Научная статья на тему 'ИШНИ СУДГА ҚАДАР ЮРИТИШДА ШАХС ҲУҚУҚ ВА ЭРКИНЛИКЛАРИНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ ЎЗИГА ХОС ЖИҲАТЛАРИ'

ИШНИ СУДГА ҚАДАР ЮРИТИШДА ШАХС ҲУҚУҚ ВА ЭРКИНЛИКЛАРИНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ ЎЗИГА ХОС ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

CC BY
102
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
жиноят процесси босқичлари / шахсларнинг ҳуқуқий мақоми / жиноятдан жабрланган шахс / терговга қадар текширув ўтказилаётан шахс / принцн. / stages of criminal proceedings / legal status of persons / victim of crime / person under investigation / principle.

Аннотация научной статьи по естественным и точным наукам, автор научной работы — Мурод Джуманшикович Ботаев, Мухаммадмирзохон Адхамхон Ўғли Аълохонов

Мақолада жиноят процессининг муҳим босқичлари ҳисобланган терговга қадар текширув, суриштирув ҳамда дастлабки тергов жараёнларида қатнашувчи шахсларнинг ҳуқуқлари ва мажбуриятлари тизимли-таҳлил қилиниб, ушбу жараёнларда шахсларнинг ҳуқуқий мақомини самарали тарзда таъминлаш юзасидан асослантирилган таклифлар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по естественным и точным наукам , автор научной работы — Мурод Джуманшикович Ботаев, Мухаммадмирзохон Адхамхон Ўғли Аълохонов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SPECIFIC FEATURES OF PROVIDING INDIVIDUAL RIGHTS AND FREEDOMS IN PRE-COURT PROCEEDINGS

The article provides a systematic analysis of the rights and obligations of persons involved in pre-trial investigation, inquiry and preliminary investigation, which are important stages of the criminal process, and makes substantiated proposals for the effective protection of the legal status of individuals in these processes.

Текст научной работы на тему «ИШНИ СУДГА ҚАДАР ЮРИТИШДА ШАХС ҲУҚУҚ ВА ЭРКИНЛИКЛАРИНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ ЎЗИГА ХОС ЖИҲАТЛАРИ»

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

ИШНИ СУДГА КАДАР ЮРИТИШДА ШАХС ХУКУК ВА ЭРКИНЛИКЛАРИНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ УЗИГА ХОС ЖИХДТЛАРИ

Мурод Джуманшикович Ботаев

Узбекистон Республикаси ИИВ Академияси Жиноят-процессуал хукук кафедраси бошлигининг уринбосари, юридик фанлар буйича фалсафа доктори (PhD) Мухаммадмирзохон Адхамхон уFли Аълохонов Узбекистон Республикаси ИИВ Академияси курсанти

АННОТАЦИЯ

Аннотация: Маколада жиноят процессининг мухим боскичлари хисобланган терговга кадар текширув, суриштирув хамда дастлабки тергов жараёнларида катнашувчи шахсларнинг хукуклари ва мажбуриятлари тизимли-тахлил килиниб, ушбу жараёнларда шахсларнинг хукукий макомини самарали тарзда таъминлаш юзасидан асослантирилган таклифлар ишлаб чикилган.

Калит сузлар: жиноят процесси боскичлари, шахсларнинг хукукий макоми, жиноятдан жабрланган шахс, терговга кадар текширув утказилаётан шахс, принцн.

SPECIFIC FEATURES OF PROVIDING INDIVIDUAL RIGHTS AND FREEDOMS IN PRE-COURT PROCEEDINGS

ABSTRACT

The article provides a systematic analysis of the rights and obligations of persons involved in pre-trial investigation, inquiry and preliminary investigation, which are important stages of the criminal process, and makes substantiated proposals for the effective protection of the legal status of individuals in these processes.

Keywords: stages of criminal proceedings, legal status of persons, victim of crime, person under investigation, principle.

