Научная статья на тему 'ИШОНЧ-ЭЪТИҚОДНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА АРГУМЕНТЛАШНИНГ ЎРНИ'

ИШОНЧ-ЭЪТИҚОДНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА АРГУМЕНТЛАШНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

274
60
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ишoнч / эътиқoд / aргумeнт / aргумeнтлaш / aвторитeт / универсал асослаш / контекстуал aсoслaш / дeдукция / индукция / aнaлoгия / belief / argument / argumentation / authority / universal justification / contextual justification / deduction / induction / analogy.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Умидбeк Хaитбaевич Aдaмбaев

Мaқoлaдa ишонч-эътиқодни шакллантиришда аргументлашнинг муҳимлиги, aргумeнтлaш вa aсoслaшнинг фaрқи вa усуллaри, буюк фaйлaсуф oлимлaрнинг ишонч-эътиқодни шакллантиришда аргументлашниг ўрни ҳaқидaги фикр мулoҳaзaлaри, дeмoнстрaтив вa эвристик aргумeнтлaш мeтoдлaри, aргумeнтлaш турлaри тўғрисидa мaълумoт бeрилгaн. Aргумeнтлaшдaн aсoсий мaқсaд ишoнчэътиқoдни ўзгaртиришдир. Бу эсa ѐшлaр oнгидa тўғри мaълумoтни вa ѐт ғoялaргa қaрши мустaҳкaм ишoнч-эътиқoдни шaкллaнтириш вaзифaсини бaжaрaди

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article provides information on the importance of argumentation in the formation of beliefs, differences and methods of argumentation and justification, the views of great philosophers on the role of argumentation in the formation of beliefs, demonstrative and heuristic methods of argumentation, types of arguments. The main purpose of argumentation is to change beliefs. This contributes to the formation in the minds of young people of the correct information and resistance against foreign ideas.

Текст научной работы на тему «ИШОНЧ-ЭЪТИҚОДНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА АРГУМЕНТЛАШНИНГ ЎРНИ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-898-905

ИШОНЧ-ЭЪТЩОДНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА АРГУМЕНТЛАШНИНГ

УРНИ

Умидбек Хаитбаевич Адамбаев

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти укитувчиси umidbekadambaye91 @gmail .com (Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти доценти, ф.ф.н. Б. Кандов

такризи асосида)

AННОТAЦИЯ

Маколада ишонч-эътикодни шакллантиришда аргументлашнинг мухимлиги, аргументлаш ва асослашнинг фарки ва усуллари, буюк файласуф олимларнинг ишонч-эътикодни шакллантиришда аргументлашниг урни хакидаги фикр мулохазалари, демонстратив ва эвристик аргументлаш методлари, аргументлаш турлари тугрисида маълумот берилган. Аргументлашдан асосий максад ишонч-эътикодни узгартиришдир. Бу эса ёшлар онгида тугри маълумотни ва ёт гояларга карши мустахкам ишонч-эътикодни шакллантириш вазифасини бажаради.

Калит сузлар: ишонч, эътикод, аргумент, аргументлаш, авторитет, универсал асослаш, контекстуал асослаш, дедукция, индукция, аналогия.

THE ROLE OF ARGUMENTATION IN BUILDING TRUST

ABSTRACT

The article provides information on the importance of argumentation in the formation of beliefs, differences and methods of argumentation and justification, the views of great philosophers on the role of argumentation in the formation of beliefs, demonstrative and heuristic methods of argumentation, types of arguments. The main purpose of argumentation is to change beliefs. This contributes to the formation in the minds of young people of the correct information and resistance against foreign ideas.

Keywords: belief, argument, argumentation, authority, universal justification, contextual justification, deduction, induction, analogy.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-898-905

КИРИШ

Инсонлар уртасидаги мулокот асосан тил воситасида амалга ошади. Маънавият хам аввало тилдан бошланади. Тил тафаккур билан бевосита богланган, тафаккур маданияти эса инсоннинг мулокот жараёнида уз фикрини кандай баён этишида, бошкаларнинг фикрига нисбатан муносабатида намоён булади. Шу боис инсонлараро мулокотни маънавий жараёнга дахлдор ходиса дейиш мумкин. Чунки, мулокот инсон акли, билими, хамда маънавий оламининг махсули. Мулокотни самарали амалга оширишда ишонч-эътикод тушунчаларини шакллантиришни урганиш бугунги кунда таълим тизимидаги асосий вазифалардан биридир.

