12XFTAP 02.71
Исламдагы мирас ^мшщ артьщшылыгы жэне фард иелерiнен болган эйелдер мурасы
Азамат Ш. Жамашев1
Изатхллэ Р. Наурзалиев2*, ^ожа Токтияр3
1,3Эл-Фараби атындагы К,азак улттьщ университет^ Алматы, К,азакстан 2Эбу Ханифа медресе колледж^ Алматы, К,азакстан
*Корреспонденция YmiH автор: izatullanaurzaliev21@mail.ru 1https://orcid.org/0000-0002-5330-9437 2https://orcid.org/0000-0001-8181-0213 3https://orcid.org/0000-0001-6606-7476 DOI: 10.32523/2616-7255-2022-141-4-172-183
Ацдатпа. Ислам дттц мурагерлж щущыщ гылымы гасырлар бойы мусылман галымдарыныц тэжрибеане негiзделiп, дамыган сала. Дурыс жYзеге асщан жагдайда адамныц квцшне шаттык сый-лайтын жэне щарым-щатынастарын ретке келтiрiп, элеуметтк вмрне туращтылыщ экелетн Алла Тагаланыц буйрыщтарыныц бiрi - мура. Исламдыщ мурагерлк щущыщтыц негiзгi щагидасы - Куран нормаларына багыну. Ислам шаригатында Алла Тагала мирас лтте ерекше мэн берт, ондагы мэселелерд1 ткелей вз басшылыгымен егжей-тегжейлi баяндаган. Алла Тагала бгзге взШц шексгз даналыгымен щайтыс болган ксден щалган мирасты мурагерлер арасында эды бвлудщ тен-десс1з жуйесш кврсетт бердь Бул кврсетлген жYйеде мурагерлер арасында талас-тартыс пен урыс-керкке ешкандай орын жощ.
Аталмыш мащалада ислам щущыгында щолданылатын мирас угымына тглдгк жэне терминдк аныцтамалыц тургыдан щысщаша талдау жасалып, ислам дшшщ негiзгi дерекквздерi болып табыла-тын, Куран мен Пайгамбар хадистерi, сахабалардан жеткен деректер аясында щарастырылады. Исламдагы мураныц артыщшылыгына щатысты мэселелер, сондай ащ оныц ислам щущыгындагы мацы-зы талщыланады. Исламдыщ мурагерлк щущыщтыц негiзгi щагидасы - Куран нормаларына сYйент, ережелер мен шешiмдерге айрыщша назар аударылады. Исламдагы мурагерлттщ щущыщтыщ жYйесi басща щущыщтыщ жуйелерден айтарлыщтай ерекше екендт эрi Куранда ешщандай мэселе мура мэсе-леа секiлдi егжей-тегже^ айтылмагандыгы баяндалады. Исламдагы мурагерлт мэселелерш щара-стыратын гылым турасында шаригат щущыщтанушылары тарапынан квзщарастар келтршп, исламга дейiнгi араб щогамындагы мурагерлк щущыгыныц квршктерше щысщаша шолу жасалынады. Мурагерлк щущыщтардыц негiзгi принциптерш жэне фард иелертен болган эрбiр эйел мурагердщ Yлесiн ашуга эрекет жасалады.
Тушн сездер: Куран, хадис, исламдагы мура, мирас mrni, араб щогамы, фард иелр мурагерлк щущыщ, Yлес, дэлел, эйел мурасы.
Received 18 November 2022. Revised 25 November 2022. Accepted 31 November 2022. Available online 15 December 2022.
For citation:
Zhamashev A.Sh., Naurzaliyev I.R., Koja T. Inheritance privilege in Islam and the legacy of women from fard owners // Bulletin of the L.N. Gumilyov ENU. Historical sciences. Philosophy. Religion Series. 2022. - Vol. 141. - №. 4. - P. 172-183. DOI: 10.32523/2616-7255-2022-141-4-172-183. Для цитирования:
Жамашев А.Ш., Наурзалиев И.Р., Кожа Т. Привилегия наследства в исламе и наследие женщин от владельцев фард // Вестник ЕНУ им. Л. Гумилева Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение. - 2022. - Т. 141. - №. 4. - С. 172-183. DOI: 10.32523/2616-7255-2022-1414-172-183.
Клркпе
Адам жеке тулгалык дэмш йлш, ужымдык eмiр формасын бастаганнан бастап, кайтыс болган адамныц мYлкL мурагерлж жолмен етш бастады. Ислам келгенге дейiн бул мэселе эр тYрлi элем хальщтары мурагерлершц пэрменi мен билiгiне багынды. Куатты болган адам маркумныц барлык мYлкiн колына алып, оныц дэрменаз туыстарыныц кукыгынан айырып жатты. Эрине, эйелдердi мурагерлш кукыгынан айыру барлык халыктар арасында болган. Мысалы, римдДктер, гректер, мысырлыктар мен кытайлар эйелд ^йеушщ меншiгi деп санады жэне оны мYлiк рет1нде мура деп б^дД. Жалпы эйелдер мурагерлш кукыгынан толыкканды айырылды (Усенов, 2017). Осындай эдiлетсiздiктер маркумныц байлыгыныц айналасында жш кYрделi дауларды тугызары анык. Бул даулар жанжалдарга, корлауга, отбасылык катынастардыц бузылуына экеледi. Сондыктан исламдык мурагерлштщ ережелерi мен принциптерiн зерттеу, б^у жэне колдану барлык мусылмандар Yшiн Yлкен мацызга ие, олардыц мшдет жэне ислам мэдениетшц ажырамас белш болып табылады. Мусылман eмiрiнде Куран кукыктыц басты кайнар кeзi болып саналады жэне оныц нормалары мусылмандар Yшiн езгерт1лмейт1н мiндеттi уйгарымдар ретанде есептеледi.
Зерттеу эдктер1
Бул макалада негiзiнен интерпретациялык, аналитикалык талдау эдiстерi пайдаланылып, ислам шаригат кукыгындагы мирас сезшц тiлдiк магыналары жэне терминдДк аныктамалары, эртYрлi галымдардыц кезкарасына CYЙене отырып, салыстырмалы тYрде талданады. Мирас гылымы турасында Куран аяттарынан, Пайгамбар хадистерiне CYЙене отырып, мирас ыДмнщ артыкшылыгы мен ерекшелiктерi жэнефард иелершен болган эрбiр эйел мурагердщ Yлесi баяндалады.
Талк,ылау
Ислам шаригатында мирас кукыктарын зeрттeйтiн гылымныц б1рнеше атаулары бар.
Барлыгы да магынасы тургысынан 6ip-6ipiHe балама рет1нде пайдалана бередД. Олар: «илму эл-иирас» Мирас гылымы, «илму эл-фараид» Yлeстeр гылымы, «илму эт-тарикэ» мура гылымы. Бул атаулардьщ арасында колданыс тургысынан баскаларына к,араганда жи1 кездесет1т - «мирас» сез1. Т1лд1к магынасы «туб1р, нег1зг1, б1реуден баска б1реуге бер1лген еск1 мул1к магынасында (уираса) сезшен шыккан мирас (мура), б1реу1нен ек1нш1ге мура болатын тепе-тецд1к пайда болады. Сонымен катар, «Б1реуден ек1нш1 б1реуге бер1лген нэрсеш немесе кауымдастыктан баскасына етк1з1лген, б1реуден калган нэрсе жэне мура болып калган мул1к» магыналарында колданылады (Бархуми, 2013: 12).
