Научная статья на тему 'Қишлоқ жойларда аҳолининг норасмий иш билан бандлигини камайтиришнинг самарали механизмларининг методологик асослари'

Қишлоқ жойларда аҳолининг норасмий иш билан бандлигини камайтиришнинг самарали механизмларининг методологик асослари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
2
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
рақамли бозор иқтисодиёти / норасмий иш билан бандлик / камбағаллик / янги иш ўринлари / самарали механизмлар. / digital market economy / informal employment / poverty / new jobs / effective mechanisms.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Холмўминов Шайзоқ Раҳматович

Ушбу мақолада рақамлаштирилган ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти шароитида норасмий иш билан бандликни камайтиришнинг самарали механизмларининг методологик асослари ишлаб чиқилган. Унда республикамиз қишлоқ ҳудудларида меҳнатга лаёқатли аҳолининг норасмий иш билан бандлик ҳолати тизимли таҳлил этилган. Маҳаллий ва хорижий иқтисодчи олимларнинг илмий қарашларини чуқур таҳлил этиш асосида норасмий иш билан бандликни камайтириш бўйича методологик тадқиқотлар олиб бориш зарурияти асосланган. Илмий изланишлар натижаларига кўра, иқтисодиётнинг норасмий секторида иш билан бандликнинг фаолият кўрсатиш, даромад олиш ва иш билан бандлик мақоми бўйича асосий турлари аниқланган ва уларнинг таркибий элементлари туркумлаштирилган. Мазкур методологик тадқиқотлар асосида қишлоқ жойларда норасмий иш билан бандликни камайтиришнинг самарали иқтисодий, ижтимоий-демографик ва ташкилий-ҳуқуқий механизмлари ҳамда уларнинг таркибий қисмларининг ўзаро боғлиқлиги аниқланган. Якунда методологик нуқтаи назардан қишлоқ ҳудудларда меҳнатга лаёқатли аҳолининг норасмий иш билан бандлигини камайтиришнинг асосий механизмлари самарадорлигини ошириш бўйича илмий асосланган хулоса ва тавсияномалар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Methodological foundations of effective mechanisms to reduce informal employment in rural areas

This article develops methodological foundations for effective mechanisms to reduce informal employment in a digitized socially oriented market economy. The situation with informal employment of the able-bodied population in rural areas of our republic is systematically analyzed. The need for methodological research to reduce informal employment is based on an in-depth analysis of the scientific views of foreign and domestic economists. According to the results of scientific research, the main types of employment in the informal sector of the economy are identified and their structural elements are categorized. On the basis of these methodological studies, effective economic, sociodemographic and organizational-legal mechanisms to reduce informal employment in rural areas and the interdependence of their components are identified. From the methodological point of view, this article develops scientifically substantiated conclusions and recommendations to improve the effectiveness of the main mechanisms to reduce informal employment of able-bodied people in rural areas.

Текст научной работы на тему «Қишлоқ жойларда аҳолининг норасмий иш билан бандлигини камайтиришнинг самарали механизмларининг методологик асослари»

d ) https://dx.doi.org/10.36522/2181-9637-2022-6-9 UDC: 331.5.024.5(045)(575.1)

КИШЛОК ЖОЙЛАРДА АХОЛИНИНГ НОРАСМИЙ ИШ БИЛАН БАНДЛИГИНИ

КАМАЙТИРИШНИНГ САМАРАЛИ МЕХАНИЗМЛАРИНИНГ МЕТОДОЛОГИК

АСОСЛАРИ

Холмуминов Шайзок Ра^матович,

иктисодиёт фанлари доктори, Тошкент давлат иктисодиёт университети профессори,

ORCID: 0000-0001-9565-1874

Аннотация. Ушбу мацолада рацам-лаштирилган ижтимоий йуналтирилган бо-зор ицтисодиёти шароитида норасмий иш билан бандликни камайтиришнинг самарали механизмларининг методологик асослари ишлаб чицилган. Унда республикамиз цишлоц худудларида мехнатга лаёцатли ахолининг норасмий иш билан бандлик холати тизимли тахлил этилган. Махаллий ва хорижий ицти-содчи олимларнинг илмий царашларини чуцур тахлил этиш асосида норасмий иш билан бандликни камайтириш буйича методологик тадцицотлар олиб бориш зарурияти асос-ланган. Илмий изланишлар натижаларига кура, ицтисодиётнинг норасмий секторида иш билан бандликнинг фаолият курсатиш, даромад олиш ва иш билан бандлик мацоми буйича асосий турлари аницланган ва улар-нинг таркибий элементлари туркумлашти-рилган. Мазкур методологик тадцицотлар асосида цишлоц жойларда норасмий иш би-лан бандликни камайтиришнинг самарали ицтисодий, ижтимоий-демографик ва таш-килий-хуцуций механизмлари хамда уларнинг таркибий цисмларининг узаро боглицлиги аницланган. Якунда методологик нуцтаи на-зардан цишлоц худудларда мехнатга лаёцат-ли ахолининг норасмий иш билан бандлигини камайтиришнинг асосий механизмлари сама-радорлигини ошириш буйича илмий асослан-ган хулоса ва тавсияномалар ишлаб чицил-ган.