Ишонч-эътикодни шакллантириш жараёни жамиятдаги муносабатларни оптималлаштиради, шахслараро низоларни бартараф килишга имконият яратади. Шунингдек, талаба-ёшлар уртасида олиб бориладиган маънавий-маърифий ишларнинг самарадорлигини оширишга, ёшларнинг мустакил фикрлаш кобилиятини ривожлантиришга хизмат килади. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февральдаги ПФ-49-47-сон фармонига кура Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича харакатлар стратегиясининг IV. Ижтимоий сохани ривожлантиришнинг устивор йуналишларининг 4.5 бандида "...жисмонан соглом, рухан ва аклан ривожланган, мустакил фикрлайдиган, Ватанга содик, катъий хаётий нуктаи назарга эга ёшларни тарбиялаш, демократик ислохотларни чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш жараёнида уларнинг ижтимоий фаоллигини ошириш"[1] вазифаси белгилаб берилган. Ушбу вазифа доирасида Президент Ш.М. Мирзиёев таькидлаганидек,"Х,озирги гоят мураккаб ва тахликали замонда ёшларимизни ватанпарварлик рухида тарбиялаш, уларни турли зарарли таъсирлардан асраш янада мухим ахамият касб этмокда."[2] Бу вазифаларни самарали амалга оширишда ишонч-эътикодни шакллантириш усулларини урганиш бугунги кунда хам назарий, хам амалий жихатдан долзарблиги шубхасиздир.

АДАБИЁТЛАРНИНГ ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Ишонч-эътикодни шакллантириш методларига оид дастлабки билимлар Кддимги Х,инд ва Антик давр фалсафасида баён килинган.

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 899 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-898-905

ХХ асрнинг иккинчи ярмига келиб ишонч - эътикодни шакллатиришда Аргументлашнинг ноуниверсал методларини тадкик килиш янги боскичга кутарилди. Аргументлаш назариясига турлича ёндашувларнинг шаклланиши бу жараёнга катта таъсир курсатди. А.Бергсон, П.Фейерабенд, Ю.Хабермас, Б.Рассел, Д.Мур каби Гарб олимларининг илмий тадкикотларида авторитет, соглом акл, уоф одатларнинг ишонч-эътикодни шакллантиришга таъсири тадкик килинди.[8] Россиялик олимлардан А.Ивин, Е.Лисанюк, А.Е. Решетова ва бошкаларнинг илмий ишларида биз тадкик килаётган муаммонинг баъзи жихатлари урганилганлигини кайд этиш мумкин. Шунингдек, республикамиз олимларидан Т.Туйчиеванинг "Урф-одат ва анъаналарнинг узбек xалки маънавий кадриятлар тизимидаги урни", М.Умарованинг "Миллий муносабатларнинг ривожланишида урф-одат ва анъаналарнинг урни" мавзусидани номзодлик диссертасияларида тадкик килинган масалалар буйича кимматли фикр билдирилган. Лекин уларда бу масала ишонч-эътикод билан богланмаган. Худди шу xолат Э.Гозиев, Б.Хусанов, Л.Муxамаджоноваларнинг монография ва укув кулланмаларига хам xос[9]. Республикамиз файласуф олимларидан Д.Файзихужаеванинг илмий тадкикотларида бу масалага оид кимматли фикрлар билдирилган [10]. Лекин бу масала алохида урганилмаган.

Маколада объективлик, тизимлилик тамойилларига асосланган холда, анализ ва синтез каби мантикий усуллардан ва герменевтик тахлилдан фойдаланилди.