К,Р Конституциясындагы аныктама бойынша мура дегенiмiз - бул мулДкпк немесе баска да мулДкпк емес к,ук,ык,тар мен мшдеттердщ кайтыс болган адамныц мурагерлерiне зацды турде калуы.
Заманымыздыц шаригат кукыктанушы галымы Уахба эз-Зухайли, ез1н1ц Исламдагы мирас мэселеане катысты жазган «эл-Фараид уэ эл-мэуэрис» атты ецбег1нде, «илм эл-Фараид» деген - мирас рет1нде калган мул1к улестер1н, Алла Тагаланыц К1табы мен Пайгамбар суннет1 жэне умметтщ б1р ауыздан кел1скендер1не сай бек1т1лген белг1л1 мелшерлер1н, ти1ст1 мурагерлерге белу жагдайларын зерттейт1н гылым саласы, - деп аныктама берген. Сондай-ак, эрб1р мурагерд1ц мирастагы улесш аныктау максатында, фикh пен есептеу ережелерш ез1не камтыган гылым ретшде тануга да болады.
Ислам фи^ термин1нде «ирс» немесе «мирас» кайтыс болган адамныц артында калган мулкш белг1л1 кагидаларга суйене отырып реттейт1н ережелерд1 б1лд1ред1 (эз-Зухайли, 2001: 55). Сол сиякты, Имам эс-Сабуни ез аныктамасында: Мирас -маркумнан калган нэрсенщ, артындагы т1р1 мурагерлер1не иел1к рет1нде ету1, ал ол нэрсе, ез кезепнде мал-мул1к немесе жылжымайтын мул1к немесе шаригат кукыктарыныц б1р1 болуы да мумкш, - деген (Эс-Сабуни, 1990: 34). Ягни исламда мирас угымы тек мал-мул1кке гана катысты емес, шаригат кукыктарын да
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 4(141)/2022 173
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
езше камтыйды. Сибт эл-Маридини езшц «шарх эл-фусул эл-муhиммэh» атты ецбепнде, «фарайд» гылымына туацдДрме бере келе, мураныц Yлeстeрiн тиiстi иeлeрiнe тапсыру барысында, белг1ленген мелшeрлeрiн есептеу аркылы аныктайтын, мурагерлшке катысты фикlh гылымы екендшн баяндап еткен. Эл-Жэлэл эл-Махалли «фарайд» ce3i араб тiлiц4eгi «фарида» ягни белпленген Yлeс деген магынаны б^дДретшдшн керсеткен. Хaдистeгi мирас гылымын Кураннан кeйiн айтылуы - оныц артыкшылыгы мен шарапатын, гылыми мэртeбeсiн аныктайды. Сeбeбi мирас гылымыныц нeгiздeрi Касиетп К¥ранда, Пайгамбар хaдистeрiндe, Yмбeттiц бiр ауыздан кeлiсiмi (ижма) жэне кeйбiр мэсeлeлeрiндe сахабалардыц ижтиhaдтaрындa кeздeсeдi (эл-Маридини, 2004).
Исламга дейiнгi араб когамына зер салып карайтын болсак, ол кезецде де мирас кукыктарыныц болганын кeремiз. Алайда ол кезецдеп мирас жYЙесi адамныц табигатына сай келмейтш, тiптi, акылга сыймайтын эдДлетаздДкке негiзделген-дi. Соныц нэтижесiнде когамда урлык, каракшылык, тонау, элiмжеттiк сынды к-эрекеттер дYние жинаудыц негiзгi жолы саналды. Эрине,
мундай iс-эрекеттер эйел мен бала-шаганыц колынан келер к емес, буган буыны беюген ер юалердщ баратыны анык. ©йткеш жаугерш1л1к заманда кай когамда болмасын, колына кару устап атка конатын сол елдщ ер азаматтары. Сондыктан ол кезецде жас бала мен эйел юаге кайтыс болган жакындарынан калган мура бер1лмейт1н. Мираска калган мура тек, атка конатын ер азаматтардын арасында гана белщдД. Исламга дейiн жэне исламныц алгашкы дэуiрiнде араб когамында мирас алудыц келеадей жолдары болды:
1. Тек пен жакындык аркылы мирас алу;
2. Бала асырап алу аркылы мирас алу;
3. Хижрет жасау жэне езара бауырласу аркылы мирас алу;
4. Серттесу аркылы мирас алу.
Исламнан алдын надандык кезецiнде
арабтар эйелдердi есепке коспай еркектерге жэне балаларды коспай жасы Yлкендерге мирас калдыратын. Tmii ез араларында ант
аркылы да мирас жYретiн. Кейiн Алла Тагала мына аятты тYсiрумен жогарыда аталган эдiлетсiздiктiц кYшiн жойды (Сэбик, 1983). Куранныц «Ниса» CYресiнiц 11 аятында: «Балаларыца мура калдырганда эдiлдiктен ауыткымауларыц Yшiн Алла Тагала сендерге мынаны буйырады: ер балага ек1 кыз баланыц сыбагасындай Yлес берiледi. Егер барлыгы кыз бала болса, ^Ьэм саны жагынан екеу немесе одан кеп болса, сонда оларга мураныц Yштен ек1 бeлiгi тиедi. Ал жалгыз кыз болса, оган мураныц тец жарымы болады. Маркумныц артында бала калса, онда артында калган ата-анасыныц эркайсысына мураныц алтыдан бiр бeлiгi тиесiлi. Егер баласы болмай дуние-мYлкiне артында калган ата-анасы гана мурагерлiк етсе, анасына Yштен бiрi. Ал туган бауырлары болса, анасына алтыдан бiр бeлiгi гана болады. Мундай бел1с маркумныц есиет1 орындалып, карыздары толык етелгеннен кейiн жYзеге асады. Ата-аналарыц мен балаларыцныц кайсысыныц пайдасы жагынан ездерще жакынырак екенiн бiле алмайсыцдар. Ендеше бул бeлiс Алла тарапынан бекiт1лген парыз. ШYбэсiз, Алла - Алим (бэрш бiлет1н шексiз 1л1м иес1), Хаким (эр id мен эрб!р Yкiмi хикметтерге толы болган аскан даналык иес1)». Бул аяттыц тYсу себебi. Жэбирден (р.а) келген хадисте: Рабиг ибн Сагдтыц (р.а) эйел! Пайгамбарымызга (с.а.с) екi кызымен келiп: «Иэ Алланыц елшiсi, мына екеу1 Ухуд согысында шэhид Рабиг ибн Сагдтыц кыздары. Алайда булардыц кeкелерi Сагдтыц калдырган мал мYлкiнiц 6эр1н алып койды. Бiрак ол екеу1 мYлкi болса гана турмыска шыгады емес пе?!» Сонда Пайгамбарымыз (с.а.с) «Алла Тагала eзi ук1м1н бередi» - деп айтты. Кешннен жогарыда айтып еткен мирас аяты туст1. Артынша Пайгамбарымыз (с.а.с): Сагдтыц агасын шакыртып, маркумныц бауыры келгенде оган: калган дуниенщ кыздарына уштен екiсiн, эйелiне сег1зден 61р1н берш, калганын eзiце ал, - дед (эс-Синди, 1996).
Мура 1л1м1 мацызды гылымдардыц 61р1, исламныц бес парызын бiлгеннен кейiнг1 ец ардактысы болып саналады. Кундылыгы, мацыздылыгы жагынан ец абзалы екенд1г1
мына аяттар мен хадистерден байкалады:
Исламда мураныц улестерш белг1лейт1н адам емес, Алла Тагала. Оган: «Ата-аналарыцныц жэне балаларьщньщ кайсысыныц пайдасы жагынан eздерще жакынырак екенiн бiле алмайсыцдар. Ендеше, бул бeлiс Алла тарапынан бекLтiлген парыз. ШYбэсiз, Алла - Алим (бэрш бiлетiн шексiз iлiм иесi), Хаким (эр ici мен эрбiр ук1м1 хикметтерге толы болган аскан даналык иеа)», - деген аят дэлел («Ниса» CYреci, 11-аят).