Калит сузлар: рацамли бозор ицтисо-диёти, норасмий иш билан бандлик, кам-багаллик, янги иш уринлари, самарали меха-низмлар.

Кириш

Ижтимоий йуналтирилган бозор и;ти-содиётини ра;амлаштириш шароитида ижтимоий-и;тисодий муаммолар ечи-мини топиш, мавжуд давлат дастурлари ижросини таъминлаш, камбагалликни ка-майтириш ва ахоли турмуш даражасини яхшилаш давлатнинг асосий вазифалари-дан бири хисобланади. Мазкур устувор ва-зифаларни амалга оширишда ахолини иш билан таъминлашнинг самарали ижтимо-ий-и;тисодий ва ташкилий-хукукий меха-низмларини татбик; этиш мухим ахамият-га эга. Бу эса, айни;са, ;ишло; жойларда-ги ишсизлик, норасмий иш билан бандлик ва камбагаллик даражасини камайтириш-га бевосита ижобий таъсир курсатади.

Узбекистон Республикаси Президента Ш. Мирзиёев томонидан ;ишло; жой-лардаги ижтимоий ривожланишнинг энг мухим муаммолари алохида таъкидланди ва уларнинг ечимлари курсатилди: "Кам-багалликни камайтириш - бу алохида тад-биркорлик рухини уйготиш, инсоннинг ички куч-куввати ва салохиятини тули; руёбга чи;ариш, янги иш уринлари яра-тиш буйича комплекс и;тисодий ва ижтимоий сиёсатни амалга ошириш демакдир" [1].

Кишлок; жойларда ахолини иш билан таъминлаш ва янги иш уринлари яратиш

буйича хукуматимиз томонидан комплекс чора-тадбирлар олиб борилмокда, максадли, жумладан, тармок ва худудий дастурлар амалга оширилмокда, ;ишло; хужалиги ишлаб чикаришида кластер ва кооперация тизимлари жорий этилмокда. Биргина 2021 йилда республика буйича жами 506154 та янги иш уринлари яра-тилди. Бу курсаткичнинг 62,5 %и ;ишло; худудларига тугри келади.

Лекин эришилган ижобий натижа-лар ;они;арли эмас. Кишлок жойларда камбагалликни камайтиришнинг асосий йуналишлари булган норасмий иш билан бандликни ;ис;артириш ва янги иш урин-ларини купайтириш, ёшларни замонавий мутахассисликлар хамда касб-хунарлар-га тайёрлашнинг самарали йуналишла-ри буйича амалий ва илмий тад;и;отлар ижтимоий йуналтирилган ра;амли бозор и;тисодиёти талаблари асосида етарлича олиб борилмаган.

Хозирги пайтда кишлок жойлардаги мехнатга лаё;атли ахолининг 63,3 % но-расмий иш билан банд булса-да, унинг 15 %дан ортиги камбагаллар тоифасига киради. Бундай вазият ахоли камбагалли-ги ;ис;аришининг асосий йуналиши бул-ган норасмий иш билан бандликни камай-тириш буйича фундаментал тад;и;отлар олиб боришнинг ута мухимлигини белги-лайди.

Шу билан бирга, мехнатга лаё;атли кишлок ахолисининг норасмий иш билан бандлик ва камбагалликни камайтириш-га кишлок ёшлари ва аёлларининг и;ти-содий фаоллиги хамда малакавий касбий даражаси пастлиги, кишлок хужалигида-ги иш уринларининг асосий ;исми киска муддатли ва мавсумий характерга эгали-ги, ишчи кучининг салмо;ли ;исми иш ха;и паст ва баркарор булмаган ишларда банд этилганлиги, хориждан инвестиция-ларни жалб этиш буйича фаол харакат-нинг сустлиги, кишлок и;тисодиётининг кишлок хужалиги, кайта ишлаш саноати, курилиш, хизмат курсатиш, ижтимоий инфратузилма, хусусий тадбиркорлик ва

МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ЭФФЕКТИВНЫХ МЕХАНИЗМОВ СОКРАЩЕНИЯ НЕФОРМАЛЬНОЙ ЗАНЯТОСТИ НАСЕЛЕНИЯ В СЕЛЬСКОЙ МЕСТНОСТИ

Холмуминов Шайзак Рахматович,

доктор экономических наук, профессор Ташкентского государственного экономического университета

Аннотация. В данной статье разработаны методологические основы эффективных механизмов сокращения неформальной занятости в условиях цифровизированной социально ориентированной рыночной экономики. Систематически анализируется ситуация с неформальной занятостью трудоспособного населения в сельской местности нашей республики. Необходимость проведения методологических исследований по сокращению неформальной занятости основана на глубоком анализе научных взглядов зарубежных и отечественных экономистов. По результатам научных исследований выделены основные виды занятости в неформальном секторе экономики и проведена категоризация их структурных элементов. На основе данных методологических исследований определены эффективные экономические, социально-демографические и организационно-правовые механизмы сокращения неформальной занятости в сельской местности и взаимообусловленность их составляющих. В данной статье с методологической точки зрения разработаны научно обоснованные выводы и рекомендации по повышению эффективности основных механизмов снижения неформальной занятости трудоспособного населения в сельской местности.

