Научная статья на тему 'ИСЛОМ ҲУҚУҚИДА ИЖТИМОИЙ ҲИМОЯ АСОСЛАРИ'

ИСЛОМ ҲУҚУҚИДА ИЖТИМОИЙ ҲИМОЯ АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

512
110
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Қуръон / суннат / ислом ҳуқуқи / фиқҳ / ижтимоий ҳимоя ва таъминот / закот / нафақа / садақа / оят / ҳадис / қонун ҳужжатлари / Qur’an / Sunnah / Islamic law / jurisprudence / social protection and welfare / zakat / alimony / alms / verse / hadith / legislation

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Махфузахон Абдуманноб Қизи Жалолдинова

Ушбу мақолада ислом ҳуқуқида ижтимоий ҳимоя тушунчаси таърифи, пайдо бўлиши, унинг фиқҳий асослари ва қонунчилигимизда акс этиши ҳақида маълумотлар келтирилган. Ижтимоий ҳимоя ичига кирувчи закот, нафақа, садақа каби тушунчалар ҳақида баѐн этилган. Ислом ҳуқуқида ижтимоий ҳимоя тушунчаси манбалар асосида таҳлил қилиниб, унинг аҳамияти очиб берилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FUNDAMENTALS OF SOCIAL PROTECTION IN ISLAMIC LAW

This article provides information on the definition of the concept of social protection in Islamic law, its emergence, its jurisprudential foundations and its reflection in our legislation. Concepts such as zakat, alimony, alms, which are included in social protection, are described. The concept of social protection in Islamic law has been analyzed on the basis of sources and its importance has been revealed

Текст научной работы на тему «ИСЛОМ ҲУҚУҚИДА ИЖТИМОИЙ ҲИМОЯ АСОСЛАРИ»

ИСЛОМ ХУКУЦИДА ИЖТИМОИЙ ХИМОЯ АСОСЛАРИ

Махфузахон Абдуманноб кизи Жалолдинова

Узбекистан халкаро ислом академияси таянч докторанти m.jaloldinova1995@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада ислом хукукида ижтимоий химоя тушунчаси таърифи, пайдо булиши, унинг фикхий асослари ва конунчилигимизда акс этиши хакида маълумотлар келтирилган. Ижтимоий химоя ичига кирувчи закот, нафака, садака каби тушунчалар хакида баён этилган. Ислом хукукида ижтимоий химоя тушунчаси манбалар асосида тахлил килиниб, унинг ахамияти очиб берилган.

Калит сузлар: Куръон, суннат, ислом хукуки, фикх, ижтимоий химоя ва таъминот, закот, нафака, садака, оят, хадис, конун хужжатлари.

FUNDAMENTALS OF SOCIAL PROTECTION IN ISLAMIC LAW

Makhfuzahon Abdumannob kizi Jaloldinova

Basic doctoral student of the International Islamic Academy of Uzbekistan

m.jaloldinova1995@gmail.com

ABSTRACT

This article provides information on the definition of the concept of social protection in Islamic law, its emergence, its jurisprudential foundations and its reflection in our legislation. Concepts such as zakat, alimony, alms, which are included in social protection, are described. The concept of social protection in Islamic law has been analyzed on the basis of sources and its importance has been revealed.

Keywords: Qur'an, Sunnah, Islamic law, jurisprudence, social protection and welfare, zakat, alimony, alms, verse, hadith, legislation.

КИРИШ

Жамиятнинг шундай бир катлами борки, уларга хам маънавий, хам моддий жихатдан купрок эътибор бериш зарур хисобланади. Бугунги кунда ёрдамга мухтож инсонларга кумак бериш илмий тилда "ижтимоий химоя" деб аталади.

Ижтимоий химоя ахолини ижтимоий ва моддий-маънавий мухофаза килинишини таъминлайдиган ва жамиятда карор топган хукукий, иктисодий, ижтимоий чора-тадбирлар мажмуидир. Унинг асосий

максади ахоли фаровонлигини таъминлаш, ахоли катламларининг таълим, маданият, касб малакаси, даромадлари жихатидан кескин тафовутларига бархам бериш, жамият томонидан инсонга муносиб хает даражасини таъминлашга ердам беришдан иборат.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Ислом хукукида ижтимоий химоя мавзуси энг асосий жихатлардан бири хисобланади. Бу мусулмонларнинг хаетини янада яхшилаш ва узаро муносабатларни гузаллаштиришга хизмат килади. Айнан ижтимоий химоя номида келмасада, унинг ичига кирадиган масалалар алохида еки бирга умумий килиб урганилган. Ахолини ижтимоий химоялаш ва турмуш даражасини оширишнинг назарий жихатлари хорижий олимлардан А.Смит, Ж.Кейнс, В.Стаффорд, Ж. Лоу, Г.Скаруффин, У.Петти, Д.Рикардо, А.Мишелъ, Ж.Роулс, В.Репке, Фон Дер Лепп ва бошкаларнинг илмий ишларида еритилган.