Куранда ешкандай мэселе мура мэcелеci cекiлдi егжей-тегжейлi анык айтылмаган. Сондыктан мура ^мшщ мацызды екендiгiн бiлу Yшiн Алла Тагаланыц e3i перiштелерден немесе пайгамбарлардан ешкандай делдалсыз «Ниса» CYреciнен аяттарды тYciрiп, эрбiр мурагердщ Yлеciн тусщдДргенше назар аудару жеткiлiктi. Эрi мурагерлердщ улеciн туciндiргеннен кейiн, Алла Тагала осы аяттарды устанатындарга жумак мекетне уэде бердi, ал шекарасынан шыккандарга ауыр азап бар екенiн ескертедк «Булар (мурагерге берiлетiн улес) - Алланыц белгiлеген шекарасы. Кiмде-кiм Аллага жэне елшiciне багынса, Алла оны тубiнен езендер агып жататын жаннат бакшаларына кiргiзедi. Олар сонда мэцп-баки калып (бакытты гумыр кешедi). Ец улкен жет1ст1к, ец зор табыс, мiне, осы. Ал кiмде-кiм Аллага жэне пайгамбарына карсы келiп, Оныц белгiлеген шекарасынан асатын болса, оны шшде мэцп-баки калатын отка тастайды. Сейт^п, оныц сыбагасы eзiн кор кылатын азап болмак» («Ниса» суреа, 1314 аят).
Абдуллаибн Амр(р.а):Пайгамбарымыздыц (с.а.с): «Б1л1м уш нэрседен турады булардан баскасы косымша болып табылады: Куран, суннет, эд1л мура»,- деп айтканын жетк1зген (эд-Дэрокутни, 2004).
Абдулла ибн Масгуд (р.а) Пайгамбарымыздыц (с.а.с): «Куранды уйренiцдер жэне адамдарга уйрет1цдер. Мура 1л1м1н уйренiцдер. Жэне адамдарга уйрет1цдер. Мен ертелi-кеш дуниеден озамын. Б1л1м кeтерiледi (мура укiмдерiн б1лет1н галымдардыц eлуiмен мура 1л1м1 жогалады). Т1пт1, мура жайында ек1 адам таласып, екеуi
мура жайлы ук1м берет1н адам таппайды», - дегетн риуаят еткен (эл-Байhаки, 1989). Сол себепт1 ислам кукыгыныц бул бeлiмiне сахабалар (р.а) кeп кeцiл бeлген. Омар ибн Эл-Хаттаб (р.а): «Егер сендер eзара б1р-б1рлер1цмен ceйлеcетiн болсацдар, мурагерл1к кукык туралы шйлесщдер»,- деп айткан. Эбу Ьурайра (р.а) Пайгамбарымыздыц (с.а.с): «Мура 1л1м1н уйретцдер эр1 оны адамдарга уйрет1цдер. Расында ол - б1л1мн1ц жартысы т1пт1 алгашкы умытылатыны жэне умбет1мнен алгашкы болып жойылатыны да осы мура 1л1мЪ>, - дегенш риуаят еткен (эд-Дэрокутни, 2004). Осы хадистен гарт турганымыздай, мура 1л1м1 - 1л1мнщ жартысы деп аталган. Себеб1 мура адамныц eмiр мен eлiм болган ек1 жагдайыныц б1р1мен ягни eлiммен байланысты. 0м1р мен eлiмдi камтитын б1л1м бут1н болса, eлiммен байланысты гылым - бтмнщ жартысы болары анык. Шын мэшнде, ислам кукыгыныц бул саласы ел1м1зде аз зерттелгендДктен жэне карапайым мусылмандар мураны шаригатка сэйкес бeлуге жетк1л1кт1 назар аудармайтындыктан, мусылмандар арасында колданыстан тыс калып умытылуда. Себеб1 мура 1л1мш жет1к б1лет1н, оны уйретп эр1 eзгеге уйрете алатындар eте аз.
Мирас 1л1мшщ шаригат ретшде ôeKÎTÎAyi мен хикметтерi
Фикh гуламалары мирас 1л1м1нщ Куран аяттарымен, суннетпен, ижмагпен жэне акыли тургыдан да шаригат болып бектлгендшне б1рауыздан кел1скен. Буган Кураннан дэлел келт1рет1н болсак «Ниса» суресшщ 11, 12, 176-аяттарында Алла Тагала мирас ук1мдерш толык баяндап eтедi. Ал суннеттеп дэлелеге келсек, Абдулла ибн Аббастан риуаят еталген хадисте Алла елшш (с.а.с): «Мурадан eлшеулi неабелерд тшст1 иелерше улест1р1ндер. Ал олардан калганы ер кшлерден болган мурагерлерше (гасабаларына) тиес1л1 деген. Ижмаг тургысынан болган дэлелге келсек; мирас ук1мдер1 умбет тарапынан б1рауыздан шаригат болып бжтлген. Осылайша мирас 1л1м1 дДнде орныгып, уйретп эр1 уйретiлуi
мшдетп болган гылым саласына айналды. Акыли тургыдан карайтын болсак, адамныц элеуметпк турмыс-прштп мирас iлiмiн кажет етедД. Когам iшiн бул1к пен эдДлетаздДк, бузакылык пен зулымдык жайламасы ушш, сондай-ак, адамныц кукыгы аяк асты ет1лмеу максатында жекелеген адам мен когам аталган ук1мдерге муктаж. Мирас Шм^, жеке тулганыц жан дуниеа мен отбасында, сондай-ак когам шшде тыныштык пен эд1лд1к орнату секшд улы максаттарды жузеге асыруды кездейдД. Енд1г1 кезекте аталган гылым саласыныц пайдаларына токталып етей1к:
1. Адамдар арасында эд1лд1к орнату. Исламдагы мурагерл1к жуйе эд1л тургыда, адамдар арасындагы мурага катысты кукыктарды, эс1ресе, исламга дешнп когамдарда кад1р1 болмаган эйелдер мен жас балалардыц кукыктарын бектп берд1. Олардыц исламга дей1нг1 аяк асты еталген ар-намысы мен кадДр- касиет1н кайтадан ез калпына келт1рд1. Осылайша жас бала мирас мэселесшде ересек адамдармен иык т1ресердей тец кукылы дэрежеге кол жеткiздi. Адал эрi эдiл болган мурагерл1к жолмен езше тиес1л1 мирасты иеленiп, еш киындыксыз одан эр1 ез тфшшшн жалгастыру мyмкiндiгiн алды. Муныц бэрi мирас iлiмiнiц адамдар арасында эд1лд1к орнатуда каншалыкты мацызга ие екендшн керсетедД.