Ключевые слова: цифровая рыночная экономика, неформальная занятость, бедность, новые рабочие места, эффективные механизмы.

METHODOLOGICAL FOUNDATIONS OF

EFFECTIVE MECHANISMS TO REDUCE INFORMAL EMPLOYMENT IN RURAL AREAS

Kholmuminov Shayzak Rakhmatovich,

Doctor of Economics Sciences, Professor of Tashkent State Economic University

Abstract. This article develops methodological foundations for effective mechanisms to reduce informal employment in a digitized socially oriented market economy. The situation with informal employment of able-bodied population in rural areas of our republic is systematically analyzed. The need

for methodological research to reduce informal employment is based on an in-depth analysis of the scientific views of foreign and domestic economists. According to the results of scientific research, the main types of employment in the informal sector of the economy are identified and their structural elements are categorized. On the basis of these methodological studies effective economic, socio-demographic and organizational-legal mechanisms to reduce informal employment in rural areas and the interdependence of their components are identified. From the methodological point of view, this article develops scientifically substantiated conclusions and recommendations to improve the effectiveness of the main mechanisms to reduce informal employment of able-bodied people in rural areas.

Keywords: digital market economy, informal employment, poverty, new jobs, effective mechanisms.

оилавий тадбиркорлик хамда бош;а тар-мо; ва сохаларида иш уринлари ташкил этиш юкори даражада эмаслиги, мехнат бозоридаги фаол сиёсатни молиялашти-риш ва хусусий бандлик агентликлари фаолиятининг суст ривожланаётганлиги хамда таш;и ва ички мехнат миграция-лари яхши ташкил этилмаганлиги каби муаммоларнинг хам бевосита таъсирини илмий тадки; этиш лозим.

Ю;орида кайд этилган муаммолардан келиб чи;иб, ижтимоий йуналтирилган ра;амли бозор и;тисодиёти ислохотла-ри ва илгор хорижий тажрибалар асосида инновацион методологик (фундаментал) тадки;отлар олиб бориш хамда уларни амалиётга татби; этиш и;тисодиёт фани олдида турган энг долзарб вазифалардан бири хисобланади.

Материал ва методлар

Ж.М. Кейнс, А. Освальд, X. Розан, Ф. Хайек, С. Холл, К. Янош каби хорижий етакчи и;тисодчи олимлар бандлик, иш-сизлик, инфляция, мехнат бозори муаммо-ларини ривожланган бозор и;тисодиёти шароитларида математик-статистик тах,-лил асосида фундаментал тадкик этиш-ган. Бу тадки;отлар бозорга йуналтирил-ган иктисодиёти ривожланган мамлакат-

ларда мехнат бозори умумий муаммолари ва уларни истикболлаштиришни урга-ниш учун назарий асос булиб хизмат кил-мокда. Колаверса, иктисодиёт фанининг бу сохаси ривожига МДХ мамлакатлари олимларидан Б.Д. Бреев, Т.И. Заславская,

B.Г. Костиков, А.А. Никифорова, Г.С. Стру-милинлар х^ам муносиб хисса кушмокда. Махаллий олимлардан К.Х. Абдурахмонов,

C.С. Гуломов, Л.П. Максакова, Р.А. Убайдул-лаева, Н. Хужаев, Р.Х. Шодиев, Т.Ш. Шодиев ва бошкалар хам бу борада катор илмий тадкикотлар олиб боришган.

Аммо бу каби тадкикотларда ахоли-нинг иш билан бандлиги, мехнат ресурсла-ридан фойдаланиш ва уларнинг самарали йуналишларини истикболлаштириш жа-раёнининг айрим томонлари урганилган, холос [2-4]. Уларда кишлок жойларда ахо-лини иш билан таъминлаш муаммолари тула ёритилмаган. Стратегик режалашти-риш учун янги объект булган кишлок ахо-лисининг норасмий иш билан бандлигини камайтириш назарий-методологик жихат-дан тула асосланмаган, кишлок ахолиси-нинг норасмий иш билан бандлиги хола-тини тахлил этишнинг методик асослари ишлаб чикилмаган. Бу эса муаммони на-зарий-методологик жихатдан асослаш, уни тахлил этишнинг методик асослари-ни ишлаб чикиш ва кишлок ахолисини иш билан таъминлашнинг стратегик йуна-лишларини аниклашни такозо килади.

Ушбу муаммонинг хозирги пайтдаги юкори ижтимоий-иктисодий ахамияти ва хали етарли даражада урганилмаганли-ги тадкикот мавзусининг долзарблигини белгилайди.