Ижтимоий химоя мавзуси халкаро микесда кенг урганилган ва бу хозир хам давом этмокда. Улардан бири турк олимларидан бири А.Эрол бу буйича кенг илмий тадкикот ишлари олиб борган ва айни шу мавзуда докторлик ишини еклаган. "Ислом конунчилигида ижтимоий химоя" номли мухтасар китоб езган. Шунингдек, Н.Хдсан бу мавзуни закот кисми буйича илмий иш килган.

Узбекистонда ижтимоий химояни таркибига кирувчи мавзуларда хусусан, инсон хукуклари, аеллар хукуклари, бола хукуклари ва уз ичига олувчи тушунчалар: закот, нафака, садака, силайи рахм, мерос каби масалаларда А.Саидов, Ж.Тошкулов, Н.Юсупова, И.Бекмирзаев, О.Сарсенбаев, А.Туйчибоев, М.Атоев каби олимлар куплаб тадкикотлар амалга оширилган.

Куплаб олимларнинг фикрича, кенг умумсоциологик маънодаги ижтимоий химоя концепцияси биринчи бор 1935 йилда А^Шнинг "Ижтимоий хавфсизлик буйича конун"ида кулланилган. Ушбу конунда кариялар ва мехнатга лаекатсиз ахоли катламига ижтимоий ердам курсатиш масалалари буйича дастурларни ишлаб чикиш хакида таклифлар келтирилган. Аммо ахолини ижтимоий химоялаш тушунчаси унда тулалигича еритилмаган ва ушбу муаммони хал этувчи тавсиялар хали ишлаб чикилмаган эди. Шуни хам айтиш керакки, баъзи адабиетларда "ижтимоий химоялаш" ибораси, биринчи марта,

Россиялик олим П.И.Новгородцевнинг асарларида кулланилган, хамда ушбу тушунчага тегишли булган муаммолар ечими ишлаб чикилган [1].

Ижтимоий мухофаза- бу корхоналарда, минтакаларда ва давлатда конунлар ва мехнат битимлари билан белгилаб куйилган холларда хамда шартлар асосида мхсус механизмлар, фондлар, шу жумладан сугурта фондлари, ижтимоий мухофазалаш институтлари ташкил этиш ёрдамида ходимлар соглигини саклаш, мехнат кобилиятини, моддий ахволини мухофаза килиш максадида уларни мехнат билан утадиган хаётини сифатини ёмонлаштирадиган нокулай омиллардан (ижтимоий ва касбий хатардан) мухофазалаш юзасидан куриладиган иктисодий, ижтимоий, хукукий, ташкилий, тиббий ва техникавий чора-тадбирлар тизимидир [2].

Ижтимоий химоянинг асосий вазифаси ижтимоий кийин ахволда колган ахоли катламларига ижтимоий ёрдам курсатиш ёки кутилаётган моддий кийинчиликлар хакида огохлантиришдан иборатдир. Бозор иктисодиётининг хусусияти шундан иборатки, шахснинг иктисодий хаётда кай тарзда иштирок этиши хакида узи мустакил карор кабул килади. Хар бир шахс, аввалом бор, сугурталаш масаласи буйича узи жавоб беради. Агар бу шахс ижтимоий сугурталанмаган булса, даромади вактинчалик кам булган такдирда давлат уни ижтимоий ёрдам оркали химоя килади.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Ижтимоий химоя давлатнинг инсон хаёти ва фаолияти учун зарур шарт-шароит яратишга каратилган ижтимоий-сиёсий, иктисодий, маънавий-маърифий ва хукукий кафолатлар йигиндисини ташкил этади [3].