2. Ецбекке ынталандыру. Адам баласы нэпака табу жолында тер тегш, адалынан мал жиса жэне сол жиган малыныц ертецг1 куш артында калган балаларына, жакындарына мура болып калатынын б1лсе, бойында ецбек етуге деген кулшыныс пайда болады. 0з1 ем1рден еткеннен соц жиган дуниеанщ зая кетпейт1н1н б1лгенд1ктен жан дуниеа де тыныштыкка беленед1. Ал кер1сшше, ецбектен1п тапкан малыныц ез1 дуниеден еткеннен соц, артында калган мурагерлерше емес, надандык дэу1р1ндег1дей устаганныц колында, т1стегенн1ц аузында кететiнiн б1лген жагдайда, санасын мазасыздык билейдД. Сол себепт1 мирас 1л1мше катысты уюмдер, монотеист1к дшдерде шаригат заны рет1нде бекiтiлдi. Солардыц 1ш1нде мирас жyйелерi мен yкiмдерiн накты эр1 егжей-тегжейл1 орнатуы жагынан кешбасында ислам дн тур.
3. Адам баласыныц жер бет1ндег1 халифалъщ миссиясыныц жалгасуы. Адам баласы - Алла Тагаланыц жер бетше ж1берген халифасы екендiгiне талас жок. Адамды жер бет1н керкейтсш, бейб1тш1л1к орнатсын, ол жерде жаксылык дэнег1н ексш деп Озшщ уэк1л1 ет1п тагайындады. Д1ттеген максатына жету жолында пайдалансын деп ез ецбепнщ жем1сш керу кукыгын берд1 Адам ем1рден еткен соц, артында калган дуние-мулштщ ул-кыздарына, жакын туыстары мен агайындарына калатындыгына сешмд болса, олардыц элеуметпк жагдайын жаксарту ушш прш^кте аянбай ецбек ет1п, эр 1сшде жауаптылык танытады. М1неки, осылайша адам баласыныц жер бетандеп шынайы халифалык миссиясы да жузеге аспак (Жус1пбеков, 2021: 14-16).
Ислам мурагерлж мэсeлeсiндe кептеген eзгeрiстeр экeлдi. Мал-мулш кукыгыныц басты жиналу коры мура мен мурагерлштен куралатындыктан, шариат зацы оган мукият мацыз бере карастырады. 0йткeнi, эдiлдiк, зацдылык, eзгeнiц акысын жемеу мура мен мурaгeрлiктeн жаркын кeрiнiс табады (Барраж, 1999: 38-41). Ислам шаригатындагы мурaгeрлiк кукыкта кептеген даналыктар бар, айта кетсек:
1. Туыстык байланыстарды ныгайту. Мурaгeрлiк кукыкты бiлу туыскандык жэне бауырластык карым-катынастарды ныгайтудыц сeбeбi, бул туралы Алла Тагала: «...ал жакын туыстарга келсек, Алланыц к1табы (ук1м^ бойынша олар бiр-бiрiнe мурагер болуга эбден лайык. Шyбэсiз, Алла - барлык нэрсеш бiлeтiн шeксiз тм иeсi» (Энфэл сyрeсi, 75-аят). Бул аятта туыстык байланысы бар адамдар бiр-бiрiнiц мурaгeрлeрi болу кукыгына ие болып, ал баскалар ондай кукыкка ие бола алмайтындыгы туралы айтылган.
2. Когамда Ислам зацдары орындала бастап, колданыска eнeдi. Алла Тагала езшщ эмiрлeрiн эр пендеге шама-шаркына карай орындауды буйырган, сондыктан мусылмандар кай жерде жэне кашан eмiр сурсе де, Алланыц буйрыктарын орындауга тырысуы керек. Мурaгeрлiк кукыкты зерттеу
жэда оны турмыстa колдaну - бул коFaмдa Aллaньщ зaцдaры кер1н1с тaбaтындыFыныц бeлгiсi.
3. Мурaгeрлiк кукыктыц болуы мYлiктi кучным курмeтпeн кaрaуFa кeпiлдiк бeрeдi жэда кукыктык жaуaпкeршiлiктi кaмтaмaсыз eim, к^йтыс болFaн aдaмныц мYлкiн иeсiнe кaйтaруды мiц4eттeйдi.
4. Мурaгeрлiк кукыктыц болуы мусылмaн aдaм Yшiн мaл-дYниe турЕмсытан aукaтгы болуFa мYмкiндiк бeрeдi, сeбeбi кaйтыс болFaннaн кeйiн бул мYлiк оныц мурaгeрлeршe кaлaды. Сондaй-aк мурaгeрлeрД кeдeйлiктeн жeткiлiктi тYрдe KорFaйды.
5. К^йтыс болFaн aдaмныц мYлкi мурaгeрлeрдiц колынa тYCкeн кeздe, ол сaудa aйнaлымындa пaйдaлaнылa бaстaйды, a^ сaудa коFaмдaFы нaрыктыц дaмуынa ыкпaл eтeдi.
6. Мурaгeрлiк кукыктыц дaнaлыFыныц бiрi-эрбiр мурaгeрдiц Yлeсiн Aллa ТaFaлaныц езi aныктaFaн. Бул ез кeзeгiндe мурaгeрлeр aрaсыц4aFы дaу-дaмaйдыц, жaнжaл мeн aрaздыктыц aлдын aлaды.
7. Мурaгeрлiк кукык aркылы кeз кeлгeн aдaмдaрдыц элeумeттiк мэртeбeсiнe, турмыстык жaFдaйынa кaрaмaстaн мYД4eсi тeц корFaлaды. КYштi жэнe ыкмлды aдaмдaр элсiздeрдiц Yлeсiн тaртып aлуFa жол бeрiлмeйдi, сeбeбi Aллa эрюмнщ Yлeсiн aныктaп коЙFaн.
Ислaм - тeк дiни жорaлFылaрмeн нeмeсe кулшылык рэсiмдeр жиынтыFымeн Faнa шeктeлeтiн дш eмeс. Ислaм - aдaм емiрiнiц рухaни, элeумeттiк, турмыстык жэнe кукыктык сынды бaрлык aспeктiлeрiн кaмтитын жYЙe eкeндiFiн бaйкaуFa болaды. ШaриFaт зaцдaры коFaм Yшiн мaцызды орынFa Me болFaн, мирaс-мурaгeрлiк кукыктaрды рeттeу эрi зaцнaмaлык турFыдaн жYЙeлeу мiндeтiн езiнe кaмтыFaн. Aл ол ез кeзeriндe мслaм шaрмFaтыныц зaцдылыктaрын, кукыктык нормaлaрыныц тeормялык жэнe прaктмкaлык жaктaрын Fылыми турFыдaн тeрeц зeрттeп aныктaуды кaжeт eтeдi. Сондыктaн, мслaмныц eртe тaрихи кeзeцдeрiнeн бeрi, ммрaс iлiмiнiц зeрттeлуi
мусылмaн Faлымдaрыныц нaзaрынaн тыс кaлмaFaн. Мурaгeрлiктiц мслaмдык YЛFiсiнiц кaлыптaсуы - ислaм дiнiндeFi экономмкaлык кaтынaстaрдыц кершс тaуып, ез aлдынa белeк Fылым рeтiндe дaмуынa Yлкeн эсeрiн типзд дeп aйтуFa болaды.
Фард иелершен болган эйелдер мурасы
Еуропада 18 Fасырда Fана эйел адамныц зац бойынша кел1с1мшарттыц кез-келген тYрiн тYзе алуы туралы кукык орнатылды. Яши сатып алуFа, сатуЕа, меншiктi иеленуге, мура алуFа, баска да экономикалык кукыктарды пайдалануFа руксат алды. Ал ислам дДтнде осыдан 14 Fасыр бурын эйелдiц кукыктарын анык, жYЙелi, эдiл белплеген. Дiнiмiзде еркек пен эйелдщ кукыFы зац алдында бiрдей. Эркайсысына езiнiц табмFм болмыстарына лайыкты кукыктар берiлiп, мiндеттер жYктелген. Эйелдердщ мiндеттерi езiнiц элсiз жаратылысына сай жец1лдет1лген.