Мехнат ресурслари билан куп таъмин-ланган давлатларда мехнат бозоридаги ишчи кучи, таклифнинг талабдан юкори даражада усиши ишсизлар ва нофаол ахо-ли сони купайиши, ахоли даромадлари ва турмуш даражасининг пасайиши каби салбий окибатларга олиб келади. Шундан келиб чиккан холда, норасмий иш билан бандликни камайтириш ва янги иш урин-лари ташкил этиш учун кулай иктисодий

мухит яратиш Узбекистон и;тисодиёти-нинг долзарб масалаларидан хисобланади.

Мехнатга лаё;атли ахолини и;тисодий фаол ва нофаол ахолига ажратиб, и;тисо-дий фаол ахолининг таркибий ;исми бул-ган ишчи кучининг мехнатда банд булган-лар ва ишсизлар йигиндисига тенглигини инобатга олсак, и;тисодий фаол ахолининг яна бир таркибий ;исми мавжуд-лиги куриниб турибди. И;тисодий фаол ахолининг бу ;исмини норасмий бандлар ташкил этади. Демак, ишсизлик билан бирга норасмий бандлик хам мавжудки, бунга ;онун йули билан та;и;ланмаган, аммо даромад келтирувчи хар кандай фа-олият тури киради.

Узбекистон ;ишло; жойларида норасмий секторда бандлик муаммоси иж-тимоий-и;тисодий вазиятни бахолашдаги кийинчиликлар билан узвий богли;лиги учун хам унинг ривожланиш тенденцияси хамда амал ;илиш куламини урганиш за-рурияти мавжуд.

Тадк;ик;от натижалари

Норасмий бандликнинг алохида турла-ри ислохотлар давригача хам мавжуд бул-ган (чеварлар, репетиторлар ва бош;алар), биро; бозор муносабатларига утиш ша-роитида норасмий бандликнинг характе-ри, амал ;илиш кулами, таркиби ва унинг и;тисодиётдаги урни и;тисодиёт сектор-ларида бутунлай узгарди. Узбекистонда 2021 йилда жами иш билан банд ахоли 13,5 млн кишига тенг булган булса, шун-дан 5,9 млн киши норасмий секторда иш билан банд булди. Бу курсаткич республика буйича 43,7 %ни ташкил этган. Х,и-соб-китобимизга кура, ;ишло; жойларда жами норасмий иш билан банд булганлар 3,5 млн кишига тенг. Бу курсаткич республика буйича норасмий иш билан банд бул-ганларнинг 60,1 %ини ташкил этади.

Кишло; жойларда норасмий иш билан бандлик турли фаолият турларида учрай-ди ва улар бир-бири билан мураккаб уза-ро богли;ликда булади (1-расм).

Норасмий сектор барча мамлакатлар-да мавжуд. Агар ривожланаётган мам-

лакатлардаги норасмий секторни куриб чи;адиган булсак, аввало, айтиш керак-ки, "норасмий сектор" тушунчаси Хал;аро Мехнат Ташкилоти томонидан киритил-ган. Норасмий секторга фа;ат якка тар-тибда ишловчилар хамда руйхатдан ут-маган кичик ишлаб чи;ариш бирликлари (фа;атгина улар уй хужалиги корхонала-ри) ;исман киритилган.

Ю;орида таъкидланган уз корхонала-рининг хисобга олинмаган фаолиятидан даромад олувчи расмий секторда ишлов-чиларнинг хатти-харакатларини хуфиё-на и;тисодиётга мансуб дейиш мумкин. Шунинг учун расмий ва норасмий сектор, норасмий сектор ва и;тисодий нофаол ахоли, норасмий сектор ва хуфиёна и;ти-содиёт уртасидаги чегараларни етарли даражада шартли дейиш мумкин.

Бу тушунчалар уртасидаги фар;ни бозор и;тисодиётига утиш даврини бошдан кечи-раётган давлатларда ажратиш мушкул. Бун-дан таш;ари, норасмий секторга хар бир давлатнинг узига хос хусусиятларига келиб чи;иб турлича таъриф берилади.

Бизнингча, норасмий секторда иш би-лан бандлик - бу мехнатга лаё;атли ахо-лининг расман руйхатга олинмаган, те-гишли соли;ларни туламайдиган кичик ишлаб чи;ариш ва хизмат курсатиш кор-хоналари хамда тадбиркорлик объектла-рида фаолият курсатаётган расмий сек-торлардаги корхоналарнинг мехнат воси-таларидан фойдаланган холда, яширин даромад топиш ма;садида асосий ишлаб чи;ариш ва хизмат курсатиш воситалари-га бирикиши ёки таъсир этишидир.

Кишло; жойларда норасмий фаолият билан бирламчи шугулланиш норасмий бандлик сифатида ;аралади. Чунки норасмий фаолият билан иккиламчи шугул-ланишни ани;лашнинг ани; услубияти мавжуд эмас.

