Научная статья на тему 'ИСЛОМ ДИНИДАГИ СУННИЙЛАРНИНГ ҲУҚУҚШУНОСЛИК ФИҚХ СОҲАСИДАГИ МАЗҲАБЛАРИ'

ИСЛОМ ДИНИДАГИ СУННИЙЛАРНИНГ ҲУҚУҚШУНОСЛИК ФИҚХ СОҲАСИДАГИ МАЗҲАБЛАРИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

1123
106
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Қуръон / Сунна / фиқҳ / мазҳаб / ҳанафийлик / моликийлик / шофиъийлик / ҳанбалий / Qur'an / Sunnah / Fiqh / Madhhab / Hanafi / Maliki / Shafi'i / Hanbali

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Байрамбай Жеңисбаевич Даўлетмуратов

Мақолада Исломдаги суннийларнинг шариат хуқуқи мактаблари ҳанафийлик, моликийлик, шофиъийлик, ҳанбалийликлар дунё буйича тарқалиши, уларнинг мақсадлари, ханафий мазхабининг Ўзбекистондаги куриниши, ҳозирги кундаги ишлар ҳақида фикр юритилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SUNSIS IN ISLAM IN THE FIELD OF LAW FIQH

The article discusses the spread of Hanafi, Maliki, Shafi'i, Hanbali schools around the world, their goals, the appearance of the Hanafi sect in Uzbekistan, and current affairs

Текст научной работы на тему «ИСЛОМ ДИНИДАГИ СУННИЙЛАРНИНГ ҲУҚУҚШУНОСЛИК ФИҚХ СОҲАСИДАГИ МАЗҲАБЛАРИ»

ИСЛОМ ДИНИДАГИ СУННИЙЛАРНИНГ ХУКУКШУНОСЛИК - ФЩХ

СОХДСИДАГИ МАЗХАБЛАРИ

Байрамбай Жецисбаевич Даулетмуратов

К,оракалпок давлат университети стажер тадкикотчиси

АННОТАЦИЯ

Маколада Исломдаги суннийларнинг шариат хукуки мактаблари ханафийлик, моликийлик, шофиъийлик, ханбалийликлар дунё буйича таркалиши, уларнинг максадлари, ханафий мазхабининг Узбекистондаги куриниши, хозирги кундаги ишлар хакида фикр юритилади.

Калит сузлар: Куръон, Сунна, фикх, мазхаб, ханафийлик, моликийлик, шофиъийлик, ханбалий.

SUNSIS IN ISLAM IN THE FIELD OF LAW - FIQH

ABSTRACT

The article discusses the spread of Hanafi, Maliki, Shafi'i, Hanbali schools around the world, their goals, the appearance of the Hanafi sect in Uzbekistan, and current affairs.

Keywords: Qur'an, Sunnah, Fiqh, Madhhab, Hanafi, Maliki, Shafi'i, Hanbali

КИРИШ

Халкимизнинг маънавий хамда маданий юксалишини такомиллашиб боришида ислом динининг ахамияти жуда катта. Ислом тинчликка, покликка, инсонийликка, мехр-мурувватга, ватанпарварликга, илм олишга чакирувчи диндир.