КИРИШ

Замонамизнинг барча давлатларида инсон яъни шахснинг хукуклари, эркинликлари ва конуний манфаатларини ишончли химоя килиш, унинг шъани, кадр-киммати, обру эътиборини хуррмат килиш, жиноятларни тез ва тула очиш, жиноятдан жабр чеккан шахсларга етказилган зарарни коплаш, айбдорларни фош этиш ва айбсиз инсонларни жавобгарликка тортилмаслигини таъминлаш, жисмоний ва юридик шахсларнинг жиноятгаларга оид мурожаатларини уз

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

вактида самарали руйхатга олиш ва конунда белгиланган тартибда хал этиш, терговга кадар текширув, суриштирув ва дастлабки тергов амалиётларида шахсга нисбатан кийнокка солиш ва бошка шафкатсиз, гайриинсоний ёки кадр-кимматни камситувчи муомала хамда жазо турларини куллаш билан боглик килмишлар содир этилишини олдини олиш буйича самарали механизмларни жорий килиш хамда ушбу жараёнларда халкаро стандратлар ва илгор хорижиий тажрибани жорий этиш хаётий заруратга айланмокда[7].

Жахон хамжамиятида жиноят процессуал муносабатларда узининг хукукий макомига эга булмаган айрим процесс иштирокчиларининг хукукларини таъминлаш хамда уларни хукукий жихатдан кафолатлаш, жиноят иши юритишга масъул булган мансабдор шахсларнинг хукукдари ва эркинликларини таъминлашни такомиллаштириш, жиноят процессуал конун нормаларини амалий фаолиятга тадбик этилиши натижалари юзасидан конунчиликдаги бушликларни бартараф этиш, ваколатли органларга фукаролар томонидан мурожаатлар килиш жараёнларида мураккаб процедураларнинг мавжудлиги, ушбу жараёнларда ортикча сансалорлик ва мурожааатларга нисбатан бефарк муносабатда булиш амалиётига бархам бериш, ишни судга кадар юритиш боскичларини амалга оширувчи масъул органлар фаолиятида очиклик ва шаффофликни таъминлаш, ваколатли мансабдор шахслар хамда процесс иштирокчиларининг узаро муносабатларида юзага келаётган долзарб муаммоларни тизимли-танкидий-тахлилий рухда урганиб, уларни илмий-назарий ва амалий ечимларини топиш эхтиёжи юзага келмокда.

Мамлакатимизда сунгги йиллар мобайнида жиноятларни тергов килиш фаолиятида айникса ишни судга кадар юритиш боскичларида процесс иштирокчиларининг хукуклари ва эркинликларини тулик руёбга чикариш ва уларни амалга оширишнинг хукукий кафолатларини яратиш, "Жиноятга жазо мукаррарлиги", "Айбсизлик презумпсияси", "Хдкикатни аниклаш" принспларини реал хаётда намоён булишини таъминлаш максадида ишни конуний, асосли, адолатли хал килишга, шунингдек, жиноятларни "иссик изи"дан очиб, конунийликка риоя килган холда жиноят иши буйича хакикий айбдорларни тез фурсатларда аниклаб, уларга адолатли жазо чоралари тайинлаш буйича кенг камровли, самарали ислохотлар амалга оширилмокда[2].

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Узбекистон Республикаси Президентининг "Суд-тергов фаолиятларида шахснинг хукуклари ва эркинликларини химоя килиш кафолатларини янада кенгайтириш чора тадбирлари тугрисида"ги 2020-йил 10-августдаги ПФ-6041-сон фармонида жиноят процессида шахснинг хукуклари ва

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

эркинликларини химоя килиш кафолатларини таъминлаш буйича механизмлар тулик ишга солинмаганлиги, конунчиликда жиноят ишларини тергов килиш буйича хукукни мухофаза килувчи органларнинг ваколатларини аник белгилаш билан богли; бушликлар мавжудлигига доир бир катор тизимли камчиликлар курсатилиб, уларни уз вактида, таъсирчан механизмлар асосида бартараф этиш бугунги куннинг энг долзарб вазифалардан бири хисобланади[8].

Маълумки, ушбу фаолиятда эса терговга кадар текширув, суриштирув, дастлабки тергов боскичларида жиноят содир этган шахслар яъни бир томонда гумон килинувчи, айбланувчи, судланувчи, иккинчи томонда жиноятдан жабр курган шахслар, жабрланувчи, фукаровий даъвогарларнинг хукуклари ва конуний манфаатларини етарли даражада таъминлаш, айникса жиноят ишини кузгатиш, тергов харакатларини утказиш, процессуал мажбурлов чораларини куллаш ва жиноят ишини тамомлаш жараёнларида конунийликни таъминлашда амлага оширилиши лозим булган процессуал харакатлар тизимини оптималлаштириш, ушбу жараёнларни сифат жихатдан янги боскича кутариш, мурожаатларни кабул килишдан бошлаб то уларни конуний хал килишгача булган фаолиятни такомиллаштиришда узининг амалий фаолиятларини кенг жорий этаётган халкаро хамда ривожланган давлатларнинг конунчиликларидаги ижобий жихатларини миллий конунчилигимизга имплементация килиш каби масалалар мухим ахамият касб этмокда[1].