Хозирги пайтда ;ишло; жойларда ахоли турмуш даражасининг секин уси-ши, иш ха;и даражасининг пастлиги ва давлат секторида иш уринлари етишмас-лиги хамда расмий секторда иш билан

бандликнинг ялпи бе;арорлиги о;иба-тида расмий секторда ишловчиларнинг норасмий секторга утиб кетиши, и;тисо-дий нофаол ахолининг мехнат бозорига

мажбуран чи;иши ва норасмий секторни тулдириши, норасмий секторда иккилам-чи бандлик доирасининг кенгайиши куза-тилмо;да.

1-расм. Цишлок, жойларда ицтисодиётнинг норасмий секторида иш билан бандлик турлари ва уларнинг узаро алоцалари*

* Муаллиф томонидан ишлаб чи;илган.

Норасмий иш билан бандлик баъзида камбагалликни келтириб чикарса, баъзида фавкулодда юкори даромад келти-риши хам мумкин. Хусусан, Узбекистон кишлок ахолисининг норасмий иш билан банд булган катлами расмий секторда иш билан банд булганларга караганда юкори даромадга эга булмокда ва бу холат но-расмий секторда иш билан банд булган-ларнинг юкори мехнат унумдорлиги би-лан характерланади.

Кишлок жойларда норасмий сектор-да фаолият юритиш, асосан, тирикчи-лик (яшаш учун кураш) билангина эмас, балки бюрократик тусиклар ва юкори солик ставкалари тулашдан кочиш билан изохланади. Бу холат "хуфиёна икти-содиёт"га якин туради. Бирок, биринчи навбатда, норасмий секторнинг ривож-ланиши - бу мехнатга лаёкатли ахоли-нинг вужудга келган ижтимоий-икти-содий вазиятга муносабатидир. Кишлок жойлардаги вазият шахар жойлардаги ижтимоий-иктисодий вазиятдан кескин фарк килмайди. Шунингдек, расмий ва норасмий иш билан бандлик уртасидаги фарк хам шахар жойларидагидек, яъни мехнат бозорларидаги вазиятнинг кес-кинлашуви, ахоли турмуш даражасининг пастлиги, ишсизликнинг усиши натижа-сида расмий секторда иш билан бандлик норасмий куринишларини хам уз ичига ола бошлайди.

Кишлок жойларда норасмий иш би-лан бандликнинг хам ижобий, хам салбий жихатлари мавжуд. Хусусан, унинг ижо-бий томонларига куйидагилар киради:

- иш билан бандлик ва ахоли даромад-лари муаммоларини ечишда ёрдам беради;

- товар ва хизматлар курсатиш бозо-рини кенгайтиради;

- етарли даражада ишсизлик усиши ва ахоли турмуш даражаси кескин пасайиб кетишининг олдини олади;

- купчиликка кулай иш режими тан-лашга имкон беради.

Шу билан бирга, кишлок жойларда но-расмий иш билан бандлик куйидаги муа-

йян долзарб ижтимоий муаммоларни келтириб чикаради:

- у "хуфиёна" иктисодиёт ривожлани-ши учун кушимча шароитлар яратади;

- бу секторда иш билан банд булган-лар ижтимоий кафолатга эга булмайди ва мехнат шароитлари устидан назорат ур-натилмайди;

- норасмий сектор, асосан, майда сав-до-сотик, турли хизматлар курсатиш соха-сидаги иш билан бандлик хусусий шахс-ларнинг кисман малака ва профессионал тажрибаларини йукотишларига олиб ке-лади;

- иш билан бандликнинг мунтазам булмаган характери мунтазам ишдан узоклаштиради.

Норасмий иш билан бандлик юкори булган кишлок жойлардаги холат тахли-ли шуни курсатадики, бундай бандлик расмий секторларда ишчи уринлари яра-тилиши билан уз-узидан йукотилмайди. Шунингдек, норасмий секторга нисбатан такикловчи чоралар куллаш хам узини окламайди. Норасмий иш билан бандлик-ка нисбатан давлатнинг такиклов тад-бирлари натижасида норасмий сектор-нинг кискариши ишсизликнинг бирда-нига усиб кетишига олиб келади. Чунки норасмий иш билан банд булганларнинг аксарият кисми расмий секторда ишга жойлаша олмайди. Шунингдек, давлат то-монидан бундай сиёсатнинг юритилиши норасмий секторда иккиламчи иш билан банд булганларнинг турмуш даражасини бирданига пасайтириб юборади. Бундан ташкари, норасмий секторни такиклаш унинг хуфиёна шаклга утишига олиб ке-лади. Норасмий секторни такиклаш чора-лари факатгина норасмий иш билан банд-ликнинг салбий томонларига нисбатан асосли хисобланади.

Кишлок жойларда норасмий сек-торнинг ривожланиши купрок ижти-моий-иктисодий ва сиёсий вазиятга бог-лик. Ишсизликнинг усиши, иш хаки ва ахоли турмуш даражасининг пастлиги, расмий секторда ишчи кучига етарли та-

лаб камлиги, расмий иш билан бандлик-нинг бе;арорлиги (корхоналарнинг ин;и-розга учраши, корхона ишчилари бушаб кетишининг доимий кутилиши) норасмий секторнинг усишига олиб келади.

