'riflanishi mumkin bo'lgan narsalarni ifodalaydi. Turli qog'ozlarni o'qiyotib, albatta, quyidagi jumla bilan taqqoslash mumkin: "sinonimlar majoziy ma'noda so'z qirralari va ranglar deb atalishi mumkin bo'lsa, keyin frazeologiya yorqin va xalq urf-odatlari kulgili to'qimalar to'plangan rasm galereyasi kabi bir xil bo'ladi, xalq qo'shiqlari, ertaklari, an'analariyu uning o'tgan tarixini xotirlaydi.

Frazeologik birliklar (idioma deb ham ataladi), qat'iy leksik tarkib va grammatik tuzilishga ega bo'lgan so'z guruhidir; uning berilgan tilning ona tiliga tanish bo'lgan ma'nosi obrazli bo'lib, frazeologik birlikning tarkibiy qismlari ma'nolaridan kelib chiqib aniqlab bo'lmaydi. Frazeologik birliklarning ma'nolari berilgan tilning tarixiy

taraqqiyoti bilan bog'liq. Frazeologik birliklarning bir necha turlari mavjud.

______1__.-1. ___________

Frazeologik konkresiyalarda so'zma-so'z va majoziy ma'nolar umuman ularning

ш

ma'nolariga aloqador bo'lmaydi, ushbu misoldagi kabi: "he turned as red as a red

pepper"; majoziy ma'nosi "uyalmoq"; "he turned green around the gills "; adabiy

j 1 > \ "1 > shakli, "he became as yellow as the wax.

Bunday holda biz frazeologik birliklarni frazeologik birliklar orqali tarjima

qilishimiz mumkin. Frazeologik birliklarning turiga ko'ra boshqa tasniflari ham mavjud. Ularga o'zgaruvchan strukturaviy elementlarni tanlashdagi cheklashlar, so'z

ma^jud. Ularga ozgaruvchan strukturaviy ------------------------------------cheklashla^ soz

komponentlarining qat'iy yoki o'zgaruvchan tarkibiga asoslanganlar va frazeologik * : j*

: * ^ * n>

ы> >>

* : >

й*

>>

#ф>

^ >3> 1

>>>

>3» Ы у! Й> #ф>

>j* ' >s#

>

Я*

Ы v

Mr

1 >3

4W ! > >)>

>

ш

ш

-иф

ЭЙ* *ф>

Ы р Ы >

3 >4»

Ы >

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

birlikning tuzilishi va tarkibiy qismlarining qay darajada mustahkamlanganligi asosidagi tasniflar kiradi. Ma'no va tuzilish jihatidan farq qiluvchi frazeologik birliklarning jami tilning lug'at zaxirasini tashkil etadi. Tahlil, lingvistik tavsiflar yoki to'g'ri tadqiqotlar bugungi kunda tilshunoslik sohalari orqali amalga oshiriladi. Tavsifiy va taqqoslash darajasiga tegishli bo'lgan qog'ozimizda u to'g'ridan - to'g'ri va zarur bo'lib qoladi, chunki kontseptual maydon - leksik maydonsemantik maydon o'rtasidagi aloqa har qanday joydan ko'ra ko'proq til ma'nosida ko'rsatiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. The importance of the didactic system in teaching english in non-phylological direction Makhsetova Zuhra Turebaevna Almalyk branch of Tashkent state technical university named after Islam Karimov, English language teacher eurasian journal of academic research Volume 1 Issue 9, December 2021

2. O'zbek va ingliz badiiy asarlarida g'ayriodatiy birikmalarning leksik-semantik tahlili (Ernest Xeminguey va Abdulla Qahhor ijodida) M.I.Dexqonova, I. Karimov nomidagi TDTU Olmaliq filiali "Ozbek tili va adabiyoti" kafedrasi assistenti андрияновские педагогические чтения 11 февраля 2022 года

3. Phraseological units in translation Makhsetova Z.T. master's student Chirchik Pedagogical Institute Tashkent region "Экономика и социум" №7(74) 2020

4. Теоретические основы исследования фразеологических единиц с компонентом-зоонимом в китайском и английском языках з. Т. Махсетова academic research in educational sciences volume 1 | issue 3 | 2020

5. Academic research in educational sciences volume 1 | issue 3 | 2020 Zuxra Makhsetova academic subject integration in teaching pedagogy in different establishments

J

I ш

Qj^f^S).

^¡fr,rr,--

99

Щ4 >

*'! : •

Ш

>

ц >>■ щ>

шъ Ы >

g >Ъ

щ >

m >

i> * q

Ц >p § > >

q q

*4>