Мусылман эйелдiц кукыFы, оныц мурадан сыбаFасы, ер мен эйел арасындаFы тецсiздiк такырыбы - казiргi тацныц аса кYрделi де езект1 мэселесiнiц бiрi. Мираска катысты Куран аятттары тYсiп, мурагерлерд1ц Yлестерiн баяндаFанда, арабтардыц арасында даудамай шме^ш, бул аят тYCпегендей, ПаЙFамбарымыз (с.а.с) ек1нш1 рет бул аятты кайталамайтын шыЕар деген Yмiтпен, умыткысы келд1. Себеб! узак жылдар бойы эйелд1ц коЕамдаЕы, отбасындаЕы орны болмаЕан, мураны эйелге ешкашан бермеген ед1, сол Yшiн бул аятка амал ету оларЕа киынЕа сокты. БарлыЕы болмаса да, кейб!реулер!: Эйел мураныц сеFlзден б1р1н ала ма? Кыз жартысын ала ма? К1шкентай бала мура ала ма? Булардыц барлыЕы соЕыспайды, олжа таппайды - деп, ПайЕамбарымыздан (с.а.с) барып, анык-каныЕын сураЕысы келiп былай дейд1: кызы экеанен калЕан мураныц жартысын ала ма? Атка мшбесе де? СоЕыспаса да? Алла елш1с1 (с.а.с) бул сурактарЕа аятпен жауап бергеннен кешн бэр1 орнына келген ед1. Осылайша ислам бурын мура алмайтын эйелге мшдетг1 Yлес таЕайындады.
Ислам мурагерл1к туралы зацдарды отбасы мен коЕам шецбер1ндеп эйел мен ^йеушщ каржылык жауапкерш1л1п мен
функцияларына сэйкес келтфдД. Исламда мурагерл1к туралы зац каржылык-экономикалык мэселе ретшде элеуметт1к эдiлеттiлiк кагидасынан туындайды. Сонымен катар, мурагерл1к туралы ислам кукыгы зацдарыныц шынайы негш мурагерлерд жынысы бойынша белу болып табылмайды. Мурагерл1к туралы Алла Тагаланыц дана зацдарыныц элдекайда терец непздер1 бар.
Мурагер эйелдер дегетм1з - жасына карамастан мурагерл1к кукыгына к1ретш келеа эйел адамдар:
1. Туган кызы. Кызыныц балалары енд мурагерлер болып саналмайды.
2. ¥лыныц кызы (немереа). Сондай-ак, осы турге туыскан эр1 ер жактан болган барлык кыздары (шеберелер1) жатады.
3. Туган ана.
4. Ананыц анасы (эже). Сондай-ак, бул турге тек эйелдер жактан болган туыскан эжелер (эжесшщ анасы) к1ред.
5. Экесшщ анасы (эжеа). Жэне бул турге туыскан болган барлык эжелер (эжеанщ анасы) жатады.
6. Туган эпкес1
7. Аналары эртурл1 болып, б1р экеден шыккан эпке.
8. Б1р анадан туган, б1рак баска экеден болган эпке.
9. Эйел1
10. Бурынгы кул иес1 0з1 босатып, азаттык берген кулыныц мурасын алады, егер оныц езшен баска мурагерлер1 болмаса (Нургалеев, 2009: 20-21).
Фард улестершщ иелер1 - он ек1. Фард иелер1 - Куранда аталган белпл1 улестердц иелер1 Ягни, «Ниса» суреанщ 11, 12 жэне 176-аяттарында улестер1 айтылатын адамдар. Куранда аталган улестерш алуы парыз болгандыктан олар фард иелер1 деп аталган. Сол он ек1 парыз иеанщ басым кепш1лш эйел адам: Олардыц тертеу ер: эке, ата, куйеу, анасы б1р ул бауыр жэне сепз1 - эйел: (кыз, улыныц кызы, туган кыз бауыры (экеа де анасы да б1р), б1р экеден кыз бауыр (анасы белек), б1р анадан кыз бауыр (экеа белек) ана, эже, эйел. Куранда келген эйел адамныц мурасына зер салатын болсак олардыц улесш гасабалык
жолымен емес (Гасаба - мурагерлердщ шшен езшен баска ешк1м болмай, жалгыз калса, барлык мурага тиеал1, ал егер парыз иелершен б1реу болса, олар улесш алган соц калган калдык мураны алушы) кебшесе осы фард жолымен белш бергетн байкаймыз. Осылайша Алла Тагала ез даналыгымен эйел затын мурагер болу жагынан ерекше орынга койды (Ауратани, 2010: 25). Осы эйел адамдардыц улес турлер1 темендепдей:
Ана мурасы.
Мура калдырушыныц балалары жэне бауырларыныц болу, болмауына карай ананыц улеа езгеред. Мурадан улеа уш турл1 болады:
а) 1/3. Бул улесш ек1 жагдайда алады.
- Маркумныц дуние-мулкше артында калган анасы жэне экеа гана мурагерл1к етсе, анасына 1/3 тиед1
- Анасы маркумныц туган ул бауырымен б1рге мурагерл1к етсе, анасына 1/3, ул бауырына калган 2/3 гасабалык жолмен тиед
Дэлелк «Егер баласы болмай дуние-мулкше артында калган ата-анасы гана мурагерл1к етсе, анасына уштен б1р1 тиед» (Ниса11 аят).
э) 1/6. Бул улесшде де ек1 жагдайда алады.
- Мура калдырушыныц урпагы болса, анасы мураныц 1/6 алады.
- Мура калдырушыныц б1рнеше улы немесе кызы немесе аралас туган немесе б1р экеден не б1р анадан бауырлары болса, анасы 1/6 алады (эс-Сэлэм Бэлий, 2003: 22).
Дэлелк «Маркумныц артында бала калса, онда артында калган ата-анасыныц эркайсысына мураныц алтыдан б1р белш тиед» жэне «Ал туган бауырлары болса, анасына алтыдан б1р белш гана тиед» (Ниса 11 аят).
б) Мурага маркумныц ата-анасы мен ерл1-зайыптылардыц б1р1 мурагерл1к етсе, жубайы улесш алган соц калган мураныц 1/3 анасы алады.
2. Эже мурасы.
Эженщ улеа 1/6. Бул улесш фард жолымен мына ек1 шарт табылган кезде алады:
Маркумныц анасы болмау керек;
Озш мура алудан тосып калатын баска мурагерлер болмау керек.
Эженщ мурадан 1/6 алуына катысты мына хадис келген: Эбу Бэк1р Сыддыкка (р.а) б1р эже келш, менщ немерем кайтыс болган ед1,- деп eзiнiц мурадан алатын улесш сурайды. Эбу Бэк1р (р.а) Алла елшкшен (с.а.с) осы мэселе туралы ешнэрсе естшедДм. Мен сахабалардан сурайын,- деп ж1беред1 Бесш намазынан кешн сахабалардан эженщ мурасы туралы б1лет1ндерш сурайды. Сонда Мугира ибн Шугба (р.а) Пайгамбарымыздан б1р эже келш мурасын сураганда оган алтыдан б1рш бердД,-дед1 Эбу Бэк1р (р.а): Осыны б1лет1н баска адам бар ма?,- дед1 Сонда Мухаммад ибн Мэслэма (р.а): Мугираныц (р.а) шзш растады. Сосын Эбу Бэк1р (р.а) эженщ улесш берд (эд-Дэрими, 2000).
