Научная статья на тему 'ИШСИЗЛИК ТУРЛАРИ, КЕЛИБ ЧИҚИШ САБАБЛАРИ ВА КАМАЙТИРИШ УСУЛЛАРИ'

ИШСИЗЛИК ТУРЛАРИ, КЕЛИБ ЧИҚИШ САБАБЛАРИ ВА КАМАЙТИРИШ УСУЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
3503
216
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ишсизлик / ишсизликнинг турлари: фрикцион ишсизлик / таркибий ишсизлик / даврий ишсизлик / ишсизлик даражаси / фискал сиёсат / монетар сиёсат / безработица / виды безработицы / фрикционная безработица / структурная безработица / периодическая безработица / уровень безработицы / фискальная политика / монетарная политика.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Нурмаматова Р.Р., Сафаров С. С.

Ушбу мақолада ишсизлик, унинг турлари ва сабаблари ҳақида маълумот берилиб, ишсизлик муаммосини ҳал этишдаги таклифлар билдирилган. Ҳар бир мамлакатда ишсизлик мавжуд ва ишсизликнинг ўта кучайиб кетиши ҳам, ўта сусайиб кетиши ҳам иқтисодиётга салбий таъсир характерига эга. Бундан ташқари, ушбу мақолада ишсизликни назорат қилишдаги талаб ва таклиф томонлама ёндашув ёритилиб, Қашқадарё вилояти мисолида ишсизликни қисқартиришга доир таклифлар ва тавсиялар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В данной статье представлена информация о безработице, ее видах и причинах, высказаны предложения по решению проблемы безработицы. Безработица существует в каждой стране, и как крайний рост, так и крайний спад безработицы имеют характер негативного воздействия на экономику. Кроме того, в данной статье освещается подход спроса и предложения к борьбе с безработицей, а также предлагаются предложения и рекомендации по снижению безработицы на примере Кашкадарьинской области.

Текст научной работы на тему «ИШСИЗЛИК ТУРЛАРИ, КЕЛИБ ЧИҚИШ САБАБЛАРИ ВА КАМАЙТИРИШ УСУЛЛАРИ»

УУТ. 331.1+331.41 Нурмаматова Р.Р., Сафаров С. С.

ИШСИЗЛИК ТУРЛАРИ, КЕЛИБ ЧЩИШ САБАБЛАРИ ВА КАМАЙТИРИШ

УСУЛЛАРИ

Нурмаматова Р.Р. - т.ф.ф.д.(РШ), доцент, (Карши давлат университети); Сафаров С. С. - талаба (Тошкент давлат иктисодиёт университети)

В данной статье представлена информация о безработице, ее видах и причинах, высказаны предложения по решению проблемы безработицы. Безработица существует в каждой стране, и как крайний рост, так и крайний спад безработицы имеют характер негативного воздействия на экономику. Кроме того, в данной статье освещается подход спроса и предложения к борьбе с безработицей, а также предлагаются предложения и рекомендации по снижению безработицы на примере Кашкадарьинской области.

Ключевые слова: безработица, виды безработицы, фрикционная безработица, структурная безработица, периодическая безработица, уровень безработицы, фискальная политика, монетарная политика.

This article provides information on unemployment, its types and causes, and offers on solving the problem of unemployment. In every country there is unemployment and both extreme and extreme deceleration of unemployment has the character of negative impact on the economy. In addition, this article highlights the supply and demand approach to combating unemployment, and also offers suggestions and recommendations for reducing unemployment using the example of Kashkadarya region.

Key words: unemployment, types of unemployment: frictional unemployment, structural unemployment, cyclical unemployment, unemployment rate, fiscal policy, monetary policy.

Ривожланиш нуктасига эришган ёки ривожланиш йулида кетаётган мамлакатлар туридан катъий назар, хар бир давлатда ишсизлик ва инфляция даражаси мавжуд булади [1; 48-б.]. Х,еч бир мамлакатда иш билан бандлик 100 % камраб олинмайди. Ишсизлик хаддан ташкари ортиб кетиши хам, жуда паст даражага тушиши хам иктисодиёт учун жуда хавфлидир. Шунинг учун ишсизлик даражасини меъёрда ушлаб туриш хозирги кундаги долзарб масалалардан биридир.

Ишсизликнинг ортиб кетиши ишлаб чикаришга табиий тусик булса, пастлаб кетиш курсаткичида эса, иктисодиёт хдддан ташкари кизиб кетган, деб хисобланади ва инфляция купрок ташвиш уйгота бошлайди. Ишсизлик даражаси 4% дан паст булса, тули; бандлик хисобланади.