Ислом (араб. - буйсуниш, итоат этиш, узини Аллох иродасига топшириш) - жахонда кенг таркалган уч диндан (буддизм ва христианлик билан бир каторда) бири. Ислом динига эътикод килувчилар арабча «муслим» («садокатли»; куплиги «муслимун») деб аталади. «Муслим», «муслимун» сузининг бошка халклар орасида узгача талаффуз этиш (мас, форсларда -мусалмон, узбекларда - мусулмон, кирFиз ва козокларда - мусурмон, Украина ва Россияда - басурман) натижасида бу динга эътикод килувчилар турли ном билан аталади. Лекин буларнинг ичида хозир мусулмон ибораси кенг таркалган.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Жахонда карийб 1,2 млрд. киши Исломга эътикод килади. Мусулмонларнинг 2/3 кисмидан кyпроFи Осиёда яшайди ва бу китъа ахолисининг 20% идан ортикроFини ташкил этади. К,арийб 30% мусулмонлар Африкага тyFри келади (китъа ахолисининг деярли ярми). Дунёда мусулмон жамоалари мавжуд булган 120 дан ортик мамлакатдан 40 дан зиёдида мусулмонлар ахолининг купчилигини ташкил килади - Шимолий Африка, Гарбий Осиёнинг барча мамлакатларида (Кипр, Ливан, Исроил мустасно), Сенегал, Гамбия, Нигер, Сомали, АфFOнистон, Покистон, Бангладеш, Индонезия ва бошка баъзи мамлакатларда ахолининг 80% дан ортоти мусулмонлардир; бир канча мамлакатларда мусулмонлар ахолининг ярмидан 80% игача ташкил килади (Гвинея, Мали, Ливан, Чад, Судан). Малайзия ва Нигерияда карийб ярми, баъзи бир мамлакатлар (Гвинея-Бисау, Камерун, Буркинафасо, Сьерра-Леоне ва б.) да мусулмонлар озчиликни ташкил килса хам, таъсир доираси кучли. Мусулмонларнинг сони жихатдан энг йирик давлатлар - Индонезия, Х,индистон, Покистон ва Бангладеш; мусулмонларнинг анчаси Марказий Осиё мамлакатлари, Хитой, Таиланд, Эфиопия, Танзания, Кипрда, Европанинг айрим мамлакатлари (Югославия, Албания, Буюк Британия, ГФР, Франция ва б.), Шимолий ва Жанубий Америка китъаси мамлакатлари (АК,Ш, Канада, Аргентина, Бразилия, Гайана, Суринам, Тринидад ва Тобаго)да, Австралияда, Фижи оролларида яшайди. Ислом 7-асрларда Х,ижоз (Гарбий Арабистон) да пайдо булди.

Унинг асосчиси Мухаммад (ас)дир. Ислом динининг пайдо булиши хусусида Ислом манбаларига асосланган диний анъанада у илохий ходиса, инсонларни тyFри йулга солиш учун Аллох томонидан юборилган охирги таълимот деб уктирилади. Ислом талкинида дастлаб яхудий ва христианлар хам айнан мусулмонлар эътикод килган худога ишонганлар. Шу худо, яъни Аллох одамларга паЙFамбар-элчилар юборган. Аммо инсонлар паЙFамбарлар таълимотини бузганлар. Шунинг учун Аллох инсонларга охирги расул этиб Мухаммад (сав)ни танлади, унга узининг каломи - К,уръонни нозил килди. Мухаммад (сав) олдин уз хамшахарларини, сунг барча арабларни куплаб кабила худоларига сотинишдан воз кечиш ва ягона худо — Аллохга эътикод килиш, солих хаёт кечириш, у дунёда жаннатга тушиш учун бу дунёда эзгу ишлар килишга даъват этди. Ислом таълимоти ва конуниятининг иккинчи мухим манбаи - бу ПаЙFамбаримиз Мухаммад (сав) нинг сузлари ва амаллари хакидаги анъаналар (хадис) туплами булган Суннат.

Куръон ва суннат негизида шариат хосил булади. Шариат (араб. - т^ри йул; исломда конунчилик маъносида ишлатилади) курсатмалари биринчи навбатда

ПаЙFамбаримиз Мухаммад (сав) К,уръони va суннатларида мустахкамлашган ва мусулмонларнинг кундалик хаётининг деярли барча сохаларини тартибга солувчи узига хос меъйорлар манбаи булиб хизмат килади.

Куръон ва хадисни турлича талкин килиш, ислом тарихида FOявий-сиёсий, ижтимоий-иктисодий ва диний хаётнинг бошка сохаларида юз берган ихтилофлар натижасида исломда йуналишлар вужудга келади. Исломдаги асосий йуналишлар - суннийлик, шиалик, хорижийлар.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Бу йуналишлар хам мазхабларга булинган. Мазхаб (араб. - йуналиш, оким, йул, таълимот), шариат мазхаблари - исломда диний хукук тизимлари ва йуналишлари. 8-9-асрларга келиб шариатнинг шаклланиши жараёнида хукукшунослик - фикх сохасида жуда куп Мазхаблар юзага келган. Х,озирги вактда сунний туртта Мазхаб - ханафийлик, моликийлик, шофиъийлик, ханбалиилик сакланиб колган.