Ю;орида ;айд этилган холатлар таъ-сирида Узбекистон ;ишло; жойларида норасмий иш билан бандлик расмий иш билан бандликка нисбатан 1,5 марта ю;о-ри ва усиш тенденциясига эга.

Бундай вазиятга норасмий иш билан бандлик улуши ю;ори булган Наманган (70,3 %), Самар;анд (68,3 %), Анди-жон (67,7 %), Жиззах (66,5 %), Фаргона (65,7 %), Хоразм (64,4 %), Каш;адарё (63,7 %) ва Сурхондарё (63,1 %) вилоят-лари каби худудларда, асосан, ;ишло; хужалигидаги иш уринларининг нисба-тан камайиши асосий сабаб хисобланади. Республикамизнинг аксарият ;ишло; ху-дудларида ю;орида ;айд этилган холат кузатилмо;да.

Мазкур тад;и;от объектлари хисоб-ланган - мехнат ресурслари билан куп таъминланган Ургут, Китоб, Шахрисабз ва Пастдаргом туманларида эса норасмий иш билан бандлик улуши уртача 66,7 %ни ташкил этади. Бу курсаткич мехнат ресурслари билан кам таъминланган Беру-ний, Эллик;алъа, Пахтакор ва Зарбдор туманларида эса уртача 61,7 %га тенг. Бу-нинг асосий сабаби ;ишло; хужалигида ишлаб чи;ариш, кейинги уринда ;айта ишлаш саноати, ;урилиш ва хизмат курса-тиш тармо;ларини ривожлантириш буйи-ча етарлича иш уринлари яратилмаганли-гидир.

Шунинг учун "Узбекистон ;ишло; ху-жалигини 2020-2030 йилларда ривожлан-тириш стратегияси"да пахта-ту;имачи-лик, мева-сабзавотчилик, чорвачилик, ипакчилик, бали;чилик, агротуризм, до-ривор усимликлар каби кластер ва коопе-рацияларида хамда бош;а сохалари буйи-ча янги иш уринлари яратишнинг исти;-болдаги параметрлари белгилаб берилди. Биргина 2021 йилда норасмий иш билан бандлар ва ишсизлар учун 370047 та янги

иш уринлари яратилган булса, уларнинг улуши ;ишло; жойлар учун 64,3 %га тенг. Лекин бу курсаткичлар ;ишло; худуд-ларида норасмий иш билан банд булган-ларнинг усиб бораётган таклифини жуда паст даражада ;они;тиради. Шунинг учун 2030 йилгача ;ишло;лардаги норасмий иш билан бандлар учун иш уринлари ми;-дорини камида 2-3 мартага купайтириш-нинг стратегик режаларини ишлаб чи;иш ва ижросини таъминлаш лозим.

Кишло; хужалигини узо; муддатга мулжалланган стратегик ривожлантириш, биринчи навбатда, норасмий иш билан бандликнинг асосий ;исмини ташкил эт-ган хорижга ишлашга кетаётганлар ми;-дорини (30,7 %) кескин камайтиришга (тахминий 50 %дан орти;) и;тисодий ва ижтимоий шароитлар яратади. Шу билан бирга, мазкур стратегияни амалга оши-риш и;тисодиётнинг норасмий секторида мух,им улушларга эга булган ва;тинчалик бир марталик ва мавсумий ишларни бажа-рувчилар (21,3 %), дех;он ва шахсий хужа-ликларда ишловчилар (18,6 %), руйхатдан утмаган ва тегишли рухсатномасиз фаоли-ят курсатаётганлар (18,2 %), мехнат муно-сабатларини расмийлаштирмасдан оила-вий корхоналар ва тадбиркорларда ишлов-чиларнинг (11,2 %) сезиларли камайишига бевосита таъсир курсатади (2-расм).

Бизнингча, ;ишло; хужалигини 2030 йилгача ривожлантириш стратегияси би-лан бирга, я;ин келажакда ;ишло; и;ти-содиётидаги бош;а тармо;ларнинг хам ривожланишини белгиловчи стратегик режалар ишлаб чи;иш ва уларнинг ба-жарилишини таъминлаш лозим. Бу эса ;ишло; жойлардаги ;айта ишлаш саноа-ти, ;урилиш ва ;урилиш материаллари ишлаб чи;ариш саноати, машинасозлик, нефть ва газ саноати, ишлаб чи;ариш ва ижтимоий инфратузилмаларнинг янги объектларини ;ишло; хужалиги ишлаб чи;ариш сохалари билан хамкорликда фаолият курсатиши мехнат, табиий, ишлаб чи;ариш ва молиявий ресурслар-дан унумли фойдаланиш имкониятини

беради. Натижада янги иш уринлари яра-тилади ва мехнатга лаёкатли ахолининг норасмий иш билан бандлиги кескин ка-

маяди. Пировардида ахолининг мехнат даромадлари ошади ва турмуш даражаси яхшиланади.