Ишсизлик деганда, иктисодий фаол мехнат ресурсларининг мавжуд иш уринларидан ортиб колиши тушунилади [1; 48-б.]. Ишсизлик турларини учга: фрикцион, таркибий ва даврий ишсизликка булиб тахлил киламиз.

Фрикцион ишсизлик - бу мехнат лаёкатига ва маълум малакага ёки тажрибага эга шахсларнинг иш излаётган давридаги ёки тез орада ишга эга булгунча юзага келадиган ишсизлик. Бошка ишсизлик турларидан ахамиятли жихати, унда ишлаб чикариш потенциалига эга ишсизлар синфи шаклланади.

Таркибий ишсизлик - ишлаб чикариш структурасининг узгариши окибатида ишчи кучига булган талабнинг камайишини ифодалайди. Унга асосан малакаларини узгартириши ва ошириши, маълумот олиши, янги касб эгаллаши лозим булган ишсизлар гурухлари киради.

Даврий ишсизлик - яратилган якуний махсулотга булган талабнинг кискариши окибатида юзага келадиган ишсизлик тури хисобланади.

Агар даврий ишсизлик мавжуд булмаса, у холда колган икки ишсизлик тури табиий ишсизликни ташкил килади:

Табиш= Таротп + фриш

№4(44) - 2021

бунда, Табиш —табиий ишсизлик; Тар —таркибий ишсизлик; Фр —фрикцион ишсизлик.

и^ш иш

Ишсизлик даражасини хисобловчи формула хам мавжуд булиб, у куйидагича аникланади:

Ишд = (Ишс) • 100%,

бунда, Ишс —ишсизлар сони; Икс — ишчи кучи сони.

Масалан, ^ашкадарё вилоятида 2020 йил ишсизлар сони 146,9 минг нафарни, ишчи кучи сони 1,3179 миллион нафарни ташкил килган.

Демак, Ишд = 146,9/1317,9 • 100% = 11,1% ни ташкил килган.

2019 йилда эса бу курсаткич 9,3 % ни ташкил килган (1-расм). Вилоятда ишсизлик даражасининг ошиши натижасида минтака иктисодиёти потенциал ялпи худудий махсулот хажмини ололмайди. Шу сабабдан, ^ашкадарё микёсида ишсизликни табиий даражада саклаш ва тартибга солиш иктисодий жихатдан катта ахамиятга эга. Ишсизликнинг хакикий даражаси унинг табиий даражасидан канчалик юкори булса, ялпи ички махсулот (ЯИМ) узилиши шунча куп булади. Шунинг учун хам потенциал хажмдаги ЯИМ [1; 48-б.] хакикий ЯИМ дан катта булади.

15

0

2011й 2012й 2013й 2014й 2015Й 2016Й 2017Й 2018Й 2019Й 2020Й

1-расм. ^ашкадарё вилоятида ишсизлик даражаси.

^ашкадарё вилоятидаги ишсизлик даражасининг ун йиллик статистикасини кузатсак, дастлабки 6 йилда 5,3 % атрофида кузатилган [7; Stat.uz]. 2017 йилда эса ишсизлик даражаси олдинги йилга нисбатан 0,8 %га кутарилган. Асосий узгариш 2018 йилга келиб 3,6% га ортган.

Юкори ишсизлик иктисодий номутаносибликни ошириб, иктисодий усишга зарар етказади. Ишсизликнинг етказиши мумкин булган зарарлари куйидагилар:

• ресурслар тулаконли ишлатилмаслиги уларнинг исроф булишига сабаб булади;

• ишсиз одамлар бирламчи эхтиёжларига етарли даромад тополмаслиги, уларни кашшокликка ундайди;

• ликвидликни чеклайди, куп одамлар ишсиз, шунинг учун накд пул кам;

• мехнат харакатчанлигини чеклайди;

• ижтимоий бекарорлик ва низоларни келтириб чикарадиган уз-узини хурмат килишни пасайтиради.

Минтака микёсида ишсизликни камайтиришга каратилган асосий куйидаги икки турдаги стратегиядан амалда фойдаланишимиз максадга мувофик булади: таклиф жихатдан ёндашув сиёсати ва талаб томонлама ёндашув сиёсати.

Рецессия ва циклик ишсизликнинг усиши мавжуд булганда талабга асосланган сиёсат жуда мухимдир (масалан, 1991-1992 йиллардаги таназзулдан кейин ва 2008 йилдаги таназзулдан кейин). Талаб томонлама ёндашув сиёсати - ялпи худудий талабни ошириш ва юкорирок иктисодий усиш учун янги иш уринлари яратишга каратилган сиёсатдир [2; 57]. Ялпи худудий талабнинг ортиши билан реал ЯХМ нинг ортиши кузатилади (2-расм).