Амалдаги Узбекистон Республикаси ЖПК да терговга кадар текширув, суриштирув ва дастлабки тергов фаолиятларида шахсларнинг яъни процесс иштирокчилариннг хукук ва эркинликлари жиноят процессида барча процессуал харакатлар амалга оширилиш жараёнларида, шунингдек далилларни туплаш, текшириш, бахолашда хам таъминланиши зарур хисобланган катор кафолатлар белгилаб берилган.

Бизнингча, ишни судга кадар юритиш боскичлари хисобланган терговга кадар текширув, суриштирув, дастлабки тергов фаолиятида жиноят ишларини юритишга масъул булган давлат органлари ва мансабдор шахслари жиноят процессида шахсларнинг хукуклари ва эркинликларига бирон-бир тарзда зарар етказилмаслигини таъминлаш билан биргаликда уларга уз хукук ва эркинликларидан тулаконли кафолатланган тарзда фойдаланишлари учун барча шарт-шаротиларни яратиб беришлари лозим булади[3]. Ушбу муносабатлар жараёнида амалдаги ЖПКнинг 64-моддасида назарда тутилган жиноят ишини юритишга масъул булган давлат органлари ва мансабдор шахслар процесс иштирокчиларига уларга берилган хукукларини тушунтириб бериш ва бу хукукларни амлалга ошириш имкониятларини таъминлашлари шарт эканлигини

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

конунан мустахкамлаб куйилиши шахс хукукларини кафолатловчи норма сифатида майдонга чикади.

Лекин ушбу нормада жиноят процессининг энг мухим боскичларидан бири хисобланган терговга кадар текширув жараёнида процесс иштирокчиларининг хукук ва мажбуриятдари хамда ушбу жараёнда бевосита иштирок этувчи терговга кадар текширувни амалга оширувчи органнинг мансабдор шахси хакида суз юритидмаган. Бу холат эса уз урнида, ушбу жараён билан бевосита боглик булган катор муаммо ва камчиликларга алохида эътибор каратиш лозимлигини такозо этмокда.

Шу билан биргаликда амалдаги ЖПКнинг 27-моддасини хам ушбу жараёнларга бевосита алокадор норма сифатида эътироф этиш уринли хисобланади. Ушбу моддага кура жиноят ишини юритилишидан манфаатдор булган корхона, муассаса, ташкилотларнинг вакиллари ЖПКда белгилаб куйилган тартиб ва муддатда суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суднинг процессуал харакатлари ёки карорлари устидан шикоят беришга хакли эканликлари мустахкамлаб куйилганлиги хам ахамиятлидир. Аммо, жиноят процессуал муносабатларда терговга кадар текширув алохида мустакил боскич сифатида намоён булса хам юкорида келтирилган норма ва ЖПКнинг катор нормалари талабларида мазкур институт фаолиятининг акс эттирилмаганлигини "тушунарсиз холат" ёки "конунчиликдаги бушлик" сифатида эътироф этишимиз мумкин.

Юкоридагилардан келиб чикиб, ЖПКда келтириб утилган "Конунийлик", "Шахснинг шаъни ва кадр-кимматини хурмат килиш", "Жиноят ишини юритишда жамоатчилик иштироки", "Хдкикатни аниклаш", "Гумон килинувчи, айбланувчи ва судланувчини химояланиш хукуки билан таъминлаш" ва "Процессуал харакатлар ва карорлар устидан шикоят килиш хукуки" номли принспларга жиноят процессининг мухим кисми хисобланган терговга кадар текширув институтини ифода эттириш максадга мувофик булар эди.