■ Таш;и мехнат мигрантлари (30,7%)

11,2% ■ Ва;тинчалик бир марталик ва мавсумий ишларни бажарувчилар (21,3%)

18,2% 30,7% Девдон ва шахсий томор;а хужаликларидаги бандлар (18,6%)

18,6% 21,3% ■ Руйхатдан утмаган ва тегишли рухсатномасиз фаолият курсатаётганлар (18,2%) ■ Мехнат муносабатларини расмийлаштирмасдан оилавий корхоналарда ва тадбиркорларда ишловчилар (11,2%)

2-расм. Цишлок, жойларда ицтисодиётнинг норасмий секторида иш билан

бандликнинг тузилиши*

* Муаллиф томонидан Узбекистон Республикаси Бандлик ва мехнат муносабатлари вазирлиги маълумотлари асосида хисобланган.

Кишлок иктисодиёти тармокларини комплекс ривожлантириш стратегиясининг тарки-бий кисмларидан бири мехнатга лаёкатли ах,о-лининг норасмий иш билан бандлигини камай-тириш хисобланади. Бунинг учун эса самарали, иктисодий, ижтимоий-демографик ва ташки-лий-хукукий механизмлар ишлаб чикиш ва уларни амалиётга татбик этиш лозим. (3-расм).

Иктисодиётнинг норасмий сектори-да иш билан бандликни камайтиришнинг иктисодий механизмларида мужассамлан-ган чора-тадбирлар орасида кишлок хужа-лигининг нисбатан янги кластерлари (пах-тачилик-тукимачилик, ипакчилик, чорва-чилик, баликчилик, доривор усимлик-лар, агротуризм ва бошкалар) ва коопе-рациялари, шунингдек, кайта ишлаш са-ноати, курилиш ва курилиш материалла-рини тайёрлаш саноати, хизмат курсатиш ва бошка тармокларида ишловчиларни моддий рагбатлантирувчи янги иш урин-лари ташкил этиш, давлат томонидан ка-фолатланган тугридан-тугри хорижий

инвестицияларни киритиш, инновацион ва иктисодий самарали технологиялар-ни жалб килиш етакчи уринни эгаллай-ди. Бу эса киска муддатларда янги иш уринлари ташкил этиш самарадорлиги-га олиб келади. Сунгги натижаларга эри-шиш учун кафолатланган махаллий ва хорижий инвестициялар катта микдор-да шахар жойлардагидек талаб этилмай-ди, чунки кишлок жойларда нисбатан ишчи кучи арзон, аксарияти уй-жойлари-га эга, янги иш уринлари яшаш манзилига якин ва энг асосийси, ишлаб чикариш ва табиий ресурслар хамда хомашё захирала-ри етарли.

Мухим иктисодий дастаклардан яна бири - бу норасмий иктисодиётда иш би-лан банд булган аёллар, усмир ёшлар ва мехнатга лаёкатли пенсионерлар учун кишлок иш берувчилари томонидан кафо-латланган янги иш уринлари ташкил килиш буйича турли молия-солик ва кредит имтиёзлари такдим этишдир.

3-расм. Цишлок, жойларда норасмий иш билан бандликни камайтиришнинг асосий механизмлари ва уларнинг узаро богликлиги*

* Муаллиф томонидан ишлаб чи;илган.

Ю;орида ;айд этилганлар билан бир-га, оилавий тадбиркорликни ривожлан-тириш негизида сердаромад иш жойлари ташкил этиш и;тисодий механизмлар таркибида салмо;ли уринга эга.

Кишло; и;тисодиётининг норасмий секторида иш билан бандликни камай-тиришнинг асосий ижтимоий-демо-график механизмларини камбагаллик

ма;омига эга норасмий иш билан банд булганларни имтиёзли ёки бепул уй-жой билан таъминлаш, коммунал хиз-матлар туловларидан камида бир йилга озод этиш ёки 30-50 % туловларни амал-га оширишга рухсат этиш, усмир ёшлар, куп болали аёллар ва мехнатга лаё;атли пенсионерлар учун ижтимоий кафолат-ланган мехнат, дам олиш ва бола пар-

варишлаш шароитларини яратиш каби чора-тадбирлар ташкил этади. Мазкур механизмлар мажмуасида кишлок но-расмий иш билан банд ёшларини иш бе-рувчилар хисобидан замонавий, профессионал касб-хунарларга ургатиш хамда олий ва урта махсус таълим муассасала-ри битирувчиларининг мехнатга мосла-шувчанлигини ошириш хам мухим урин тутади.

Хулосалар

Кишлок жойларда давлатнинг икти-содий ва ижтимоий сохалардаги сиёсати мужассамланган ташкилий-хукукий ме-ханизмларини такомиллаштирмасдан ва уларнинг кулланиш самарадорлигини оширмасдан туриб, норасмий секторда иш билан бандликни камайтиришга эришиб булмайди.