ТАХДИЛ ВА НАТИЖАЛАР

Хрзирги глабаллашув даврида ахборот алмашинувининг бекиёс даражада тезлашуви автаритет - нуфузли манбаларнинг янгича маъно касб этиб, турли куринишларда намоён булишига сабаб булмокда. Жамиятимиз ёшлари факат укув даргохларидагина эмас, OAB, Интернет оркали хам ранг-баранг ахборот ва маълумотларни олмокдалар. Улар билим олиш учун фойдали, зарур маълумотларни кабул килиш билан бир каторда маънавий кадриятларимизга карши йуналтирилган ахборотларга хам дуч келмокдалар. Бу эса уларнинг узига, келажагига ва оиласига булган муносабатларга катта тасир утказмокда. Шу сабабдан инсонда ишонч-эътикодни шакллантиришда аргументлаш мухим масаладир.

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 900 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-898-905

Аргументлаш, билганимиздек - илгари сурилган холатга карши томоннинг (тингловчиларни) куллаб-кувватлашини кучайтириш ёки шунга эришиш ниятида далилларни ёки аргументларни келтиришдир. Шунингдек, аргументлаш далиллаш туплами хам деб аталади. Аргументлашдан кузланган максад - илгари сурилган холатни тингловчилар томонидан кабул килинишидир. Аргументлашда нафакат асослаш усулларини уз ичига олган тугри усуллар, балки асослашга хеч кандай алокаси булмаган нотугри усуллар хам кулланилади.

Бундан ташкари, аргументлашда, хар кандай алока тури сингари, нафакат химояланган ёки рад этилган тезисни, балки аргументнинг контекстини ва биринчи навбатда унинг тингловчиларини хисобга олиш керак. Асослаш усуллари (исботлаш, тасдикланган натижаларга хавола килиш ва бошкалар) одатда, бахс мазмунига, хусусан, аудиторияга бефарк булади. Аргументлаш усуллари асослаш усулларига караганда деярли хар доим бой ва уткиррок булиши мумкин. Аммо асослаш усулларидан ташкарига чикадиган барча аргументлаш усуллари, шубхасиз, асослаш усуларига караганда унчалик унверсал ва аксарият аудиторияларда унчалик ишонарли эмас.

Асоснинг хусусиятига караб, аргументлаш усуларини умумий асосли (универсал) ва контекстуал турларга булиш мумкин. Умумий асослаш хар кандай аудиторияда амал килади, контекстуал аргументлаш эса факат муайян аудитория билан чекланган. Аргументлашнинг умумий асослаш усуларига бевосита ва билвосита тасдиклаш киради; тезис умумий коида сифатида кабул килинади; тезисни бошка кабул килинган конун ва принсипларга мослиги дедуктив, индуктив ва бошка усуллар билан текширилади. Аргументлашнинг кантекстуал усулларига сезги, эътикод, нуфуз, анъана ва бошкалар киради. Шубхасиз, аргументлашнинг контекстуал усуллари хар доим хам асосланиш усуллари билан бир хил эмас: масалан, тор доирадаги одамлар ёки бу доиранинг нуфузли шахслари томонидан такдим этилган эътикодларга мурожаат килиш аргументасиянинг умумий усулларидан биридир, лекин бу албатта асослаш усулларига татбик этилмайди.

Контекстуал аргументлаш усулларидан энг кенг таркалгани ва энг ахамиятлиси бу анъанавий далиллаш усулидир. Аслида, барча бошка контекстли аргументлар анъанага нисбатан кискартирилган хаволани уз ичига олади; Такдим

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-898-905

этилган аргументларни тингловчилар томонидан идрок этилиши, асосан, улар амал киладиган анъналар билан белгиланади.

Буюк файласуф Сукрот айтганидек: "Мен шуни биламанки, хеч нарса билмайман, бошкалар эса шу нарсани хам билмайди".[10] Бинобарин, одам канчалик кам билса, шунчалик куп бахслашади. Интеллекти юкори булган шаxс эса узининг билим даражаси билан кифояланмайди. Немис олими Лейбнис: "Дунёда юз бераётган жамики нарсалар - ходисалар уз-узидан хосил булмайди. Унинг асл мохиятини билиш учун вокеа юз беришига туртки булган асосни урганиш керак"[11], деб хисоблайди.

Бу фикрлар замирида купчилик англаб етмайдиган аргументлаш меxанизми ётади. Аргумент (лотинча "aргумeнтум" сузидан олинган булиб, "асос", "исбот" маъносини англатади) муайян фикр, вокеа-ходисани ифода этиб, мулохаза, карорнинг тугри-нотугрилигини исботлашга xизмат килади.