Ижтимоий химоянинг асосий вазифаси ижтимоий кийин ахволда колган ахоли катламларига ижтимоий ёрдам курсатиш ёки кутилаётган моддий кийинчиликлар хакида огохлантиришдан иборатдир. Бозор иктисодиётининг хусусияти шундан иборатки, шахснинг иктисодий хаётда кай тарзда иштирок этиши хакида узи мустакил карор кабул килади. Хар бир шахс, аввалом бор, сугурталаш масаласи буйича узи жавоб беради. Агар бу шахс ижтимоий сугурталанмаган булса, даромади вактинчалик кам булган такдирда давлат уни ижтимоий ёрдам оркали химоя килади [4].

Халкимиз минг йилликлар давомида ижтимоий соха борасида ислом дини таълимотлари асосида диний ва миллий кадриятларига таянган холда катта тажриба туплаган. Ушбу буюк меъросни изчил урганиб бориб, барча халкларда

умуминсоний кадриятлар мавжудлигини, шу жумладан ижтимоий муносабатларнинг хозирги даврда ахолини ижтимоий химоя килиш номини олган жабхасида хам мавжуд булган муайян маълумотларни жамлаб урганиш мухим ахамиятга эга.

Шунингдек, ижтимоий химоя масалаларига давлатимизнинг устувор вазифалари ичида алохида ахамият берилади. Бу аввало бош комусимизда, турли конун хужжатлари, карор, фармонлар ва давлат дастурларида уз аксини топган. Жумладан, Узбекистон Республикаси Конституцияси IX бобида фукароларнинг ижтимоий хукуклари келтирилган. Хусусан, 39-моддасида ижтимоий таъминот хакида "Х,ар ким кариганда, мехнат лаёкатини йукотганда, шунингдек бокувчисидан махрум булганда ва конунда назарда тутилган бошка холларда ижтимоий таъминот олиш хукукига эга" деб кайд килинган [5]. Ушбу конституциявий хукук фукароларимизнинг энг мухим ижтимоий ва иктисодий хукукларидан бири сифатида конуний асосда хар томонлама кафолатлаб куйилган.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Хдракатлар стратегияси тугрисида"ги Фармонида хам ижтимоий сохани ривожлантиришнинг устувор йуналишлари белгилаб берилган [6].

Ислом динининг буюклиги, конунларининг улугворлиги, унинг иктисодий тизимининг инсон эхтиёжлари ва жамият манфаатлари хакида гамхурлик килиши шариатда белгиланган хамда максади шахс ва жамият манфаатларини таъминлашдан иборат булган бойликларни таксимлашни эътироф этишда айникса ёркин намоён булади [7].

Тарихдан маълумки, ислом дини узининг даслабки давриданок бу масалага катта эътибор каратган. Закот, харож (хирож), ушр каби соликларнинг жорий этилиши ва уларнинг таксимланадиган уринларини урганган киши буни яхши англайди. Хдтто Исломнинг беш арконидан бири закот булиб, у камбагал, бева-бечораларнинг эхтиёжларини кондиришга йуналтирилади ва улуг ибодат саналади.

Ижтимоий химоянинг яна бошка тамойиллари: силайи рахм, садака, закот, нафака, узаро мехр-шафкат курсатиш каби халкимизнинг хам кон-конига сингиб кетган ислом кадриятлари борки, уларни янада чукуррок урганиш ва усиб келаётган ёш авлодга етказиш бугунги кунда долзарб ахамият касб этади.

Юкорида айтилганидек, ижтимоий химоянинг ёркин бир мисоли ислом динининг асосларидан бири хисобланган закотда намоён булади. Аллох таоло

закот олишга хакли булган кишиларни Куръони каримда бирма-бир баён килган: "Албатта, садакаларни факат факирлар, мискинлар, унда (садака ишида)ишловчилар, диллари ошна килинувчи (кофир)лар, (пул тулаб озод этилувчи) куллар, карздорларга ва Аллох йулида хамда йуловчига (мусофирга бериш) Аллох (томони)дан фарз (этилди). Аллох илмли ва хикматли зотдир". (Тавба сураси, 60-оят) [8]. Аллох бой одамларга камбагаллар фойдасига беришни буюрган закот аник белгиланган мажбурият булиб, унинг бажарилишини давлат назорат килиб туради, сунгра уни мухтожлар уртасида таксимлайди, шунингдек, ушбу карзни тулашдан буйин товлаётган кишиларни закот тулашга мажбур килади [9].