Мазкур механизмларнинг асосийси -бу кишлок иктисодиётининг секторлари корхоналарида янги иш уринлари таш-кил этиш ва уларнинг хукукий асосла-рини такомиллаштириш булиб, унда энг мухим уринни лойиха-смета хужжатлари-ни тугри расмийлаштириш хамда объект-лар буйича манзилли ва муддатли молия-лаштириш эгаллайди. Шу билан бирга, самарали ички ва ташки мехнат мигра-цияларини ташкил этиш хамда ташкил-лаштириш, ишчи кучи экспорти самара-

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

дорлигини ошириш мазкур чора-тадбир-лар комплексида мухим урин тутади.

Ушбу механизмлар самарадорлигини оширишда иш берувчилар билан ёлланма ишловчилар уртасидаги мехнат шартно-малари хамда ишчи кучларининг мехнат харакатлари ва миграциялари буйича меъёрий-хукукий хужжатларни такомил-лаштириш катта ахамиятга эга ва уларни халкаро мехнат хукуки нормаларига мос холда кайта ишлаб чикиш зарур.

Юкорида кайд этилган самарали меха-низмларни татбик этиш асосида кишлок иктисодиётининг кишлок хужалиги, кайта ишлаш саноати, курилиш ва курилиш материалларини тайёрлаш саноати, хиз-мат курсатиш каби асосий тармокларида янги иш уринлари ташкил этиш, зарурий талаб ва таклиф булган профессионал мутахассислар ва касб-хунарларга тайёр-лаш хамда мехнат бозори инфратузилма-си ва мехнат миграцияларини такомил-лаштириш, ташкиллаштирилган ортикча ишчи кучи экспортини ривожлантириш буйича стратегик йуналишлар ва уларга эришишнинг якин келажакдаги прогноз параметрларини ишлаб чикиш хамда уларни амалиётга татбик этиш кишлок жойларда норасмий иш билан бандлик ва ишсизликни кескин камайтиришга олиб келади.

REFERENCES

1. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi [Address of the President of the Republic of Uzbekistan Shavkat Mirziyoyev to the Oliy Majlis]. 2020, February 29. Available at: http://www.kun.uz/.

2. Xolmo'minov Sh.R., Umirzaqov B., Mahmudov T. Qishloq joylarda aholining norasmiy ish bilan bandlik darajasini kamaytirishning strategik ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati [The strategic socioeconomic importance of reducing the level of informal employment of the population in rural areas]. Modern directions of providing employment to the rural population. Proceedings of the Republican scientific-practical conference. Tashkent, 2020, pp. 26-41.

3. Xolmo'minov Sh.R., Xomitov K.Z., Arabov N.U., Bobanazarova J.X., Abduramanov X.X., Saidov N.R. Qishloq aholisini ish bilan ta'minlashning strategik yo'nalishlari [Strategic directions of providing employment to the rural population]. Tashkent, Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi Publ., 2020, 278 p.

4. Kholmuminov Sh., Tursunov B., Saidova M., Abduhalilova L., Sadriddinova N. Improving the analysis of business processes in digital era. Proceeding of the ACM International Conference. 2021, pp. 775-789. Available at: https://dl.acm.org/doi/10.1145/3508072.3508222/.

5. Kholmuminov Sh.R. Tselevaya kompleksnaya programma razvitiya sel'skogo rynka truda [Targeted comprehensive program for the development of the rural labor market.]. Samarkand, Inson kapitali va ijtimoiy rivojlanish - Human Capital and Social Development, 2021, iss. 1, pp. 33-45.

6. Kholmuminov Sh.R. Fundamentals of HR marketing research of the rural labour market in labour-surplus regions. Tashkent, Ilm-fan va innovatsion rivojlanish - Science and innovative development, 2021.

7. Kholmuminov Sh.R. Arranging labor migration by applying efficient mechanisms in rural areas of Uzbekistan. Electronic scientific journal, 2020, August, no. 4-7 (34), pp. 4-12.

8. Kholmuminov Sh. Basics of developing complex models of digital technologies for regulation of relationships in the rural labor market Proceedings of scientific articles of the II International Scientific and Practical Conference on the Digital Economy (ISCDE 2020). Yekaterinburg, 2020, pp. 236-240.

9. Xolmo'minov Sh.R., Xomitov K.Z., Arabov N.U., Bobanazarova J.X., Abduramanov X.X., Saidov N.R. Qishloq aholisini ish bilan ta'minlashning samarali ijtimoiy-iqtisodiy mexanizmlari [Effective socioeconomic mechanisms of rural population employment]. Tashkent, Innovasion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi Publ., 2019, 243 p.

10. Kholmuminov Sh., Wright R.E. Resource dependence theory analysis of higher education institutions in Uzbekistan. Higher Education, 2019, no. 77 (1), pp. 59-79. Available at: https://link. springer.com/article/10.1007/s10734-018-0261-2/.

Ta^pH3HH:

XOMHTOB K.3., HKTHCog $aH.napH goKTopu, TomKeHT MO^HA HHCTHTyTH npo^eccopu.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.