2-расм. Иш кучига ялпи талабнинг ошиши натижасида ялпи таклифнинг ошиш

тасвири.

Талаб томонлама ёндашув сиёсатлари иктисодий инкироз давридаги талаб камайиши сабабли, ошган ишсизликни хал этишда фойдаланилади [2; 571.]. Бундай иктисодий инкироз даврида фирмалар ишлаб чикаришни камайтириш ёки фаолиятини тугатиш оркали ортикча ишчи кучини шакллантиради. Ушбу сиёсат тури иктисодий усишни рагбатлантириш оркали фирмаларнинг иш уринларини яратишига туртки беради. Кейнс назариясига мувофик, бундай инкирозлар даврида иктисодий ресурслар ишлатилмаслиги окибатида ишсизлик вужудга келади [2; 57]. Бу даврларда хукумат аралашиб, ишсизликни камайтириш учун кушимча талаб яратиши керак.

Талаб томонлама ёндашувдаги асосий ташаббус давлат томонидан булиб, давлатнинг асосан монетар ва фискал усуллари оркали амалга оширилади.

Монетар сиёсат биринчи кулланилиб, татбик этилади. Марказий банк фоиз ставкаларини камайтиради. Бу эса карз олиш харажатларини камайтиришга, хамда истеъмолчи ва бизнесменларни инвестиция килишга ва сарфлашга рухлантиради. Бу усул оркали камрок фоиз ставкаси юкорирок усишга етаклаши ва фирмалар купрок одамларни ишга ёллашига замин яратади. Паст фоиз ставкалари валюта курсини камайтириб экспортни ракобатбардош килади. Лекин кизикарли жихати шундаки, 2009 йилдаги молиявий кризис содир булганда, марказий банклар фоиз ставкаларини нолга якинлаштиргани ишсизлик муаммосини хал этолмади. Бунга сабаб, банкда накд пул йуклиги ва одамлар банкдан карз ололмаслиги эди. Агар одамларда бу сиёсатга нисбатан ишонч булмаса, монетар сиёсат ахамият касб этмайди. Ушбу усул самара бермагач, инкирозга кейнесча жавоб бериш оркали фискал сиёсатини куллаш таклиф этилади. Асосий масала, хусусий сектор харажатларининг камайиши ва талаб такчиллигини пасайтириш воситасида ишсизликни камайтиришга каратилади. Бу сиёсат мохиятан соликларни камайтириш ва давлат харажатларини оширишга йуналтиради. Пастрок соликлар юкорирок даромадларни, бу даромадлар эса, янада юкори истеъмолга талабни шакллантиради. Юкори талаб хам, уз вазифасига кура, ишлаб чикаришни рагбатлантириб, иш уринларини микдоран ва сифат назаридан оширади. Фискал сиёсатининг салбий томонлари: у ялпи талабга таъсир килгунча, купрок вакт талаб килиши, ривожланган мамлакатларда бу усул инфляцияни ошишига туртки булади. Кенгайтирувчи фискал сиёсат ишлаб чикариш танкислиги мавжуд булгандагина ишсизликни камайтиради ва давлат карзларини оширишни талаб килади - бу карз даражаси юкори булган ва облигациялар даромадлилиги ошган мамлакатлар учун булмаслиги мумкин. Узок муддатда кенгаювчи фискал сиёсат одамларнинг сикилишига олиб келиши мумкин, яъни, хукумат харажатларни оширади, лекин улар хусусий сектордан карз олгани сабабли, улар камрок маблаг сарфлайди ва шунинг учун ялпи талаб купаймайди. Бирок, Кейнсчиларнинг таъкидлашича, ликвидлик тузогида сикилиш содир булмайди.

Таклиф жихатдан ёндашув сиёсати - мехнат бозорини янада самаралирок килишга йуналтирилган сиёсатдир. ^ашкадарё шароитида ёндашув сиёсатининг куйидаги усулларидан фойдаланиш максадга мувофикдир:

1. Узгартириш ёндашуви - йуколиб бораётган сохадаги ишчиларни энди ривожланаётган касбларга йуналтиришни такозо этади. Масалан, темирчилик фаолиятида инсон омили камаяётгани сабабли, темирчиларни информацион технология (ИТ) сохасига йуналтириш ва касбий малакаларини оширишдан иборат. Купинча, ишсизлар бу усулни исташмайди ёки компьютер илмларини мукаммал эгаллашга шароит яратиша олмайди. Масалан, компьютер технологияси йуклиги, дастурлаш курсларига катнашиш имкони булмаслиги бу усулни эгаллашга тусик булади.