Шунингдек, амалдаги ЖПКнинг 83-84-моддаларига кура яъни "Реабилитация учун асослар" хамда "Айблилик тугрисидаги масалани хал килмай туриб жиноят ишини тугатиш учун асослар" деб номланган нормаларини куллашнинг тегишли процессуал асосининг мохиятини ва уни куллаш натижасида келиб чикадиган хукукий окибатларни процесс иштирокчиларига тушунтириш хакида аник коида белгиланмаган[5]. Бу эса, аксарият шахсларнинг ЖПК нинг 84-моддасида уз ифодасини топган асосларнинг ЖПКнинг 83-моддасида белгиланган реабилитация(оклаш) учун асослар билан фаркини чукур англаб етмаслик холатини келтириб чикармокда. Бу эса узини айбсиз хисобламаган айрим шахсларга нисбатан жиноят ишини 84-моддада назарда

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

тутилган асослар билан рад этилишига ва мазкур жиноятни содир этган хакикий айбдор шахсларни жавобгарликдан кутилиб колишларига сабаб булиши мумкин.

Юкоридагилардан келиб чикиб, ЖПКнинг 84-моддада назарда тутилган асослар буйича жиноят ишини кузгатишни рад этиш ёки жиноят ишини тугатиш хакида карор кабул килишдан аввал жиноят содир этган шахсларга жавобгарликдан озод булиш хукукига эга эканлиги ва уларни кулланилиши натижасида кандай хукукий окибатлар вужудга келиши мумкинлиги буйича тушунтиришлар бериб, буни баённома оркали расмийлаштиришни ишни юритаётган мансабдор шахсларга алохида мажбурият сифатида белгилашни ЖПКда кайд этиши зарур деб хисоблаймиз.

Жиноят процессининг дастлабки ва энг асосий боскичларидан бири хисобланган терговга кадар текширув жараёнида асосий эътибор каратишимиз лозим булган жихатлардан бири бу терговга кадар текширув утказилаётган шахс хамда терговга кадар текширув жараёнида жиноятдан зарар курган шахснинг хукукий макомларини белгилаш хамда уларнинг хукук ва мажбуриятларини жиноят процессуал конунчилигида белгилаш зарурияти булиб хисобланади.

ХУЛОСА

Фикримизча, дастлабки холатда яъни терговга кадар текширув жараёнларида шахс хукук ва эркинликларини самарали таъминлашга эришиш максадида ушбу жараёнларда иштирок этаётган, яъни Терговга кадар текширув утказилаётган шахснинг жиноят процесси иштирокчиси сифатида хукукий макомини белгилаш ва ушбу шахснинг хукук ва мажбуриятларини ЖПК нормасида аск эттириш максадга мувофик. Шу максадда биз ЖПКнинг жиноят процессида уз манфаатларини химоя киладиган шахслар, химоячилар ва вакиллар деб номланган 5-бобига жиноят процессининг янги иштирокчиси сифатида "Терговга кадар текширув утказилаётган шахс" деб номланган янги 481-моддани киритишни таклиф киламиз.

Бундан ташкари, шахс хукуклари ва эркинликларини таъминлашда жиноят процессида фукароларнинг хукуклари ва эркинликлари тула-тукис карор топишига эришиш учун терговга кадар терговга кадар текширув жараёнларида жиноятдан жабрланган шахсларнинг хукукий макомини белгилаш зарур булади. Лекин терговга кадар текширув давомида жиноятдан жабрланган шахсларнинг хукуклари ва мажбуриятлари ЖПКда уз ифодасини топмаган. Улар конунда белгиланган тартибда жиноят процесси иштирокчилари сифатида тан олинмаган ва процессуал макомга эга эмас. Бунинг натижасида тегишли хукукни мухофаза килувчи органларга муайян хукук ва эркинликларга путур етказилган фукароларнинг ариза ва хабарлар билан мурожаат килишларида жиноят билан

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

боглик тушунмовчиликлар, мураккабликлар хамда тегишли хал килув карорларининг уларга уз вактида етказилмаслиги сабабли улар томонидан юкори турувчи органларга норозилик кайфиятида мурожаат килиш холатлари куплаб учрамокда [6]. Бу камчиликларнинг мавжудлиги фукароларнинг хукукни мухофаза килувчи органларга булган ишончсизлик кайфиятини шакллантиришга хизмат килиши мумкин. Шуларни инобатга олган холда амалдаги ЖПКга "Жиноятдан жабрланган шахс" хамда унинг хукук ва мажбуриятлари деб номланган янги 551-модда киритилишини таклиф этилмокда.