Эйел мурасы.
а) 1/4. Мура калдырушыныц ешкандай урпагы болмаса, эйел1 мураныц 1/4 алады.
э) 1/8. Маркумныц (куйеу) б1р эйелшен урпагы болса, эйел1 1/8 алады.
Дэлелк «Арттарыцда урпак калмаса, калдырган мураларыцныц тeрттен б1р1 жубайларыца тиес1л1 болады. Ал егер арттарыцда урпак калса, онда жубайларыца мураныц сепзден б1р1 гана тиедД» (Ниса 11 аят).
Кыз мурасы.
Кыздар мурасыныц улеа тeмендег1дей:
а) 1/2. Мура калдырушыныц жалгыз кызы болса, оган мураныц 1/2 тиед1 Дэлелк «Кыз жалгыз болса, оган мураныц тец жартысы тиедД» (Ниса 11 аят). Кыздан баска мурага ешк1м мурагерл1к етпесе, барлык мураны алады.
э) 2/3. Ек1 немесе ек1ден кeп кыздары болып, баска урпагы болмаса, кыздарга 2/3 бершедт Дэлелк «Ал егер саны жагынан екеу немесе одан гап болса, сонда оларга мураныц уштен ек1 бeлiгi тиедД» (Ниса 11 аят).
б) Маркумныц мурасына кызы мен улы мурагерл1к етсе, кызга улга тшст1 улест1ц жартысы бер1лед1 Дэлелк «ер балага ек1 кыз баланыц сыбагасындай улес бершедД». (Ниса 11 аят)
5. ¥лдыц ^ызыныц (маркумныц улыныц балалары фард иелерiнен, ал к,ыздардыц балалары фард иелерiнен саналмайды) мурасы.
а) 1/2. Бул улесш мына шарттар табылган кезде алады:
- туган кыздары, немере кыздыц экеа жэне улдыц кызыныц ул бауырлары немесе туыстык дэрежелер1 б1рдей ешк1м болмаса;
- улдыц кызы б1реу болса.
э) Жогарыдагы шарттар орындалып, улдыц кызы б1руден гап болган жагдайда оныц улеа 2/3 болады.
б) Кыздыц туган бауыры немесе кeкеciнiц баласы болса, улга ек1 кыздыц улесшдей бер1лед1.
¥лдыц кызына бер1лет1н жогарыдагы уш улесше Куранныц «Ниса» суреанщ 11 аяты непз болады: «Ер балага ек1 кыз баланыц сыбагасындай улес бер1лед1 Егер барлыгы кыз бала болса, hэм саны жагынан екеу немесе одан гап болса, сонда оларга мураныц уштен ек1 бeлiгi тиед1 Ал жалгыз кыз болса, оган мураныц тец жарымы тиедД».
в) Немере кыздар туган кызбен б1рге мурагерл1к етсе, жэне немере улдар болмаган жагдайда оныц улеа 1/6.
Дэлелк Ибн Масгуд (р.а) кыздыц, немере кыздыц жэне кыз бауыр (мурагерл1к улеа) жайлы суралганда: Мен буган катысты Алла елш1с1 (с.а.с) айткан ук1мд1 айтамын: «Кызга жартысы немере кызга - алтыдан б1р1 тиес1л1, (бул екеу1 мурагерл1к мал-дуниенщ) уштен ек1сш курайды, ал калганы - кыз бауырга тиеалЪ> - деген (эт-Тирмизи, 1996).
г) Мурага б1рнеше туган кыз бен улдыц кыздары мурагер болган кезде туган кыздардыц улеа 2/3, ал немере кыздар мурадан ешнэрсе алмайды.
6. Кыз бауырдыц мурасы.
а) 1/2. Бул улесш тeмендегi шарттарга сай келсе алады:
- мура калдырушы калэлэ (артынан ата-анасы мен балалары калмаган маркум) болу керек;
- кыз бауыры жалгыз болса;
- гасаба болатын ул бауыры болмаса.
Дэлел1 Ниса суресшщ 176-аяты: «Артында
бала калмаган (экеа де eзiнен бурын кайтыс болган) ер к1а кайтыс болып, артында (туган немесе б1р экеден) жалгыз карындасы (яки кыз бауыры) калса, калдырган мурасыныц
тец жартысы соган тиеал1 (ал калган жартысы экеа жагынан жакындарына тиеал1), ондай жакындары болмаган жагдайда калган мура тугелдей карындасына тиеал1 болады».
э) 2/3. Бул улесш мына шарттар орындалса алады:
- мура калдырушы кэлэлэ болу керек.
- ек1ден кеп кыз бауыры болса;
- гасаба болатын ул бауыры болмаса.
Дэлел1 Ниса суреанщ 176-аяты: «Егер
маркумныц артында (туган немесе б1р экеден) ек1 кыз бауыры гана калса, олар бауырларынан калган мураныц уштен ек1 белшн алады».
б) Мура калдырушыныц ул жэне кыз бауыры болган жагдайда, улга ек1 есе кеп бер1лед1 Дэлел1 Ниса суресшщ 176-аяты: «Ал егер маркумныц артында (туган немесе б1р экеден) ул-кыз бауырлары гана калса, мундай жагдайда еркек к1нд1к мурагерге эйелден ек1 есе кеп улес тиедД».
в) Мурагерлерден туган кыз жэне немере кыз болып, туган ул бауыр болмаган жагдайда, кыз бауыр гасабалык жолмен калган мураны алады. Бул улеске жогарыда келген хадистеп Ибн Масгудтыц (р.а) сез1 дэлел болады.
г) ¥л немесе улдыц улы немесе экеа болган жагдайда, мурадан ешнэрсе алмайды.
7. Бiр экеден анасы белек к,ыз бауырдыц мурасы.
а) Егер мына шарттар орындалса 1/2 алады:
- мура калдырушы кэлала болу керек;
- б1р экеден кыз бауыры жалгыз болса;
- туган ул немесе кыз бауыры жэне гасабалык жолмен алатын бауыры болмаса.
э) 2/3. Мына шарттар орындалса алады:
- ек1ден кеп б1р экеден кыз бауыры болса;
- туган бауырлары жэне гасабалык жолмен алатын бауыры болмаса;
- мура калдырушы кэлала болу керек.
б) Кыз бауырга гасаба болатын ул бауыры болган жагдайда, улга ек1 кыздыц улеандей бер1лед1.
в) Туган кыз жэне немере кыз болса немесе екеушщ б1р1 болса, кыздар улестерш алган соц, гасабалыкпен калган мураны алады.
г) 1/6 -ш мына шарттар орындалса алады:
- туган кыз бауырымен б1рге мурагер болса;
- туган ул немесе б1р экеден ул бауыры болмаса;
- мура калдырушы кэлэлэ болса.
f) Б1р экеден кыз бауыр келеа мурагерлердщ б1р1 болса, мурадан ешнэрсе алмайды: улы, улыныц улы, экеа, туFaн ул бауыры, туFан ек1 кыз бауыры, кызы, улдыц кызы [16].
8. Анасы 6ip экеа белек к,ыз бауырдыц мурасы.
а) 1/6. Мына ек1 шартпен алады:
- анасы б1р ул, кыз бауыры жaлFыз болуы керек.
- мура калдырушы кэлэлэ болу керек.
Дэлелк «Егер кайтыс болFaн ер адамныц
немесе эйелдщ артында кaлFaн ата-анасы да, балалары да болмай, (б1р анадан) ул бауыры немесе кыз бауыры FaM болса, олардыц эркайсысына мураныц алтыдан б1р белш тиедД».