Ижтимоий химоя тизимига кирувчи ва асосларидан бири саналган нафака хам ислом хукукида алохида урин олган. Нафака сузи лугатда "яхшиликка маблаг чикариш" маъносини англатади. Шариатда эса, уз карамогидаги шахсни етарли кийим, таом ва маскан билан таъминлашдир [10]. Нафаканинг беришнинг ахамияти борасида Куръонда бир неча оятлар келтирилган: Нисо: 34, Нисо: 36, Бакара: 233, Исро: 23, Исро:26 оятларида, суннат ва ижмоъ билан янада таъкидланган.

Мехнатга лаёкатсиз барча кишилар, беморлар, ёш болалар, ногиронлар, кариялар, аёллар, ишсизлар ва кулидан келса ва бунга тайёр булса хам тирикчилик учун пул топа олмайдиганлар, шунингдек, оиласини бокиш учун етарли маблаги булмаганлар жамият бойлигидан ва Аллох ишлаб пул топиш имконини берган кишилардан уз улушини олиши керак [11].

Куръони каримнинг куйидаги оятларида инсонларни бойликларидан эхсон килишга буюрилганлиги келтирилади: "(Эй инсонлар!) Аллохга ва унинг пайгамбари (Мухаммад)га имон келтирингиз хамда У сизларни халифа килиб куйган нарсалардан (бойликларингиздан) эхсон килингиз! Бас, сизлардан имон келтирган ва эхсон килган зотлар учун катта мукофот бордир" (Хддид сураси 7-оят) [12]. "...уларга Аллохнинг сизларга ато этган молидан берингиз! ..." (Нур сураси 33-оят) [13].

Камбагал бойнинг мулкидан оладиган улуш унинг Исломдаги хукукларга хос барча белгиларга эга булган хукукидир. Камбагал бугун дунёда маълум булган ижтимоий химоя тизими доирасида олаётган ёрдам эса ушбу хукукни эслатади, холос. Чунки у ушбу тизим таргиботчилари таъкидлаганларидек, ана шу хукук эга булган куч ва мажбуриятга эга эмас [14].

Ислом таълимотида ижтимоий химояга таргиб этувчи яна бошка тамойилларда хам улар садакалар куринишида намоён булади. Жумладан,

куйидаги оятларда баён килинган: "Улар (хозирда уз зиммаларига олган) назрларини адо килурлар ва ёмонлиги (дахшатлари) кенг ёйилувчи кундан куркурлар. Таомни эса суюб турсалар-да, (узлари емасдан) мискин, етим ва асирларни едирурлар. (Улар айтурлар): "Бизлар сизларни факат Аллох "юзи" учун таомлантирурмиз. Сизлардан (бу иш учун) бирор мукофот ва миннатдорчилик кутмасмиз. (Инсон сураси, 7-9-оятлар) [15].

Шуни хам айтиб утиш жоизки, Исломдаги ижтимоий химоя факат моддийлик билан чекланиб колмайди, балки рухий жихатдан куллаб-кувватлашни хам назарда тутади. Абу Зарр розияллоху анхудан ривоят килинади: "Расулуллох соллаллоху алайхи васаллам: "Биродарингнинг юзига табассум билан бокишинг хам садака, яхшиликка буюришинг хам садака, ёмонликдан кайтаришинг хам садака, йулдан адашган кишини туFри йулга солиб юборишинг хам садака, кузи ожиз кишига ёрдам беришинг хам садака, йулни юзида ётган тошни, тиканни, суякни четга олиб куйишинг хам садака, челагингдаги сувдан биродарингни челагига куйиб беришинг хам садакадир ", дедилар" (Имом Термизий ривояти)

Мусулмон умматида доимо ижтимоий-психологик, ташкилий асос уз вактида ишга тушарди - бу оила-уруг, кушни-жамоа, уруг-кабила биродарлиги тизимида вазифалар ва мажбуриятларнинг аник таксимланганлиги хамда узаро буйсунишдир. Уларни бузиш нафакат Ислом хукукшунослиги курсатмаларига карши боришни, балки хар бир инсон учун мухим булган биргаликдаги тантаналар ва байрамлар кувончи билан тулдирилган, кайгули кунларда хамдардлик курсатиш билан мунавварлашган турмуш мулокоти мухитидан айрилиш ва, албатта, узаро ёрдам, куллаб-кувватлаш, етимлар, беваларга нисбатан рахм-шафкат одатлари билан кафолатланган ижтимоий химоясиз колишни хам билдирарди [16].