2. Бандлик субсидиялари. Фирмалар ва ишлаб чикариш жараёнига узок муддатли ишсизларни кабул килиш учун солик имтиёзлари ёки субсидиялар берилиши мумкин. Бу жараён ишчиларга ишонч беради ва иш жойида укитишни ташкил килади. Бирок, бу жуда кимматга тушади ва фирмаларни солик имтиёзларидан фойдаланиш учун хозирги кунда ишчиларни узок муддатли ишсизлик билан алмаштиришга ундаши мумкин.

3. Минтакавий географик х,аракатчанликни яхшилаш. Купинча ишсизлар маълум худудларда купрок тупланиб колишади. Айникса, кишлок атрофида истикомат килувчи ишсизларда мавсумий ишсизлик асосан совук об-хаво шароитида вужудга келади. Ушбу географик ишсизликни бартараф этиш учун хукумат тушкун худудларда ташкил этилган фирмаларга солик имтиёзлари бериши мумкин. Шу билан бир каторда, улар бандлиги юкори булган худудларга кучиб утадиган ишсиз ишчиларга моддий ёрдам курсатиши мумкин (масалан, ижара хаки тулашга, бепул курсларга катнашишига ёрдам бериш ва х.к.).

4. Иш вактини максималлаштириш фирмаларни купрок ишчи ёллашга ва ишсизликни камайтиришга мажбур булишига олиб келади. Бирок, иш соатларини максималлаштириш оркали фирма харажатларини ошириши мумкин ва шунинг учун улар купрок ишчи ёллашни хохламайдилар. Бундан ташкари, фирма иш соатларининг кискаришига ишчиларнинг иш унумдорлигини ошириш билан жавоб беришига ишонч йук, факат махсулдорликни оширишга харакат килишлари мумкин .

Юкоридаги фикрлардан келиб чикиб, хулоса урнида айтиш мумкинки, баъзи х,олатларда ишсизликни камайтириш учун киска муддатларда кулланилиши керак булган усуллар мавжуд. Булар куйидагилар:

Инновацияларни чеклаш. Бунда, баъзи технологик узгаришлар мавжуд иш уринлари сонига таъсиридан куркиш сабабли чикариб ташланади. Бу усулни келгуси давр ишчиларининг дастлабки синфида куллаш нафакат тавсия этилмайди, балки уларни инновациялардан фойдаланишга ургатиш зарурияти ошиши керак булади. Бу ишлаб чикариш жараёнини сифат даражасига олиб чикади хамда соглом ракобатни вужудга келтиради.

Хулоса. Арзон сифатли таълимнинг мавжудлиги - бу ишсизлик учун ечим булади. Одамлар кушимча таълим олишади, шунинг учун улар иш билан банд булишади. ^ушимча таълим хусусий характерга эгалиги боис, сифатлирок булади ва малакали кадрларни шакллантиришда хам хизмат килади. Таълим сифатини ошириш натижасида мутахассислар орасида соглом ракобат вужудга келади, бу эса, уз навбатида кадрлар салохиятини кутаради ва инвестицияларни жалб кила олади. ^ашкадарё вилояти иктисодий ресурсларга бой экани сабабли, ишлаб чикаришга инвестицияларни киритиш янги иш уринларини яратади ва ривожланишга туртки беради.

АДАБИЁТЛАР

1. Захидов Е.Э., Аскарова М.Т., ва б. Макроиктисодиёт. Дарслик. - Т.: -2019. - 309 б.

2. Тежван Петтингер. Ишсизликни камайтириш сиёсати. 2019 йил 14 июнь Тежван Петтингер Юкори АД нинг иктисодиётга таъсири. Веб сахифа: https://www. economicshelp. ога/Ь1оа/ 571/ипетр!оутеП; .

3. Сафаров С.С. Инвестициянинг иктисодий усишдаги урни. "Узбекистонда ракамли иктисодиётни ривожлантиришда менежмент ва корпоратив бошкарувнинг ахамияти" халкаро илмий-амалий конференцияси маъруза тезислари туплами. 2020-йил 20-май. -Т.: -2020. Б. 458-460.

4. Сафаров С.С. ^ашкадарё вилоятида инвестиция мухитига таъсир этувчи омиллар. ISSN-2249-9512. Б. 33-36.

5. www.enterprisesurveys.org,

6. www.iqtisodiyot.uz,http://www.economywatch.com/economic-statistics.

7. stat.uz, https://www.economicsdiscussion.net/unemployment.top-6-strategies.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.