Моликийлик - суннийликдаги динийхукукий мазхаблардан бири. Молик ибн Анас асос солган. Макка Мадинада пайдо булди, Арабистон ярим оролига, кейин Миср, Шимолий Африка ва Андалусияга таркалди. Молик ибн Анаснинг «ал-Муваттаъ» (оммавий, барчага тушунарли маъносида) асари Моликийлик. таълимотининг асосий манбаи хисобланади. Моликийлик тарафдорлари Мухаммад (сав) хаётлиги вактида илк исломда шаклланган фикх меъёрларини тан олади, фикхнинг асосий манбаи сифатида Куръон ва суннага таянади, Мадинанинг саводли ахолиси якдиллик билан маъкуллаган коидаларнигина ижмо деб хисоблайди. Шу билан бирга мусулмонларнинг умумий манфаатларига жавоб берувчи шариат хукмларига монелик килмайди. Х,озирги вактда хам бу мазхаб коидаларининг Марокаш, Тунис, Жазоир ва Ливия никох-оила ва мулкка оид хукукига сезиларли таъсири бор. У Ливиянинг бир канча жиноят конунлари асосини ташкил этади.

Шофиъийлик - суннийликдаги диний-хукукий мазхаблардан бири. Мухаммад ибн Идрис аш Шофиъий асос солган. Шофиъийлик моликийлик ва ханбалийлик диний-хукукий тизимига якинрок туради. Шофиъийлик тарафдорлари ислом хукукидаги киёс ва раъйни тула маъкулламайди, Куръон, сунна ва ижмони асосий манба деб билади. Хднафийликка кушимча манба сифатида амал килиб келинган «истихсон» коидаси хам Шофиъийликда рад этилган. Шофиъийлик дастлаб Сурия ва Мисрда шаклланган, урта асрларга келиб Якин Шарк мамлакатларида кенг таркалган. Х,озирги вактда Миср, Индонезия, Шимолий Кавказ, Шаркий Африка мамлакатларининг баъзиларида, кисман Сурияда ва жанубий араб султонликларида эътикод ва ибодатга доир амалларни Шофиъийлик мазхаби буйича бажарувчи мусулмонлар бор.

Хднбалийлик - суннийликда диний-хукук мазхабларидан бири. Ибн Х,анбал асос солган. Хднбалийлик тизими ута торлиги, хар кандай куринишдаги «янгилик»ка, диний масалаларда эркин фикр юритишга каршилиги, шариат ахкомларига риоя этишда катьий туришлиги билан ажралиб туради. Хднбалийлик тарафдорлари Куръон ва хадисларни эркин талкин этиш йулидаги хар кандай уринишларни коралаганлар. Шунинг учун хам (эу мазхаб кенг таркалмаган. Факат 9-а.нинг 2-ярмида араб халифалигида муътазилийларнинг ва илохиёт - сохасидаги хурфикрлиликнинг таъкиб остига олиниши туфайли Хднбалийлик таъсири бирмунча кенгайган ва 12-асрда мустакил мазхабга айланган. 10-асрда Эронда, 11-асрдан 15-асргача Сурия ва Фаластинда Хднбалийлик издошлари куп булган. Ундан кейинги асрларда Хднбалийлик тарафдорлари яна камайиб кетган. Х,озирда Хднбалийлик Саудия Арабистонда расман эътироф этилган, бошка мамлакатларда кам учрайди.

Хднифлар - ислом дини вужудга келмасдан илгари араблар орасида яккахудолик FOясини тарFиб килган шахслар. Мусулмонлар ривоятига кура, улар исломгача Арабистонда кабила худоларига сотинишни рад этган, яккахудога астойдил ишонган, лекин христианликка хам, яхудийликка хам кушилмаган. Мухаммад (сав) хам уз тарFиботини Х,анифийлардан бири сифатида бошлаган. Куръонда Иброхим хам ханиф деб номланган, унинг чинакам яккахудоликка асосланган динини Мухаммад (сав) тиклаган, деб хисобланади. 8 - 9 - асрлардан бошлаб мусулмон адабиётида Х,анифлар купинча «мусулмонлар», ислом эса «ханифлик дини» маъносида ишлатилган. Суфийлар хам узларини Хднифлар деб аташарди.

Хднафий мазхаби барча хукук мактаблари орасида энг кенг таркалган. Хднафийлар Марказий ва Урта Осиё, Узбекистон, k,030f^toh, Туркия, Якин Шарк, Болкон ва бошка мамлакатларда яшайдилар.