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР

Ислом хукукида ижтимоий химоя масалалари долзарб хисобланиб, унинг асослари фикхнинг бирламчи манбалари хисобланган Куръон, суннат, ижмо ва киёсда келтирилган. Инсонларнинг хукукларидан бири сифатида кафолатланган. Демак, ислом 14 аср мукаддам жамиятнинг ижтимоий тенгликни баркарор булишини таъминловчи асосларини курсатиб берган. Бу эса минг йиллардан буён мусулмон жамиятларида ижтимоий ривожланишни таъминлаган.

Ахолини ижтимоий химоялаш нафакат давлат ва нодавлат ташкилотларининг, балки хар бир кишининг инсоний бурчи ва вазифасидир. Шунинг учун хам бу каби эзгу ва хайрли ишларни амалга оширишда барчамиз бир булиб, хамкорликда фаолият юритишимиз лозим. Президентимиз томонидан хам таъкидланганидек, "Уз-узидан равшанки, ижтимоий химоя масаласи - бу факат давлат ва хокимият ташкилотлари, ижтимоий таъминот ва хайрия муассасаларининг иши булиб колмаслиги лозим. "Ижтимоий" деган сузнинг купчиликка, жамоатчиликка мансуб деган маънони ифода этишини инобатга оладиган булсак, бу ута мухим масала жамиятимизнинг, барчамизнинг бурчимизга айланиши даркор".

Мамлакатимиз ривожланиш йулида уз олдига куйган улкан максадларидан бири жамиятимизда ижтимоий химоя тизимини янада такомиллаштириш, камбагалликни кискартириш, ахолини турмуш фаровонлигини ошириш кабилар хисобланади. Жумладан, ижтимоий химоя масалаларини хар жихатдан тадкик этиш, уларни мохиятини англаш ва ёш-авлодга етказиш мана шундай пировард режалар амалга оширилиши йулида хизмат килади.

REFERENCES

1. Новгородцев П.И. "Право на достойное человекское существование."СПБ., 1911, -С. 3-13.

2. ^Абдурахмонов. "Мехнат иктисодиёти". Олий укув юртлари учун дарслик. -Т.: 2004. -Б 618.

3. Республика маънавият ва маърифат кенгаши. Республика маънавият таргибот маркази, Ижтимоий химоя йили: мазмун ва мохияти, -Т: 2007 -Б 31.

4. П.Хршимов, Ш.Абдуллаев, «Ахолини ижтимоий химоя килишнинг назарий асослари», Иктисод ва молия, -Т №9, 2012. - Б 22-23.

5. https://lex.uz/docs/20596

6. https://lex.uz/docs/3107036

7. Б,Ботиров. Ислом хукукида инсон хукуклари ва мажбуриятларига оид Куръони Каримда келган нормалар тахлили. Жамият ва инновациялар. Issue-1. №02. 2020. -Б 106.

8. А.Мансур. Куръони карим маъноларининг таржимаси. - Т: Тошкент ислом университети, 2009. -Б 121.

9. E,EoTupoB. hchom xyKy^uga hhcoh xy^yK^apu Ba Ma^SypuaTnapura oug KyptOHH KapuMga KenraH HopManap Taxnunu. ^aMuaT Ba HHHoBauuanap. Issue-1. №02. 2020. -E 109.

10. Ku^oa II khtoö. - T.: mapK, 2008. - E 516.

11. E.EoTHpoB. HcnoM xyKyKuga hhcoh xy^yKgapu Ba Ma^SypuaTnapura oug Kyp^OHH KapuMga KenraH HopManap Taxnunu. ^aMuaT Ba нннoвaцнaпap. Issue-1. №02. 2020. -E 107.

12. A. MaHcyp "Kyp^oHH KapuM MatHonapuHHHr Tap^HMa Ba Ta^CHpu" - T.: "THY" HarnpueT-MaTÖaa SupnarnMacu, 2014. -E 538.

13. A. MaHcyp "Kyp^oHH KapuM MatHonapuHHHr Tap^HMa Ba Ta^cupu" - T.: "THY", 2014. -E 354.

14. XycceÖH XaMug XacaH. npaBo Ha сoцнaпbнyro 3a^my. HcnaMaöag, 1995. -C 10.

15. A.MaHcyp. Kyp^oHH KapuM MatHonapuHHHr Tap^HMacu. - T: "THY", 2009. -E 423.

16. TypcyHoBa C. hhkox öaxTnu ouna Ka^onaragup // CoraoM aBnog ynyH. 1997. №9.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.