Жиноят процессининг барча боскичлар энг куп утказиладиган ва жиноя ишини конуний хал килишда мухим ахамият касб этадиган тергов харакатларидан бири бу - экспертизадир. Экспертиза утказиш жараёнида терговга кадар текширув утказувчи органнинг мансабдор шахси, суриштирувчи, терговчи, прокурор, суд жиноят процессида гумон килинувчи, айбланувчи, судланувчиларга экспертиза тайинлаш ва уни утказишдаги ЖПКнинг 179-моддасида назарда тутилган хукукларини тушунтириб беради. Аммо ушбу холатда негадир ЖПКда экспертза тайинлаш ва уни утказишда жабрланувчининг хукуклари хакида норма кайд этилмаган. Бу эса, жиноят протссессидаги факатгина бир тарафга хукуклар берилиб, иккинчи тарафнинг хукуклари чекланиши, бунинг натижасида эса жабрланувчи тарафда жиноят ишини юритилишидан норозилик хамда иш юритилишидан ишончсизлик кайфиятини пайдо килиши мумкин. Буларни инобатга олган холда амалдаги ЖПКнинг 179-моддасини янги тахрирда куйидагича "Гумон килинувчи, айбланувчи, судланувчи, жабрланувчи ва уларнинг вакилларини экспертиза тайинлаш ва утказишдаги хукуклари" деб баён килсак максадга мувофик булар эди.

Жиноятларни "иссик изи"дан очишда, айбдорларни фош этиш, айбсиз шахсларни жавобгарликка тортилмаслигини таъминлаш, жазо ва жавобгарлик масалаларини конуний, асосли, адолатли хал килиш жиноят ишини юртишга масъул ваколатли шахсларнинг зиммасига катта масъулият юклайди. Чунки ушбу вазифаларни хал килишдаги кичик бир хато хам жиноят процессида шахс хукук ва эркинликларига жиддий равишда зарар етказиши хамда унинг натижасида фукаро ва давлат уртасидаги мустахкам алокларга муайян даражада зарар етказилиши мумкин.

Хулоса килиб айтганда, терговга кадар текширув, суриштирув, дастлабки тергов сингари жиноят процессининг мухим боскичларида шахсларнинг хукук ва эркинликларини тулик таъминлаш, уларни амалга оширишлари учун кенг имкониятлар яратиб бериб, ушбу хукук ва эркинликларни юридик жихатдан кафолатланиши ваколатли давлат органлари томонидан самарали тарзда

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

таъминланса, шундагина бизнинг фаолиятимиз адолат ва конун устуворлигини, инсон кадр-кимматини таъминлашга хизмат килади.

REFERECES

1. Ш.М. Мирзиёев. Танкидий тахлил, катъий тартиб интизом ва шахсий жавобгарлик хар бир рахбар фаолиятининг кундалик коидаси булиши лозим. Т 2017 й

2. Ш.М. Мирзиёев. Миллий таракккиёт йулимизни катъият билан давом эттириб юксак марраларга эришамиз. Т 2018 й.

3. Узбекситон Республикаси Конститусияси-Т. 2022 й. https://lex.uz/docs/-111453 (электрон мурожаат этилган сана 18.05.2022 й)

4. Узбекистон Республикаси Жиноят кодекси -Т 2022 й https://lex.uz/docs/-111460 (электрон мурожаат этилган сана 18.05.2022 й)

5.Узбекистон Республикаси Жиноят процессуал кодекси -Т 2022 й https://lex.uz/docs/-111460 (электрон мурожаат этилган сана 18.05.2022 й)

6. Узбекистон Республикасининг "Жабрланувчиларни, гувохларни ва жиноят процессининг бошка иштирокчиларини химоя килиш тугрисида"ги 2019-йил 14-январдаги ^онуни https://lex.uz/docs/-4159913 (электрон мурожаат этилган сана 18.05.2022 й)

7. Узбекистон Республикаси Президентининг "Суд-тергов фаолиятларида шахснинг хукуклари ва эркинликларини химоя килиш кафолатларини янада кенгайтириш чора тадбирлари тугрисида"ги 2020-йил 10-августдаги ПФ-6041-сон фармони https://lex.uz/docs/-/4939467 (электрон мурожаат этилган сана 18.05.2022 й)

8. Узбекистон Республикаси Президентининг "Судлар фаолиятини янада такомиллаштириш ва одил судлов самарадорлигини оширишга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги 2020-йил 24-июндаги ПФ-6034-сон фармони. https://lex.uz/docs

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.