Узбекистон мустакилликка эришганидан кейин, Ислом дини хаётда муносиб урнини эгаллай бошлади. Мусулмонларнинг диний ибодат ва маросимларни адо этишлари учун шароит яратиб берилди. Куръони карим 2 марта узбек тилида чоп этилди (1992, 2001 йиллар), хадис тупламларининг таржимаси, Ислом уламоларининг юзларча китоблари яна халкка етказилди. Ислом тарихи манбалари ва маросимларини хар томонлама, илмий, холисона урганишга киришилди, мутахассис кадрлар тайёрлаш йулга куйилди. Шу максадда Тошкент давлат шаркшунослик институтида исломшунослик кафедраси очилди (1992), деярли барча вилоятларда диний укув юртлари фаолият курсата бошлади, Тошкент Ислом университети ташкил килинди (1999), унинг таркибида Исломшунослик маркази ишлаб турибди.

Мустакиллик йилларида K,оракалпоFистон улкасида да халкнинг истагидан келиб чикиб, жоме масжидларимизнинг сони купайди. Аввалгилари кайта реконструкция ишланиб, намозхонлар фойдаланиш учун барча кулайликлар яратилмокда. Хдттоки, олис кишлоклардаги масжидлар хам курганда кузларди кувонгандек даражада такрорий таъмирланиб, обод килинди. Айникса, сунгги йиллари элимимизнинг кайсидур бурчагида жоме масжиди куриб, фойдаланишга топширилди, деган мундарижадаги хуш хабарларнинг гувохи буляптимиз.

Мамлакатимизда 10 урта махсус ислом билим юрти хизмат олиб бормокда, шунинг ичида пойтахтимиздаги Нукус Мухаммад ибн Ахмад ол -Беруний урта махсус ислом билим юртида хам келажагимиз давомчилари булган ёшларимиз тажрибали устозларидан таълим олиб келмокда.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2018-йил 16-апрелдаги «Диний-маърифат соха ишларини такомиллаштириш чоралари хакида»ги фармонига асосан, Тошкент ислом университети негизида Узбекистон халкаро Ислом академияси ташкиллаштирилди.

Ушбу, Узбекистон халкаро Ислом академияси таркибида K,оракалпоFистон Республикаси, Самарканд, Наманган ва Сурхондарё вилоятларининг худудий филиаллари иш бошлаши белгиланиб, у ерда Узбекистон Республикаси Президентининг 2017-йил 20 -апрелдаги «Юкори таълим тизимини янада ривожлантиришнинг чоралари хакида»ги К,арорига асосан академиянинг худудий филиалларида имам-хатиблар, имам-нойиблар,

диний соха мутахассислари, мамлакатлик ва жамоатлик ташкилот ходимлари, юкори ва урта махсус билим бериш уринларининг сохага тегишли педагог кадрлари такрорий тайёрликтан утади ва илмий тажрийба оширади, деб ёритилган.

Халкимизнинг диний таълимга булган ихтиёжларини каноатландириш максадида ислом билим юртларида, шунинг ичида, пойтахтимиздаги Мухаммад ибн Ахмад ол -Беруний урта махсус ислом билим юртида хам «Кураны кэрийм ва тэжуийд» буйича уч ойлик укиш курслари ташкиллаштирилди.

Мумин-мусулмонларнинг диний саволларига уз вактида жавоб бериш максадида, call-марказ, телеграм бот ва уз олдига fatvo.uz сайти ишга тушурилди. Махаллий фукароларимиз paziylet.uz сайти буйича хам узларини кизиктирган саволномасина жавоб олиши мумкин. Шу жумладан, коракалпок тилидаги nasiyat.uz ва alberuniy.uz сайтлари ва уларнинг ижтимоий тармоклардаги каналлари уз хизматларини олиб бармокта.

Мана, шундай диний-маърифат сохасидаги кенг хажмли ишлар бутун дунё жамоатчилиги томонидан юкори даражада тан олинди. Айникса, БМШ, АКШ мамлакатлик департаменти ва бошка ташкилотлар юкори бахо бермокда.

Барчамизга белгили дуне цивилизацияси ривожланишига муносиб хисса кушган улуг олимларимизнинг асарларини урганиш ва шулар асосида улар ёзиб колдирган бой меросини келажак авлодга етказиш - бугунги куннинг давр талаби.