Фикр-мулохазаларни аргументлаш мураккаб мантикий жараён булиб, унда икки ёки ундан ортик узаро богланган мухокамалар тизимидан фойдаланилади. Кенг маънода бирор мулохазани аргументлаш деганда, шу мулохазанинг чинлигини тасдикловчи ишончли ва етарли асосларнинг мавжудлигини аниклаш тушунилади.

Аргументлаш xажми кенг тушунча булиб, исботлаш унинг бир куриниши хисобланади. Аргументлашнинг структураси тезис, асос-аргумент ва демонстрасия (исботлаш усули)дан ташкил топади.

Аргументлашда силлогизмнинг xулосаси тезис (чинлиги исбот этилиши зарур булган хукм ёки мулохаза), xулоса асослари эса аргумент (тезисни исбот этиш учун фойдаланиладиган чин хукм, мулохазалар) деб олинади. Демонстрасия деб, исбот этиш жараёни ва шаклига айтилади.

Демонстратив аргументлаш, яъни мантикий исботлаш янги билимларнинг шаклланишида мухим рол уйнайди. Аристотелнинг фикрича, инсон «исботлаш воситасида янги билимга эга булади»[12]. У исботлаш воситасида хосил килинган билимларга юкори бахо беради. Унингча, бу билимларнинг чинлиги, илмийлиги исботлаш усулига, асос - аргументларнинг чинлигига богликдир.

Баъзи мантикшунос олимларнинг фикрича, демонстратив, яъни дедуктив аргументлаш интерсубъектив текшириш мумкин булган чин, объектив мулохазалардан ташкил топади. Х,ар бир инсон бу мулохазаларни дедуктив

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 902 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-898-905

мантик конунлари асосида текшириб, хулосанинг ишончлилигига амин булиши, хулоса асослардан зарурий келиб чикканлиги учун хамма томонидан чин деб кабул килиниши ва ундан мустакил аргумент сифатида фойдаланилиши мумкин.[13]

Демонстратив аргументлашда умумий чин, узгармас мулохазаларга асосланилади. Лекин глобаллашув ва ахборот-технологиялари жадал ривожланган хозирги даврда мавжуд ахборотни узгартириш ва унинг чинлик кийматини саклаб колиш билан чекланмасдан, фикрлашнинг бошка шакллари ёрдамида янги маълумотларни кидириб топишга талаб ортмокда. Дедуктив булмаган эвристик аргументлаш хакикатни аниклашга, топишга йуналтирилганлиги билан бугунги кун талабига купрок мос келмокда. Эвристик аргументлашга асос мулохазаларнинг хакикатга якинлиги ва хулосанинг эхтимолий, тахминий характерда эканлиги хосдир.

Эвристик аргументлашда индуксия ва аналогия методларидан фойдаланилади. Индуктив методда маълум бир тупламни ташкил этувчи элементларнинг бир кисмини урганиш натижасида шу туплам элементларининг урганилмаган кисмлари хакида хам хулоса килинади. Аналогияда эса икки объектнинг ухшаш белгиларига асосланиб, бирида булган белгининг бошкасига хам хослиги хакида хулоса килинади. Масалан, хасаднинг иллат эканлигини аргументлашда уни оловга ухшатамиз ва "олов утинни еб битирганидек, хасад инсоний фазилатларни йук килади" деймиз.

Аргументлашнинг мантикий тузилиши исботлашнинг тузилиши билан ухшаш. Унинг таркиби: тезис (далилланиши талаб килинган мулохаза, мулохазалар тизими), тезисни асослаш учун келтирилган аргументлар ва тезис ва аргументларнинг богланиш усули - фикр юритиш шаклидан иборат. Аргументлашда тезис ва асосларнинг узаро богланиши исботлашникидан баъзи жихатларига кура фарк килади. Аргументлаш камида икки субъект (сузловчи ва тингловчи, нотик ва аудитория, пропонент ва оппонент, адресат ва адресант) нинг узаро мулокотини - диалогни таказо этади. Аргументлаш монолог - кишининг уз-узи билан сухбатлашишида хам намоён булади. Лекин бу жараён купинча ички нутк оркали амалга ошгани боис, уни ташкаридан урганиш маълум кийинчиликларни тугдиради. Мантикда асосан диалог куринишидаги аргументлаш урганилади.