э) 1/3. Бул улесш темендеп ек1 шарт орындалса алады:
- ек1ден кеп анасы б1р бауырлары болса;
- мура калдырушы кэлэлэ болса, б1р анадан (ул, кыз) бaуырлaрFa бэрше ортак 1/3 бер1лед1.
Дэлелк «Ал егер б1р анадан ул-кыз бауырлары кеп болса, онда олар мураныц уштен б1р бел1г1н езара тецдей етш бел1п алады».
^орытынды
Исламныц мурагерл1к кукыгы нег1зг1 кaFидaттaр рет1нде эдiлеттiлiк пен гуманизмдД, Куран талаптарын катац сактауды талап етед1. ИслaмдaFы мурагерл1к кукыктыц нег1зг1 дереккез1 - Куран. Шаршатта мирас -кайтыс болFaн адамныц дуние-мулкшщ т1р1 мурагерлер1не иел1кке ету1. Кайтыс болFaн адамныц артында кaлFaн дуниес1 мал-мул1к, акша, жылжымайтын мул1к немесе баска да шaриFaт кукыктары аясына к1рет1н кiсi акысы, сондай-ак, иел1кке етет1н нэрсе болуы мумкш. Осыныц бaрлыFы мирас болып есептеледД.
Макалада, мирас жайлы Куран аяттары мен ПaЙFaмбaр (с.а.с.) хадистер1 непзге алынып, мираска катысты Faлымдaрдыц айткан пiкiрлерi жан-жакты кaрaстырылFaн. Эр1 мирас сез1нщ т1лд1к жэне терминд1к мaFынaлaры бер1лд1. Сондай-ак, ислам Faлымдaрыныц Куран аяттары мен хадистерге суйене отырып, фард иелершен болFaн
эйелдер мурасы мен олардыц мираска ие болу тэртштерше катысты айткан тк1рлер1 сараланды.
Корытындылай келе, Исламдык мурагерл1к кукыктыц непзп ерекшел1п: мурагердщ баска мурагерлер санын шектеу кукыгына ие болмауы. Ислам мурагерл1к туралы зацдарды отбасы мен когам шецбер1ндеп эйел мен кYЙеуiнiц каржылык жауапкерш1л1п мен
функцияларына сэйкес келт1рд1. Исламда мурагерл1к туралы зац каржылык-экономикалык мэселе рет1нде элеуметпк эд1летт1л1к каЕидасынан туындайды. Сонымен катар, мурагерл1к туралы ислам кукыгы зацдарыныц шынайы непз1 мурагерлерд1 жынысы бойынша белу болып табылмайды. Мурагерл1к туралы Алла Тагаланыц дана зацдарыныц элдекайда терец непздер1 бар.
Эдебиеттер Ti3iMi
Адил Ибра^Ьим Ауратани. Эхкэм мирас эл-марат фи эл-фи^Ъ эл-ислами // эц-Нэжэх. - Палестина. 2010. - Б. 25.
Али ибн Омар эд-Дэрокутни. Сунан эд-Дэрокутни. Бейрут: «Муассасату эр-рисэлэ», 2004. - 118 б. Бaррaж Ж.М. Aхкaм эл-мирaс фи эш-шaриFa эл-ислaмия. - Омaц: «Дaр эл-илмия», 1999. - Б. 38-41. Эбу Бакр Ахмад ибн Хусейн эл-Бай^Ьаки. Эс-Сунан эс-Сагир. - Кайр: «Дэр эл-уэфэ», 1989. - 353 б. Эбу эл-Хасан эл-Хэнэфи эс-Синди. Сунан ибн Мэжэ. - Бейрут: «Дэр эл-магрифа», 1996. - 317 б. Эбу Иса Мухаммад ибн Иса эт-Тирмизи. Эл-Жамиг эл-кэбир. Бейрут: «Дэр эл-гарб эл-ислэми», 1996. 3 т. - 600 б.
Эбу Мухаммад Абдулла ибн Абдурхман эд-Дэрими. Муснад эд-Дэрими. - Риад: «Дэр эл-мугни», 2000. 4 т. - 1928 б.
эс-Сэийд Сэбик. Фи^Ь эс-Сунна. Бейрут: «Дэр эл-фикр», 1983. - 424 б.
Жусшбеков Ж., Илесбеков Б. Исламдаы мирас 1л1м1. - Алматы: «Нур-Мубарак», 2021. - 200 б. Мэ^Ьир Бaрхуми. ЛуFaту эл-мэуэрис фи эл-Курэн эл-Кэрим уэ эл-Хaдис эш-Шяриф. - Бeйрут: «Жэ-миFaту Бeйрут эл-aрaбия», 2013. - 12 б.
Мустафа Ашур. Илм эл-мирас. - Кайр: «Мактаба эл-Куран», 1988. - Б. 84-86.
Мухaммeд эз-Зухaйли. Эл-фaрaид уэ эл-мэуэрис уэ эл-уэсaя. - Бeйрут: «Дэр эл-кэлэм эт-тaйб», 2001.
- Б. 55-56.
Мухaммeд Эли Эс-Сaбуни. Эл-Мэуэрис фи эш-ШaриFa эл-Ислaмия фи дaуи эл-китэб уэ эс-суннэ. -Кaмр: «ЖaмиFa эл-Aзhaр», 1990. - 34 б.
Нургалеев Р.М. Наследственное право в исламе. - Казань: «Издательство ДУМ РТ», 2009. - Б. 20-21. Сибт эл-Мaридини. Шярх эл-фусул эл-мухиммэ фи мэуэрис эл-уммэ. - Рияд: «Дэр эл-aсaмa», 2004. -Б. 76-77.
Уахид ибн Абд эс-Сэлэм Бэлий. эл-Бидая фи илм эл-мауарис. «Дэр ибн ражаб», 2003. - 22 б. Усенов У.М. Право женщины на наследство в исламском праве // Наука, Кыргызстана. - № 6. - 2017.
- 121 б.
А.Ш. Жамашев1, И.Р. Наурзалиев2, Т. Кожа1
13Казахский национальный университет имени аль-Фараби, Алматы, Казахстан
2Колледж Медресе Абу Ханифа, Алматы, Казахстан
Привилегия наследства в исламе и наследие женщин от владельцев фард
Аннотация. Наука о наследственном праве исламской религии представляет собой развитую область, основанную на многовековом опыте мусульманских ученых. Наследство - одна из заповедей Всевышнего Аллаха, которая при правильном выполнении приносит радость в сердце человека, вносит стабильность в его общественную жизнь и упорядочивает его отношения. Основным принципом ислам-
ского наследственного права является соблюдение норм Корана. В исламском шариате Всевышний Аллах придавал особое значение науке о наследовании и подробно объяснял проблемы непосредственно под своим руководством. Всевышний Аллах в Своей безграничной мудрости показал нам беспримерную систему справедливого распределения наследства, оставленного умершим человеком, между наследниками. В этой системе нет места спорам и дракам между наследниками.
В данной статье проводится краткий анализ понятия наследования, используемого в исламском праве с точки зрения лингвистических и терминологических определений, основных источников ислама, Корана и хадисов Пророка. Будут обсуждаться вопросы, связанные с приоритетом исламского наследия, а также его значением в исламском праве. Основной принцип исламского наследственного права основан на нормах Корана с особым акцентом на правилах и решениях. Утверждается, что правовая система наследования в исламе сильно отличается от других правовых систем, и что ни один вопрос в Коране не освещен так детально, как вопрос наследования. Шариатские юристы представят свои взгляды на науку о наследовании в исламе и дадут краткий обзор проявлений наследственного права в доисламском арабском обществе. Будут изложены основные принципы права наследования и доля каждой наследницы женского пола от владельцев фард.