Хурматли Президентимизнинг 2018-йилнинг 20-21-январь кунларида КоракалпоFистонга ташрифи давомида Нукус шахридаги Имам ийшан Мухаммад жоме масжидида булиб, бу ерда нураний ва имам-хатиблар билан учрачиш пайтида хам имам-хатибларимизга, биринчи навбатда, аждодларимиздан колган бой мийрас булган, эски кул ёзмаларни урганган холда рисолалар ва асарлар ёзув буйича бир катор топшириклар берган эдилар. Ушбу мунасабат асосида, халкимизга Ислом динининг мазмун ва маъносини очиб берадиган китоблар устида куп йиллардан буён мехнат килган эдик. Хозирги кунда халкимизнинг диний адабиётларга булган Ихтиёжларини кондириш максадида коракалпок тилида " Ислам нуры" газетаси ва "Хидаят" журнали ёрик курмакда. Шу жумладан, она тилимизда бир нечта китоблар, хусусан, "Камил инсан", "Саламат ана хэм бала - жэмийет гиреуи", "Ораза пазыйлети", "Намаз окыу каFыйдалары", "МархумларFа азар бермейик", "Курбанлык китабы", "Сарф дарслиги", "Кураны кэрийм мэнилериниц каракалпак тилиндеги аудармасы хэм тэфсири", "Шамаили Мухаммадия",

"Ибадати Исламия", "Ислам мэрипаты: негиз хэм тYCиник", "Ислам динине улыума тэрийп", "Х,аж хэм умра колланбасы", "Ийман", "Мухаммад алайхиссалам (кыскаша емир тарийхы)", "Тэжуийд каFыйдалары" ва бошка китоблар чоп этилиб, халкимизга ином килинди. Шу кунлари хозирети шайх Мухаммад Содик Мухаммад Юсуфнинг 37 томнан иборат " Х,эдис хэм турмыс" китобининг 3 томи ёрик куриб, китоб ихлосмантларини кувонтирмокда. К,олган томлари босмага тайёрланмокда.

Албатта, бу коракалпок тилида чикарилган биринчи босмадан чикиши хам мустакил юртимиздаги диний сохада ишланаётган хайрли ишлардан хисобланади. Айникса, "Кураны кэрийм мэнилериниц каракалпак тилиндеги аудармасы хэм тэфсири" халкимиз катта кувонч менен кутиб олди.

ХУЛОСА

Бугунги кунда КоракалпоFистон Республикасида 54 жоме масжидлар мумин-ахли мусулмонларга диний -марифий хизмат этиб келмокда. Ушбу 54 масжиднинг хаммаси диний маълумотга эга, дипломли мутахассислар. Улардан 14 имам-хатиб юкори маълумотли, 40 имам-хатиб урта маълумотли. 63 нойиб-имам (имам уринбосарлари ) бор. Улардан 3 юкори маълумотли, 60 урта маълумотли имам-нойиблар хизмат курсатмокда. 2020-йилга кадар республикада 50 масжид булган булса, 2020-2021-йилларда буларни сони 54 га етди.

Нукус шахрида 4 та, Хожели туманида 2 та, Тахиятас туманида 3 та, Беруний туманида 5 та, Турткул туманида 10 та, Элликкалъа туманинда 5 та, Амударё туманида 7 та, Шуманой туманида 1 та, Конликул туманида 1 та, Ку^ирот туманида 2 та, Нукус туманида 3 та, Кегейли туманида 4 та, Бузатау туманида 1 та, Чимбой туманида 1 та, Кораузак туманида 1 та, Тахтакупир туманида 1 та, Муйнок туманида 3 масжидлар хизмат килиб тур.

КоракалпоFистон ахли мусулмонлари козияти КоракалпоFистон Республикаси Нукус шахри Х. Абдамбетов кучаси буйида жойлашган марказий Имам ийшан Мухаммад жоме масжиди иншоотида жойлашган.

REFERENCES

1. Узбекистон миллий энциклопедияси. И харфи. 308 - 309 бетлар

2. Большая Российская энциклопедия URL: https://bigenc.ru/religious_studies/text/2022719

3. Узбекистон миллий энциклопедияси. Ш харфи. 37 бет

4. Узбекистон миллий энциклопедияси. М харфи. 78 бет

5. Узбекистон миллий энциклопедияси. X харфи. 87 бет

6. Большая Российская энциклопедия URL: https://bigenc.ru/religious_studies/text/2022719

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.