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 903 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-898-905

Аргументлашдан максад ишонч-эътикодни узгартиришдир. Бу максадни амалга ошириш учун турли xил аргументлардан фойдаланилади. Аргументлар сифатида фактларни кайд килувчи мулохазалар, таърифлар, аксиомалар, теоремалар, конунлар хамда бошка эмпирик ва назарий умумлашмалар xизмат килади. Аргумент сифатида келтирилган фактлар, албатта, узаро богланган ва тезиснинг мохиятига алокадор булиши лозим.

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР

Хулoсa килиб aйтaдигaн булсaк баъзи ёшлар билим олишда, хаётга булган муносабатларини белгилашда ота-она, устоз-мураббийларни эмас, балки ОАВ, Интернетни авторитет сифатида эътироф этиб, улардаги аxборотларни хакикат деб кабул килмокдалар. Улар аxборотларнинг манбаларига, чинлик даражасига деярли эътибор бермайдилар, мухими кизикарли ва эхтиёжларига мос булса бас. ОАВ, Интернетдаги айрим маълумотлар эндигина маънавий олами шаклланаётган, шахсий тажрибаси хакикатни ёлгон, уйдирмадан фарклашга етарли булмаган ёшларда хаётий тушунчаларнинг шаклланишига салбий таъсир курсатмокда. Шунинг учун фикр-мулохазаларни асослашда аргументларнинг ишончли, чин эканлигига эътибор бериш акллилик, фаросатлиликнинг белгиси хисобланади.

REFERENCES

1. ПФ - 49-47-сон 07.02.2017.

2. Узбекистон Республикасининг Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Хотира ва кадрлаш кунига багишланган тантанали маросимдаги нутки. 2019 йил, 9 май. пв.уз

3. Маковельский А.О. История логики. М.: Наука. 1967, С.22.

4. Аристотель. Риторика //Античные риторики. М.1978. Аристотель. Топика. // Соч. Т.2. М.1978.

5. Аль-Фараби. Риторика. // Логические трактаты. -Алма-Ата.,1973

6. Декарт Р. Рассуждение о методе. М.: АСТ, 2019.

7. Кант И. Логика // Собр. соч. в 8 тт. Т.8. М., 1994.

8. Бергсон А. Здравий смисл и классическое образование // Вопроси философии. 1990. № 1., Рассел Б. Вероятние виводи обиденного здравого смисла // Человеческое познание: его сфера и граниси. К. : Ника-Сентр, 2001., Мур Д.Е.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-898-905

Зашита здравого смисла // Аналитическая философия: Становление и развитие (антология). М. : Дом интеллектуальной книги, Прогресс-Традисия, 1998.

9. Гозиев Е. Муомала псиxологияси. -Т.: "Университет". 2001., Хусанов Б., Гуломов В. Муомала маданияти / Дарслик. - Т.: Идтисодмолия, 2009., Мухаммаджонова Л. Нотидлик саньати - Т.: "Университет" 2007.

10. Файзиходжаева Д.И. Абу Наср ал Фаробий ва Абу Али Ибн Сино мантидий исботлаш хадида. - Т.: Нишон Ношир, 2013. 144б.

12. Аристотель. Вторая аналитика. // Соч. Т.2. -М.:Мысль, 1978. -С.259.

13. Котельникова Л.А. Рузавин Г.И. Системный подxод к процессу убеждения и аргументации.//Теория и практика аргументации. М.,2001. С.8-9.

14. Umidbek Adambayev. (2021). FAITH - THE CONCEPTION OF BELIEF AND STEPS TO DEVELOP IT / ACTUAL PROBLEMS OF MODERN SCIENCE, EDUCATION AND TRAINING. - pp. 96-100.

15. U. Adambaev. (2021). CONFIDENCE-NONVERBAL METHODS OF ARGUMENTATION IN THE FORMATION OF THE VERB /Экономика и социум. -С.18-21.

16. Umid Adambayev. (2021). MILLIY O'ZLIKNI ANGLASH MILLAT TARAQIYOTINING POYDEVORI / Scientific progress. - pp. 1858-1862.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.