Ключевые слова: Коран, хадис, наследие в исламе, учение мирас, арабское общество, владельцы фардов, наследственное право, доля, доказательство, женское наследие.
A.Sh. Zhamashev1, I.R. Naurzaliyev2, T. Koja1
Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan
Abu Hanifa Madrasah College, Almaty, Kazakhstan
Inheritance privilege in Islam and the legacy of women from fard owners
Abstract. ^е sdence of Ае тЪегйапсе law of Ае Islamic religion 1s а developed агеа based on Ае centuries-old ехрег1епсе of Musl1m scholars. 1пЪегйапсе 1s опе of Ле сотша^шеП^ of Alm1ghty Allah, wh1ch, when ргорег1у peгfoгmed, brings joy to Ае heaгt of а person, brings stabШty to h1s sodal Ше, and streamlines h1s гelat1onsh1ps. ТЪе bask рг1пс1р1е of Islam1c тЪегйалсе law 1s Ае observance of Ае norms of Ае Koran. In Ае Islam1c Sharia, Allah Alm1ghty emphas1zed Ае sdence of 1nheг1tance and expla1ned the pгoblems 1n deta1l directly undeг h1s gu1dance. Allah Alm1ghty 1n H1s infin^ w1sdom has shown us an unparalkkd system of equ1table d1str1but1on of Ае 1nheг1tance left by a deceased peгson among the he1гs. In th1s system, theгe 1s no р!асе for d1sputes and fights between he1гs.
Th1s articfe provides a bг1ef analys1s of Ае concept of inheг1tance used in Islam1c law 1n teгms of linguistic and teгm1nolog1cal defin1t1ons, Ае ma1n sources of Islam, Ае Koran, and the had1ths of Ае Prophet. Issues related to Ае pr1or1ty of Islam1c heritage, as well as 1ts s1gn1ficance in Islam1c law, w1ll be d1scussed. The bas1c pr1ndple of Islam1c inher1tance law 1s based on the norms of Ае Qur'an, w1th part1cular emphas1s on rutes and deds1ons. It 1s arg^d that the legal system of 1nher1tance 1n Islam 1s very d1fferent from other kgal systems and that no iss^ 1n the Qur'an 1s more detailed than the 1ssue of 1nher1tance. Shar1a jur1sts w1ll present the1r v1ews on the sdence of 1nher1tance in Islam and g^ a br1ef overv1ew of Ае man1festat1ons of 1nher1tance law in pre-Islamic Arab sodety. The basic pr1ndples of Ае right of success1on and Ае share of each female heiress from fard owners will be outl1ned.
Keywords: Quran, hadith, her1tage in Islam, Miras teaching, Arab sodety, ford owners, inher1tance law, share, proof, female her1tage.
References
Abu al-Hasan al-Hanafi as-Sindi. Sunan ibn Madja [Sunans Ibn Maja]. (Вец-ut, «Dar al -Magrifa», 1996, 317 p.), [in Arabic].
Abu Bakir Ahmad ibn Ншет al-Baiqahi. Sunan as-Sagir [Sunan as-Sagir]. (Kair, «Dar al - uafa», 1989, 353 p.), [in Arabic].
Abu Isa Muhammed ibn Isa at-Tirmizi. al-Djami al-Kabir [Great collect1on]. Belгut: «Dar al-Islam», 1996. 3 v. - 600 p.), [in Arabic].
Abu Muhammed Abdullah ibn Abdurrahman ad-Darimi. Musnad ad-Darimi [Musnad ad-Darimi]. (Riad, «Dar-almugni», 2000, 1928 p.), [in Arabic].
Adil Ibrahim Auratani. Axkam Miras al-mara fi al-fiqh al-Islami [The provisions of women's inheritance in Islamic jurisprudence] An-Nadjah. Palestina. 25 p., [in Arabic].
Ali ibn Omar ad-Daroqutni. Sunan ad-Daroqutni [Sunans ad-Daroqutni]. (Beirut, «Muassasatu ar-risala», 2004, 118 p.), [in Arabic].
Baraj J.M. Ahkam al-miras fi al-shariaa al-islamia [Provisions of inheritance in Islamic Sharia], (Oman, "Daru iafa al-ilmia", 1999, P. 38-41), [in Arabic].
Mahir Barhumi. Lugatu al-mauaris fi al-Qurani al-Karim ua al-Hadis al-Sharif [The language of inheritance in the Noble Qur'an and the Noble Hadith], (Beirut, «Jamigatu Beirut al-Arabia», 2013, 12 p.), [in Arabic].
Muhammed Ali As-Sabuni. Al-Mauaris fi ash-Sharia al-Islam fi daui al-kitab ua fi as-Sunna [Inheritances in Islamic Sharia in the light of the Qur'an and Sunnah]. (Kair, "Jamiga al-Azhar", 1990, 34 p.), [in Arabic].
Muhammed az-Zuhaili. Al-faraid ua al-mauaris ua al-uasaia [Ordinances, inheritances, and commandments]. (Beirut, «Dar al-Kalam At-taib», 2001, P. 55-56. [in Arabic].
Mustafa Ashur. Ilm al-miras [Inheritance of knowledge]. (Qaiyr, «Maktap al-quran», 1988, P. 84-86), [in Arabic].
Nurgaliev R.M. Nasledctvennoe parvo v islame [Inheritance law in Islam]. (Qazan, «Izdatelstvo Dum RT», 2009, P. 20-21), [in Russian].
Sibt al-Maridini. Sharh al-fusul al-muhimma fi mauaris al-umma [Explanation of the important chapters in the inheritance of the natio]. (Riad, «al-asama», 2004, P. 76-770, [in Arabic].
Uahid ibn Abd as-Salam Bali. al-Bidaia fi ilm al-Mauaris [the beginning of the science of inheritance]. «Dar ibn radjab», 2003. 22 p. [in Arabic].
Usenov U.M. Pravo jenshiny na nasledstva v islamskom prave [A woman's right to inheritance in Islamic law]. (Nauka, Kyrgyzstana No.6, 2017, 121p.), [in Russian].
Zhusipbekov Zh., Ilesbekov B. Islamday miras 1l1m1. (Almaty, «Nur-Mubarak», 2021, 200 p.), [in Kazakh].
Аs-Salld Sabiq. Fiqh as-Sunna [Sunnah Jurisprudence]. (Beirut, «Dar al-fikr», 1983, 424 p.), [in Arabic].
Авторлар туралы мэлiмет:
Жамашев Азамат Шутбайулы - Ph.D., Дштану жэне мэдениеттану кафедрасыныц ага окытушысы, Эл-Фараби атындагы Казак улттьщ уциверситет1, Алматы, Казахстан.
Наурзалиев Изатхллэ Рахматуллаулы - магистр, арнайы пэндер окытушысы, Эбу Ханифа медресе колледжа, Алматы, Казахстан.
Кржа Тоцтияр - магистрант, Эл-Фараби атындагы Казак улттьщ уциверситет1, Алматы, Казахстан.
Zhamashev Azamat Shutbaiuly - Ph.D., Senior Lecturer of the Department of Religious Studies and Cultural Studies, Al-Farabi Kazakh National University, Almaty city, Kazakhstan.
Naurzaliyev Izatilla Rahmatullauly - Master, teacher of special subjects, Abu Hanifa college, Almaty, Kazakhstan
Khoja Toktiyar - master's student, Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan.
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 4(141)/2022 183
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
